Программалау тілдері жоғары оқу орындарына арналған оқулық

 
40 
Стандартты  функциялар.  С  тілінде  алдын  ала  программалары  жасалып 
стандартты  модульге  жинақталып  қойылған,  қажет  кезінде  пайдалануға  бола-
тын  объектілердің  бірі  стандартты  функциялар  болып  табылады.  Олар  жиі 
кездесетін  математикалық  және  басқа  да  функцияларды  есептеу  ҥшін 
қолданылады.  Стандартты  функцияны  жазу  ҥшін  міндетті  тҥрде  функцияның 
аты  және  жақшаның  ішінде  аргументі  кӛрсетілуі  қажет.  Стандартты 
функциялар:  fabs(x),  sіn(x),  cos(x),  asin(x),  acos(x),    tan(x),  exp(x),  log(x),  sqrt(x), 
atan(x), т.с.с. Кітап соңындағы А қосымшасында
 
функция тізімдері мен типтері, 
жазылу  жолдары  кӛрсетілген.  Функцияны  есептеу  барысында  аргумент  пен 
функция  типтерінің  әр  уақытта  сәйкес  келе  бермейтінін  есте  сақтаған  жӛн.  С 
тіліндегі  стандартты  функцияларды  пайдалану  ҥшін    тақырыптық 
файлы (прототипі) қолданылады.   
 Комментарий  –  тҥсініктеме  ретінде  қолдануға  болатын  символдар  тізбегі. 
Олар  ҧлттық  алфавиттерді  де  пайдалана  береді.  Комментарий  басы  мен  аяғы          
/*  ...  */    осындай  таңбалармен  шектелуі  тиіс.  Олар  бір  немесе  бірнеше 
жолдардан да тҧра алады. С++ тілінде жол соңында тҧратын комментарийлер // 
симолдарынан  кейін  орналасады.  С  және  С++  тілдерінде  қҧрастырылған 
есептерді  бір  компилятор  арқылы  шығаруға  болатындықтан,  кӛбінесе  тҥсінік-
темелердің жоғарыдағы екі тҥрін де пайдалана беруге болады.  
     /* программа ішіндегі комментарийлер осылай орналасады */ 
Программалау  тілінің  белгілі  бір  іс-әрекетті  орындай  алатын  тиянақты 
мағынасы  бар  ең  қарапайым  сӛйлемі  оператор  болып  табылады.  Тіл  объек-
тілерін,  яғни  программада  пайдаланылатын  мәліметтердің  атаулары  мен 
типтерін,  олардың  алғашқы  мәндерін  алдын  ала  тағайындау  программаның 
сипатталуы болып саналады. 
Енді Фаренгейт градустарын Цельсий градустарына ауыстыратын C тілінде 
жазылған программа мәтінін келтірейік.  
   /* Градустарды Фаренгейт бірлігінен Цельсий  
      бірлігіне алмастыру, f = 0, 20, ...,300 */ 
   #include  
   #include  
   main() 
   { int t0, tn, step; 
   float f,c; 
   t0 = 0;     /* төменгі температура */ 
   tn =300;    /* жоғарғы температура */ 
   step  = 20; /* өзгеру қадамы */ 
   clrscr(); f = t0; 
   printf("Град_Ф  Град_Ц\n"); 
   while (f <= tn) 
    { c = (5.0/9.0) * (f -32.0); 
      printf("%4.0f %6.1f\n", f, c); 
      f = f + step; 
    } 

 
41 
    printf("\nАяқтау үшін ENTER басыңыз"); 
    getch(); 
   } 
} 
Бҧл программаны теріп орындап кӛруге болады, оның әрбір жолының 
атқаратын қызметтерін келесі тараулардан оқып танысатын боламыз. 
2.3 С тіліндегі мәліметтер типтері 
Мҧнда мәліметтердің бірнеше негізгі типтері қолданылады. Олар:  

 
char (8 бит) – символдық, яғни таңбалық тип;  

 
short – қысқа бҥтін сан; 

 
int  –  бҥтін сан типі;  

 
long  – екі еселенген бҥтін сан;  

 
unsigned – таңбасыз бҥтін сан; 

 
float – нақты сан типі, яғни жылжымалы нҥктелі сандар; 

 
double – екі еселенген нақты сан типі; 

 
long double – ҧзартылған әрі екі еселенген нақты сан типі. 
Алғашқы  тӛрт  тип  бҥтін  сандарды  сипаттау  ҥшін  қолданылады.  Тӛмендегі 
кестеде әртҥрлі типтердің ҧзындықтары кӛрсетілген (2.5 кесте).   
С тілінің ішкі құрамындағы мәліметтер типтері мен  
                               олардың ені (ұзындығы)    
 
