Программалау тілдері жоғары оқу орындарына арналған оқулық

 
96 
   printf("  %i",x[k]);} 
  for(k=0; k<9; k++) 
  { xmin=x[k]; n=k;   
    for(i=k+1; k<10; k++) 
    if (x[i] < xmin) 
 
   { xmin=x[i];  
         n = i; 
       } 
    x[n]=x[k]; x[k]=xmin; 
  } 
  printf("\nРеттелген жиым элементтері:"); 
  for(k=0; k<10; k++) 
    printf(" %i",x[k]); 
 getch(); 
} 
 
Бақылау сұрақтары 
1.  Жиым дегеніміз не? 
2.  Жиымдарға бастапқы мәндер қалай тағайындалады? 
3.  Жиымды сипаттау тәсілдері. 
4.  Жиым элементтерін енгізу және экранға шығару жолдары. 
5.  Кездейсоқ сандарды қалай шығаруға болады? 
6.  Жиымға кездейсоқ сандарды меншіктеу қалай орындалады? 
7.  Жиымды ӛңдеу есептерінің түрлері (кластары).  
8.  Жиымның ең үлкен (ең кіші) элементін анықтау. 
9.  Жиым элементтері қосындысын табу. 
10. Жиым ішіндегі екі элементтің бір-бірімен орнын алмастыру. 
11. Жиым элементтерін кері бағытта орналастыру. 
12. Жиымның кӛрсетілген элементтерін ӛңдеу тәсілдері. 
13. Жиымды сұрыптау (сорттау, реттеу) жолдары. 
ТАПСЫРМАЛАР 
Жиымдарды ӛңдеу кезінде тӛмендегі ережелерді есте сақтаған жӛн. 
1. Жиым ӛлшемі (ені, кӛлемі) тек константа немесе  константалық ӛрнек бола алады. 
Жиым  ӛлшемін    идентификатор  тҥріндегі  (ат  қойылған)    константа  арқылы  беру 
дҧрыс деп саналады. 
2. Жиым  элементтері  нӛлден  бастап    нӛмірленеді,  сол  себепті  элементтің  ең  ҥлкен 
нӛмірі элементтер санынан бірге кем болады. 
3. Индекс нӛмірлерінің жиым шекарасынан асып кетпеуін программа қадағаламайды,  
оны программалаушы ӛзі бақылауы тиіс. 
4.  Нҧсқауыш – жедел жады аймағының адресін сақтайтын айнымалы.  
5.  Жиым аты оның 0-элементіне нҧсқауыш болып табылады.  
6. Егер  программаға  енгізілетін  элементтер  мәні  алдын  ала  белгілі  болса,  онда  жиымды 
сипаттау  кезінде  оның  мәндерін  кӛрсетіп  (инициалдау)  кету  керек.  Жиымды  глобальді 
айнымалы емес, локальді айнымалы етіп сипаттаған дҧрыс. 

