Программалау тілдері жоғары оқу орындарына арналған оқулық

 
43 
мантисса.  Мантисса  ені  санның  дәлдігін,  ал  дәреже  ені  оның  диапазонын 
анықтайды. 
Кейбір компьютерлерде мантисса ҥшін қосымша 32 бит беріледі де, санның 
дәлдігі артады. Ал кейде санның таңбасы мен дәрежесі ҥшін 32 бит беріліп, ол 
санның кескінделу диапазонын арттырады.  
Мысалдар: 
float s1, s2; 
float sum=1.5; 
С  тілінде  объектілердің  мәндерін  байт  арқылы  анықтау  ҥшін  sizeof  
стандартты операторы қолданылады. Мысалы: 
printf("double типіндегі мәліметтер ені %d байт\n", 
        sizeof((double)); 
Символдық тіркестер (жолдар,  қатарлар) 
С  тілінде  символдық  тіркестерді  сипаттау  ҥшін  арнайы  тип  жоқ,  олар 
кӛбінесе  char  типтегі  элементтерден  тҧратын  жиым  (массив)  ретінде  қарасты-
рылады. Жолдық немесе тіркестік символдар компьютер жадында кӛршілес ҧя-
шықтарда  сақталады  да,  олардың  соңында  ‗\o‘  символы  тҧрады.  Символдар 
тіркесінің ҧзындығын анықтау ҥшін strlen() функциясы қолданылады. 
#define – символдарды немесе солардан тҧратын константаларды анық-
тау мақсатында қолданылады. Мысалы: 
#define NULL  „/0‟   
#define VNAME  "КазҰУ"  
Void типі 
Негізгі  типтерге  void  типі  де  жатады.  Оның  мәндері  жиыны  –  бос  деген 
ҧғымды білдіреді. 
2.5   Printf және scanf функциялары 
С  тілінде  сыртқы  ортамен  мәліметтер  алмасу    енгізу-шығару 
функциялары кітапханасын пайдалану арқылы орындалады. Ол тақырып файлы 
ретінде былай жазылады: 
#include  
printf()  функциясы    мәліметтерді  экранға  шығару  ҥшін  қолданылады. 
Оның жалпы жазылу тҥрі: 
printf(<формат тіркесі>,<аргументтер тізімі>); 
(<формат  тіркесі>  –  формат  спецификаторларынан,  бос  орыннан  және 
әртҥрлі  символдардан  тҧрады.  Ол  қостырнақшамен  (‖)  шектеліп,  аргумент-
тердің  қалай  бейнеленетінін  кӛрсетіп  тҧрады,  экранға  (баспаға)  шығару 
алдында барлық аргументтер формат спецификациясына сәйкес тҥрлендіріледі, 
спецификация  %  символымен  басталады  және  мәліметтер  типін,  оларды 
тҥрлендіру  тәсілін  кӛрсететін  бір  әріп  –  спецификация  коды  жазылады. 
Объектілер ретінде айнымалылар, константалар, ӛрнектер қолданылуы мҥмкін. 
Мысалы: 
printf (" Пи санының мәні = %f\n", pi); 

 
44 
Бҧл жолдың нәтижесі :         Пи санының мәні = 3.14159 
Формат  соңында  тҧрған  \n  тіркесі  сан  шығарылған  соң,  курсордың  келесі 
жолға кӛшетінін білдіреді. 
Формат тіркесінде мыналар болады: 
1)  
мәтін ретінде шығарылатын символдар тіркесі; 
2)  
тҥрлендіру спецификациялары; 
3)  
басқару символдары. 
Әрбір аргументке ӛз спецификациясы сәйкес келуі тиіс, олар: 
%d – бҥтін ондық сан шығарылуы тиіс; 
%i – бҥтін ондық сан шығарылуы тиіс; 
%f – жылжымалы нҥктелі нақты ондық сан ([-]dddd.dddd ) жазылып шығады; 
%e – жылжымалы нҥктелі экспоненциалды сан ([-]d.dddde