      2.5-кесте 
Мәлімет типі 
Ҧзындығы 
(бит – байт) 
Сандар диапазоны 
char 
8 бит – 1 байт 
-128   ...  +127 
unsigned char  8 бит – 1 байт 
0  ...  255 
short int 
16 бит – 2 байт 
-32768  ...  32767 
unsigned short  16 бит – 2 байт 
0  ...  65 535 
int 
16 бит – 4 байт 
-32768  ...  32767 
unsigned [int]  32 бит – 4 байт 
0  ... 4294967295 
long 
32 бит – 4 байт  -2 147 483 648 ... 2 147 483 647 
unsigned long  32 бит – 4 байт 
0  ...   4 294 967 295 
float 
32 бит – 4 байт 
3.4

10
-38
 ...  3.4

10
38
 
double 
64 бит – 8 байт 
1.7

10
-308
 ...  1.7

10
308
 
long double 
80 бит – 10 байт 
3.4

10
-4932
  ...  3.4

10
4932
 
2.4  Бүтін сан түріндегі мәліметтерді сипаттау. 
       Int  бүтін сандар типі 
Int  типін  стандарт  бекітпеген,  ол  компьютерге  немесе    компиляторға 
байланысты  ӛзгеріп  отырады.  16-разрядты  процессорда  ол  2  байт,  ал  32-
разрядтысында – 4 байт. 
Егер int алдында short спецификатор сӛзі тҧрса, онда ол әрқашан 2 байт, ал 
егер  спецификаторы  long  болса,  4  байт  болады.  Санға  компьютер  жадында 
берілген орынға қарай олардың мәндері ӛзгереді. 
short int – 2 байт, оның диапазоны  -32768 ..+32767; 

 
42 
long int  – 4 байт, оның диапазоны  -2 147 483 648..+2 147 483 647. 
Int типі 16-разрядты компьютер ҥшін short int типімен бірдей, ал  32-
разрядты компьютер ҥшін long int типімен  бірдей. 
Signed  және  unsigned  модификаторлары  да  сандар  шамасына  әсер  етеді, 
олар: 
unsigned short int  – 2 байт, оның диапазоны –  0 ..65536; 
unsigned long int –  4 байт, диапазоны –  0..+4 294 967 295. 
Айнымалыларды сипаттау кезінде бҥтін тҧрақтылар – костанталар мәндерін 
де кӛрсетуге болады. Мысалы: 
int k=0; (бір ғана сан сипатталған және оған мән берілген) 
int k1,k3=0; (біреуі сипатталған, екіншісіне мән берілген) 
Unsigned  типі  int,  long,  short  тҥйінді  сӛздерімен  сипатталатын 
типтердің модификаторы ретінде қолданылады. Мысалы: 
unsigned int sum=0; 
Char типі 
Char  типін  0  –  255  аралығындағы  таңбасыз  бҥтін  сандарды  сипаттауда 
қолдануға  болады,  компьютер  жадында  бҧларға  бір  байт  орын  бӛлінген. 
Мысалы: 
char c1; 
char ck = „k‟; 
Бҧл  тип  мәндері  реттелген  символдар  жиыны  болып  табылады.  Әрбір 
символға бір бҥтін сан сәйкес келеді, ол символ коды деп аталады. Символдық 
тип ені – 1 байт. Char типі де signed және unsigned спецификаторларымен 
қолданылады.  Signed  char  типі  диапазоны  –128 .. +127.  Unsigned  char 
типін  қолданғанда,  оның  мәндер  диапазоны  0 .. 255  болады.  Символдарды 
кодтау  ҥшін  ASCII  (American  Standard  Code  for  International  Interchange) 
стандарты  негізге  алынған.  Символдардың  0 .. 31  кодтары  басқару  кодтарына 
жатады, олар тек енгізу-шығару кезінде ғана қолданылады. 
Сhar типі символдарды олардың бҥтін сан тҥріндегі кодтары арқылы сақтап, 
басқа  шамалардың  кӛрсетілген  диапазоны  сандарын  да  кӛрсету  ҥшін  де 
қолданыла алады.  
Float және double жылжымалы нүктелі  нақты сандар типтері 
Нақты сандар компьютерде 2 бӛліктен  – дәреже мен  мантиссадан тҧрады. 
IBM-РС  компьютерлерінде  float  типінің  ені  –  4  байт,  оның  бір  разряды  –  сан 
таңбасы, 7 разряды – дәреже, 24 бит3 – мантисса.   
Егер  double  типі аты  алдында  long сӛзі  тҧрса, онда оған  10   байт  орын 
беріледі. 
Программалау практикасында кӛбінесе жылжымалы нҥктелі нақты (аралас) 
сандар пайдаланылады.  
Double  типті  сандар  екі  еселенген  дәлдікпен  64  бит  арқылы  ӛрнектеледі. 
Double типінің ені – 8 байт, 1 бит – таңба, 11 бит – дәреже және  52 разряд –