Психологияға кіріспе

Интерактивтіжағы – қарым-қатынасқатүсушілердіңөзараәрекеттесуінұйымдастыру, яғнибілім, идеяларжәнеәрекеттерменалмасу (әрекеттестік). Бірлескенәрекеттіңұйымдастырылуы.

Перцептивтіжағы – қарым-қатынасқатүсушілердіңбір-бірінқабылдауы, тануы (түсінуі), соныңнегізіндеөзаратүсіністіктіңпайдаболыпқалыптасуы.

Соныменқатар, жекеадам-аралыққарым-қатынас: императивті, манипулятивтіжөнедиалогболыпбөлінеді. Императивтіқарым-қатынас – авторитарлы, директивті (өктем) түрдеқарым-қатынасқатүсушігежасалынатынәсер. Бұлжағдайдақарым-қатынаспартнері “пассивті” объектболыпесептелінеді.

Көптегеніс-әрекетте, мәселен, шытырман, қиын-қыстаужағдайлардақажет. Мұндайқарым-қатынастыңорынсыз, этикағасыймайтынкездерідеболады: өтежақынадамдарарасында, тәрбиелік, педагогикалықт.б. қарым-қатынастарда.

Манипуляция – қарым-қатынаспартнерінеөзініңіштеймақсаттарынжасырынтүрдежүзегсасыруүшінжасалынатынқарым-қатынастүрі. Қарым-қатынастыңбұлтүрі, әсіресе, бизнес, іскерлікқарым-қатынастаәбденорындыболғанымен, достық, жолдастық, сүйіспеншіліксаласындаорынсыз. Императивтіжәнеманипулятивтіқарым-қатынастыбіріктіріп, монологтыққарым-қатынасдепсипаттауғаболады. А.А. Ухтомскийдіңайтуынша, адамөзмаңайындағылардыбасқаадамемес, өзінің “сыңарлары” депқабылдайды. Өзінедегенбағдарданбасқаадамғадегенбағдарғакөшетінқарым-қатынастүрі – диалогтықарым-қатынас.

Диалог – теңқұқылық, субъективтіқарым-қатынас, оныңмақсаты: өзаратанып – түсінісу, партнерлерарасындаөзінтүсіну, өзіндікдаму. Диалогтықарым-қатынасжасау, қарым-қатынастыңбелгіліережелерінсақтағандағанамүмкін.

Қарым-қатынастаадамдарөзараидеялар, қызығулар, көңіл-күйімен, сезімдерімен, т.б. бөліседі. Мұныңбәрінәртүрлімәліметретіндеқарастыруғаболады.

Адамдарарасындағыкоммуникативтіпроцестертехникалыққондырғыларарасындағыалмасуданөзгешеболады,оныңмазмұныжәнеформасыбойыншаөзінетәнерекше, маңыздықасиеттерібар. Олардыңерекшелігі – керібайланыспроцесі, коммуникативтібарьер, коммуникативтікәсержәнемәліметберудіңәртүрлідеңгейі (вербалды-сөзжүзіндегі, вербалдыемес-сөзжүзіндегіемес) сияқтыпроцестерменбайланысты. Әрқайсысынбөлек-бөлекталдапкөрейік: 1. жекеадамаралыққарым-қатынастағыкерібайланыс. Еңалдыменмәліметбіржақтыболмайды, екіжақтыпікіралмасутүріндеөтеді. Мәліметтіберуші – коммуникатор, онықабылдаушы – реципиентдепаталады.

Сондықтанданегізгімәліметтібіреуденекіншіадамғаберуғанаемес, қарым-қатынасбарысындаортақкөзқарас, пікір, ортақмәнгекелумаңызды.

Бұлміндеттіорындаудаерекшемеханизм – керібайланысіскеқосылады, олрецепиенттіңкоммуникатордыңіс-әрекетінқалайқабылдал, бағалауынабайланысты. Сонымен, керібайланысдегеніміз – коммуникатордыңәрекетінедегенреакциясынкөрсететінмәлімет. Керібайланыстыңберілуіәртүрліжолдарменіскеасырылады. Еңалдыментуражәнежанама. Туракерібайланыстареципиентпікіріашықтүрдеберіледі. Мысалы: “сеніңпікіріңмағанұнамайды”, “неайтыптұрғаныңмағантүсініксіз”, т.б. жәнедеәртүрліқимыл-қозғалыс (жест), ренжу, қуану, т.с.с. бұлтүрдетиімдіболады.

Жанамакерібайланыс — психологиялықмәліметтіберудіңастыртынтүрі. Бұлжағдайдаәртүрлісұрақтар, кекету, күтпегенэмоциялықреакцияларболуымүмкін. Мұндайжағдайдакоммуникаторпартнердіңнеайтқысыкелетінінөзітүсінуіқажет. Әринебұлайтүсінуәрқашандұрысболмауымүмкін, сондықтантүсінісуқиынырақболады.