dd) шығарылады; 
%E – жоғарыдағы сияқты, тек е орнына Е ([-]d.ddddE

dd) шығарылады; 
%c – бір символ шығарылуы тиіс; 
%s – символдар тіркесі (қатары) шығарылуы тиіс; 
%g – нақты сан, сан ҧзындығына қарай %e немесе  %f қолданыла алады; 
%u – таңбасыз ондық бҥтін сан жазылып шығады; 
%o – таңбасыз бҥтін сегіздік сан шығады; 
%x – таңбасыз бҥтін он алтылық сан шығады; 
\n – келесі жаңа жолға кӛшуді атқаратын басқару символы. 
Мысалы:  
printf("%d%f", x, y); 
экранға  бір  бҥтін  (%d)  –  х  және  бір  нақты  сан  (%f)  –  у  шығару  функциясы. 
Форматтарда санның ені де кӛрсетілуі мҥмкін. Ол былай жазылады: 
%9i  – бҥтін сан ені 9 цифрдан тҧрады, сан ені аз болса, оның сол жағында бос 
орындар орналасады.   
%9.3f    –  нақты  сан  ені  9  цифрдан  тҧрады,  оның  3  таңбасы  бӛлшекке  беріледі, 
сан ені аз болса, оның сол жағында бос орындар орналасады.  
Әрбір  спецификация  %  символынан  басталып,  тҥрлендіру  символымен 
аяқталады. Ол екеуінің ортасында мыналар тҧруы мҥмкін: 
- минус таңбасы, аргумент мәні сол жақ шетке ығыстырылып жазылады. 
-  цифрлар,  бҥтін  санның  жалпы  орналасу  енін  анықтайды.  Сан  осы  енге 
немесе одан артық болып шығарылады. Егер аргумент ені кӛрсетілген еннен аз 
болса, онда ол бос орындармен толтырылып жазылады.  
-  нҥктеге  дейін  санның  жалпы  ені,  нҥктеден  соң  бӛлшек  цифрлар  ені 
кӛрсетіледі.  
- L модификаторы, сәйкес аргумент мәні int емес long екенін білдіреді. 
 Scanf() пернелерден мәлімет енгізу функциясы жоғарыда қарастырылған 
тҥрлендіру спецификациясының кӛбін пайдаланады. Жазылу ережесі:  
scanf (<формат тіркесі>,<аргументтер тізімі>); 
Аргументтер  ретінде  адрес  нҧсқауыштары  –  айнымалылар  адрестері 
пайдаланылады. Мысалы: 
scanf("%d%f", &x,&y); 

 
45 
мҧндағы &x,&y – х және у айнымалыларының компьютер жадындағы адрестері. 
Бҧл функция пернелерден бос орын немесе Enter пернесін басу арқылы бір бҥтін 
және  бір  нақты  сан  енгізуді  талап  етеді.  Әдетте  scanf  функциясы  алдына 
қандай мән енгізілетіні жайлы мәтін шығарылады. Мысалы: 
printf("х, у енгізіңіз:"); 
scanf("%f%f",&x,&y); 
х  және  у  мәндері  3,5  пен  -2,5  болуы  тиіс  болса,  экрандағы  кӛрініс  мынадай 
болады: 
х, у енгізіңіз:  3.5  -2.5

 
мҧндағы  

 – Enter пернесін басу белгісі.
 
Scanf()  және  printf()функцияларының  кейбір  айырмашылықтарын  атап 
ӛтейік: 
1)  %е және %f спецификациялары енгізу кезінде бірдей болып табылады; 
2)  short типті бҥтін санды енгізу кезінде %h спецификациясы қолданылады. 
ЕСКЕРТУ.  Айнымалы  адресін  беру  үшін  адрестерді  жазғанда,  айнымалы 
адресін  анықтау  үшін  &  символы  қолданылады.  Ал  тіркестік  (жолдық) 
айнымалыны енгізгенде, & символы жазылмайды. 
Енді енгізу/шығару функцияларын пайдаланатын бір мысал келтірейік. 
#include  
main() 
{ 
int i; 
clrscr(); 
printf("\n Бүтін сан енгізіңіз:"); 
scanf("%d",&i); 
printf("\nСіз %d санын енгіздіңіз.",i); 
} 
Бҧл программаның алғашқы жолы – препроцессор директивасы, ол енгізу/ шы-
ғару  операцияларын  орындауды  қамтамасыз  етеді.    main()  функциясының 
бірінші  жолы  бҥтін  типтегі  i  айнымалысын  сипаттап  тҧр,  одан  кейін  тҧрған 
printf()  функциясы  жаңа  жолға  кӛшіп  (\n)  экранға  Бүтін  сан  енгі-
зіңіз:  деген  сӛздерді  шығарады.  scanf()  функциясы  пернеден  енгізілген 
санды  і  айнымалысына  меншіктейді  (&  таңбасы  адрес  алу  операциясын 
кӛрсетеді).  Келесі  жол  кӛрсетілген  сӛз  тіркесін  ондағы  спецификаторды  i 
санының мәніне алмастыра отырып экранға шығарады.  
Программа нәтижесі экранда мынадай тҥрде бейнеленеді: 
Бүтін сан енгізіңіз: 1256 
Сіз 1256 санын енгіздіңіз.
 
Енді санның кӛрсетілген дәрежесін есептейтін программа қҧрайық.  
/* Санды дәрежелеу */ 
#include  
#include  
#include