Жануарлардағы инстинкт, дағды және интеллект ұғымдары

Инстинкт деп жануарлардың биологиялық өмірінде тұқым қуалай отырып бойына біткен мінезінің пайдалы тума түрін айтады. Инстинктің физиологиялық негізі-шартсыз рефлекстердің ұзына бойына байланысқан тізбектері. Сырттан келген комплекстік әсерлерге жауап ретінде осы тізбектің бір буыны қозса, басқа буындары да өздігінен қоза бастайды, бұны тізбекті реакция деуге болады. Инстинктердің қандай түрі болса да, мынадай өзіне тән ерекшеліктері бар:

1. Амалдық тұтастық. Егерде қарапайым рефлекс организмнің жеке мүшелерінің аз уақыт ішінде бір рет қана жауап қайыруы болса, инстинкт ұзаққа созылып, жануар үшін биологиялық мәні зор, күрделі әрекет түрінде өтеді; ін қазу, ұя салу, аң аулау, ұясына, ініне тамақ жинау.

2. Туа пайда болу. Бұл-жануарлардың нерв системасының бойына біткен тұқым қуалау арқылы берілген қасиеті. Инстинкт сыртқа тебу үшін жануардың жеке басы меңгерген тәжірибесінің қажеті жоқ. Инстинкт қайталап отыруды тілімейді.

3. Санасыздық. Сырт қарағанда саналы сияқты боп, жануарлардың “ақылына” байланысты секілді боп көрінгенмен, жануарлар ісінде саналылық деген болмайды. Мәселен, араның омарта жасауы инстинктік әрекет екені бізге белгілі. Егерде осы омарта ұясының көздерін тесіп, ішіндегі балдың бәрін ағызып жіберсе, балдың ұясында бар-жоғын елемей, ара өзінің әкелген балын құйып, омартаны бітеп қояды. Ұяда жұмыртқа басып отрған қасқалтақ жем іздеп ұшып кеткен кезде, оның жұмыртқаларын басқа орынға көрсетіп ауыстырып қойсақ, қасқалтақ оны байқамай, үйреншікті орнына отыра кетеді, жұмыртқаларының жоқ екендігінде қасқалтақтың жұмысы болмайды, сол маңайда көрініп жатқан жұмыртқаларының үстіне қонуға қасқалдақтың “ақылы” жетпейді, өйткені оның бұл атқарып отырған іс-қимылдары – тек қана инстинкт.

4. Шаблондық. Жануарлардың белгілі бір түріне ылайықты инстинкт тұрақталады, бірінің амалдары екіншісінен бұлжымайды және инстинкт қимылдардың коплексі бұрыннан арнаға салынған белгілі тізбекпен өтіп жатады. Сөйте тұрса да, инстинктік амалдар мүлдем өзгермейді де қарауға болмайды. Мичуриндік биологияның айтуынша, организм жаңа тіршілік жағдайына түссе, онда жаңа белгілер, жаңа қасиеттер ұрпақтан ұрпаққа ауысып, бірнеше буынға шейін қалыптаса береді. Егерде сыртқы жағдайлардың өзгеруі ұзаққа созылып, тұрақтай бастаса, жерде өмір сүретін жануарлардың инстинктері де осыған сәйкес өзгеріп отырады. Бірақ ол кенеттен болатын құбылыс емес.