 
97 
7. Жиым элементтерін  пернеден енгізгеннен гӛрі  rand() және random() функцияларын 
пайдаланып, кездейсоқ сандар тізбегін беру арқылы енгізген ыңғайлы болады.  
8. Жиымдарды сҧрыптау алгоритмдерінің жҧмыс істеу жылдамдығы, алатын кӛлемі және  
қолданылу аймағы әртҥрлі болып келеді.  
  Тапсырмаларды орындауға арналған нұсқаулар  
а) Әрбір студент журналдағы ӛз нӛміріне сәйкес (мҧғалімнің кӛрсетуі бойынша) тӛрт 
есеп шығаруы тиіс. 
ә)  Әр есептің блок-схемасы  және соған  сәйкес программасы  қҧрылып,  компьютерде 
сол программаның нәтижесін алу керек.  
б)  Екі  блок-схема  Word  программасындағы  Сурет  салу-Автофигуралар-Блок-схема-
лар мҥмкіндігімен сызылып кӛрсетілуі тиіс. 
в) Берілген жиым элементтері мен нәтижелік элементтерді экранға шығарып, нәтиже-
лерді жазып алу қажет немесе нәтижені бірден файлға жазуға тырысу керек. 
    Есептер 
1.  Кез  келген  сандардың  бiрӛлшемдi  А(10)  жиымындағы  оң  элементтердi  екi  есе 
кемiтiңдер, ал терiс элементтерi болса, онда оларды индекстерiнiң мәнiмен ауысты-
рыңдар. 
2. Бiрӛлшемдi А(10) жиымындағы терiс элементтердiң ең ҥлкенiн табыңдар. 
3.  Бiрӛлшемдi  А(20)  жиымындағы  -5-тен  кiшi  элементтердiң  қосындысын  және 
олардың жалпы санын, сонымен бiрге 5 санына қалдықсыз бӛлінетін элементтердiң 
нӛмiрлерiн анықтаңдар. 
4. Бiрӛлшемдi А(10) жиымындағы оң элементтердiң квадраттарының арифметикалық 
ортасын есептеңдер. 
5. Бiрӛлшемдi А(100) жиымындағы терiс элементтердiң санын анықтаңдар. 
6.  Бiрӛлшемдi  жиым  мәндерi  берiлген  диапазонда  жататын  элементтерiнiң  нӛмiрiн 
басып шығарыңдар. 
7. Бiрӛлшемдi А(10) жиымындағы оң элементтердiң iшiнде мәнi ең кiшiсiн және оның 
индексiн (нӛмiрiн) табыңдар. 
8.  Бiрӛлшемдi  жиымда  2-элементтi  бiрiншi  орынға,  3-нi  2-шiмен  және  т.б. 
алмастырулар орындай отырып, 1-элементi соңғы орынға қойыңдар. 
9.  Берiлген  оң  сандар  тiзбегiндегi  қосындысы  берiлген  саннан  асып  кетпейтiн 
элементтердiң санын табыңдар. 
10. Ҧтыс билетiнiң нӛмiрi алты орынды сан. Билет ―бақытты‖  (алдыңғы және соңғы 
ҥш  цифрдың  қосындысы  ӛзара  тең)  немесе  ―табысты‖  (жҧп  орындарда  тҧрған 
цифрлардың  қосындысы  тақ  орында  тҧрғандардың  қосындысына  тең)  болатын-
дығын анықтаңдар. 
11.  Оң  және  терiс  сандар  тiзбегiндегi  бiрiншi  терiс  санға  дейiнгi  орналасқан  сандар 
тiзбегiнiң ӛсу ретiмен орналасатындығын анықтаңдар. 
12.  N  кәсiпорынның  бiр  жылғы  электр  энергиясын  тҧтынуы  туралы  дерек  бар.  Осы 
бойынша  энергия  тҧтынудың  арифметикалық  ортасын  және  энергияны  ең  кӛп 
ҥнемдеген кәсiпорынды анықтаңдар. 
13.  14  аудан  бойынша  жанармай  қорының  мӛлшерi  белгiлi.  Жанармаймен  ең  жақсы 
қамтылған ҥш ауданды анықтаңдар. 
14. Берiлген А(14) жиымы бойынша мына шарттарды қанағаттандыратын В жиымын 
қҧрыңдар:   В(0) = A(1); B(1) = A(1) * A(3); ... B(4) = A(1) * A(3) * ... * А(13) 