Коммуникацияпроцесіндетекмәліметалмасуғанаемес, оныпартнерлердіңбірдейтуратүсінуіқажет.Яғникоммуникацияпроцесіндекеліптүскенмәліметтідұрыстүсіну (интерпретация) проблемасытуьшдайды. Біріншіден, мәліметоңформасыменмазмұныкоммуникатордыңжеке-даралықерекшелігі, рецепиенттуралыкөзқарасы, олтуралыөзініңпікіріжәнеқарым-қатынаспроцесіндегіжағдайларғабайланысты. Екіншіден. оныңжібергенмәліметіреципиенттіңжеке-дарапсихологиялықерекшелікгеріне, көзқарасы, шкірлеріне, жағдайғабайланыстыөзгеріскетүседі. Мәселен, бастығыменөзініңұлынанестігенбірмәліметекітүрліпсихологиялықреакцияғаәкеледі. (Бастықтыңайтқанынзейінментыңдаса, баласыныкінеашулануымүмкін).Мәліметтіәртүрліқабылдаубірнешесебептергебайланысты. Солардыңішіндемаңыздысы-коммуникативтікбарьердіңболуы (түсініспеушіліккеәкелетінтосқауыл), ол – коммуникативтікпроцестіңекіншіерекшелігі. Түсініспеушілікбарьері, әлеуметгік – мәденибарьер, қарым-қатынасбарьерлеріболуымұмкін.

Түсініспеушілікбарьерініңбірнешетүрлеріболады: 1) фонетикалықбарьержатады. Әртүрлітілде, диалектідесөйлеу, тіддегікемістік(немеседикция),тілдіңграмматикалыққұрылымыныңөзгеруі. Өтетезсөйлеу, сөздіанықайтпау, қосымшадыбыстардыңболуыдаосығансебепболады. 2) Семантикалықбарьерсөзмәнініңерекшеліктері (тезаурус) әртүрліжаргондар, слэнгтер. Әртүрліортаныңөзінетән”мини-тілі”болады.Өздерініңқалжыңдары,тілініңоралымдары,т.с.с. Мұндайбарьерлерденаттайбілумұғалімдер, дәрігерлер, басшыларүшінөтеқажет.

3) Стилистикалықбарьер – коммуникатортілініңстиліжағдайғасәйкескелмегенденемесерецепиенттіңпсихологиялықкөңіл-күйінесәйкесболмағандакөрінеді.

Мысалы, балаларғаберілгенмәліметқызықтытүсініктітілдеемес, қиынғылымитілдеайтылса, осындайқұбылысбайқалады. Сондықтанкоммуникаторөзініңреципиенттерініңкөңіл-күйі, жағдайларынсезінебілуікерек, қарым-қатынасжағдайларыныңөзгерістерінтезсезініп, сағанбайланыстыөзгерістеренгізуіқажет.

4) Логикалықбарьер, коммуникатордыңұсынганлогикалықтұжрымдарыөтекүрделіболғандатуындайды.””Ерлерлогикасы”,”әйелдерлогикасы”,”балаларлогикасы”,т.б. логикалартуралыайтуғаболады.

Қарым – қатынастағыәлеуметтік – мәдениерекшеліктергесаяси, діни, кәсібиерекшеліктердіжатқызуғаболады. Қарым-қатынаспроцесіндегімәліметалмасудеңгейлеріекітүрдеіскеасырылады: вербалды, вербалдыемес.

Вербалды (сөзарқылы) деңгейінде (негізгі) – тілпайдаланылады. Соныменқатарвербалдыемесжүйелердепайдаланылады: оларғаоптикалық – кинестезиялықжәнеакустикалықжүйелержатады. Оптикалық-кинестезиялықжүйегеадамныңсыртқытүріжөнеәсерліқимыл-қозғалыстары, ым-ишараттары, мимикасы, отырыс – тррысы, жүрісі, т.б. жатады. Бүлжүйеніңмаңыздытүрінекөздікконтактжатады. Адамныңсезімдерінегізіненосыларарқылыберіледі. Партнердіңсөзінесенбегендеосыларғакөңілаударамыз.

Акустикалықжүйегесоныменбіргекоммуникатордыңдауысыныңсапасын (тембрі, биіктігі, қаттылығы), интонация, сөйлеутемпі, дауысекпініжәнеәртүрлісөзарасындағыүзілістер (пауза), жөтелістер, күлкілері, т.б. жатқызады.

Жәнедекоммуникативтіпроцестіңкеңістікте, уақыттаұйымдастырылуыдамаңызды. Қарама-қарсыотыру – дұрысконтакт, сыртынанайқайлау, керісіншебұрысконтактболыпесептелінеді.

Сонымен бірге тиімді тыңдай білу техникасы да маңызды. “Есту ” және “тыңдау” күрделі еріктік процесс, зейін қойып, өз проблемасын ұмытып, өзгенің проблемасына тереңдей білу ә

әрқашанда бола бермейді.

Тиімді тыңдаудың екі түрі бар: зейін қойып үндемей тындау — басын изеу, мимикалық реакциялар, көз контактысы, зейінін бөлудің өртүрлі фазалары. Кейде “Иө”-“иө” деген сөздерді айту, немесе соңғы сөздерді қайталау да қолданылады. 2-түрі рефлекситі тындау, өртүрлі сүрақтар арқылы, сөйлесушінің сөздерін басқаша айту, бір ойды басқа сөздермен жеткізу (парафраз), қорытындылау, аралық қорытындыларды айтып беру.