 
98 
15. Берiлген А(13) жиымы бойынша мына шарттарды қанағаттандыратын В жиымын 
қҧрыңдар :   В(0) = А(0); В(1) = А(0) * А(2); ... В(6) = А(0) * А(2) * ... * А(12) 
16. Берiлген А(14) жиымы бойынша мына шарттарды қанағаттандыратын В жиымын 
қҧрыңдар:   В(0) = А(0) – А(13); В(1) = А(1) – А(12); ... В(6) = А(6) –  А(7) 
17. Берiлген А(14) жиымы бойынша мына шарттарды қанағаттандыратын В жиымын 
қҧрыңдар:   В(0) = А(0)/А(13); В(1) = А(1)/А(12), ... В(6) = А(6)/А(7) 
18.  А(14)  жиымы  берiлген.  Жиым  элементтерiнiң  арифметикалық  ортасын  және  ол 
мәнге ең жақын элементтiң нӛмiрiн анықтаңдар. 
19.  А(14)  жиымы  берiлген.  Екi  жиым  қҧрыңдар:  оның  бiрiншiсi  индекстерi  жҧп 
сандар, ал екiншi жиым индекстерi тақ сан болатын элементтер болсын. 
20. А(14) жиымы берiлген. Ең кiшi элементтiң алдында орналасқан элементтердi жою 
арқылы сызықтық жиымды қысқартыңдар. 
21.  Ӛлшемдерi  бiрдей  екi  сызықтық  жиым  берiлген.  Осы  жиымдардың  индекстерi 
бiрдей  орындарында  орналасқан  элементтердiң  кӛбейтiндiсiнен  тҧратын  ҥшiншi 
жиым қҧрыңдар. 
22.  Бҥтiн  сандардың  бiрӛлшемдi  жиымы  берiлген.  Ондағы  ең  кӛп  кездесетiн  санның 
неше рет қайталанатынын табыңдар. 
23.  А(17)  жиымы  берiлген.  7-ден  ҥлкен  барлық  элементтердi  берiлген  жиымның  ең 
ҥлкен элементiмен ауыстырыңдар. 
24. А(16) жиымы берiлген. Алғашқы оң элементке дейiнгi терiс элементтердiң санын 
анықтаңдар. 
25. А(18) жиымы берiлген. 2-ден кiшi барлық элементтердi 3 санымен ауыстырыңдар. 
26. А(17) жиымы берiлген. 0-ден ҥлкен барлық элементтердi 5-ке, ал қалғандарын 0-ге 
ауыстырыңдар. 
27. А(14) жиымы берiлген. А жиымының барлық тақ элементтерi индекс нӛмiрлерiмен 
ауыстырылатын В жиымын қҧрыңдар. 
28. А(34) жиымы берiлген. Тақ нӛмірлі индекстерде тҧрған элементтердiң ең ҥлкенiн 
анықтаңдар. 
29.  А(N)  жиымы  берiлген.  Алғашқы  ең  кiшi  (минимал)  элементтiң  орнын  (индексiн) 
анықтаңдар. 
30. А(N) жиымы берiлген. Соңғы ең кiшi элементтiң орнын анықтаңдар. 
31. А(N) жиымы берiлген. Соңғы ең ҥлкен (максимал) элементтiң орнын анықтаңдар. 
32. А(N) жиымы берiлген. Алғашқы ең ҥлкен элементтiң орнын анықтаңдар. 
33.  А(N)  жиымы  берiлген.  Мәндерi  3  пен  11  саны  интервалында  жататын  элемент-
тердiң арифметикалық ортасын анықтаңдар. 
34.  А(12)  =  {2,5;  4,3;  –0,57;  10,45;  1,5;  –7,1;  11,4;  5,12;  4,9;  7,7;  –12,3;  0,031}  жиымы 
берiлген.  В(I)  =  SIN(A(I))  формуласы  бойынша  В(12)  жиымын  қҧрастырыңдар 
және  Р  =  А(0)  *  В(11)  +  А(1)  *  В(10)  +  ...  +  А(11)  *  В(0)  ӛрнегін  есептеп 
шығарыңдар. 
35.  Пернетақтадан  жиымға  бес  бҥтiн  мән  енгiзiңдер.  Олар  бiр  жолға  ҥтiр  арқылы 
жазылады. Жиымның арифметикалық ортасын табыңдар. 
36.  Пернетақтадан  Х  жиымының  бес  бҥтiн  мәнiн  енгiзiңдер.  Жиым  элементтерiнiң 
әрқайсысының тҥбiрiнiң мәнiн және квадратын экранға шығарыңдар. 
37.
 
Бҥтiн  сандар  жиымындағы  жҧп  нӛмiрлi  элементтердiң  қосындысын  табыңдар. 
Жиымның  ӛлшемi  –  20.  Жиымды  100  бен  200  арасындағы  кездейсоқ  сандармен 
толтырыңдар.