Қайталанған құрылымды алгоритмдерді программалау

DIM <айнымалы> (индекстер); <айнымалы> - массив аты, оның соңына элементтер типін сипаттау символы енгізілуі тиіс (%,$); индекстер – ең соңғы элементтің индекстері. Мысалы, DIM A$ (5).

Type <тип атауы> = array[P1] of P2;

Var < массив атауы>:=<тип атауы>;

Мұндағы, array[P1] of P2 - массивті анықтау; P2 - массив элементтерінің типі (оны негіздік тип деп атайды);

P1 - элемент индексінің типі (ол Integer, Real типтерінен басқа кез келген жай тип болуы мүмкін. Әдетте ол үшін аралық тип алынады); тип атауы – типті (массивті) анықтайтын кез келген белгілеме (айнымалы);

массив атауы – типі тип атауынан тұратын айнымалы;

TYPE (тип), ARRAY (массив), OF – қызметші сөздер.
Qbasic тілінде екі өлшемсді массив. Екі өлшемді массивке мысал, математикадығы матрица бола алады. Екі өлшемді массивтердің элементтері екі индекспен көрсетіледі, оның біріншісі қатардың номері, ал екіншісі бағанның номерін анықтайды. Екі өлшемді массивтерде индекстер үтірмен бөлінеді . Программалау тілдерінде индекстер нөлден бастап нөмірленеді. Екі өлшемді массивтің жазылуы:

DIM A$(3,3) . Индекстің ең кіші мәні нөл, ал ең үлкен мәні DIM операторында белгіленген мәннен асып кетпеуі керек. Егер индекстің мәні бұл шекарадан асып кетсе, онда программаны орындауда, қателік кеткендігі жөнінде хабар экранға шығады. Массивтерді цикл ішінде , FOR және NEXT операторларын қолданып өңдеген ыңғайлы. Бұл жағдайда цикл параметрі циклдің санын санау қызметін атқарады және массив элементтерінің индексін белгілеуде қолданылады.

type ms = array [1..3,1..3] of P;

Var a:ms;

P – массив элементінің типі .

- алгоритмнің қайталанатын бөлігін бір рет жазып, одан кейін оны негізгі программа қажет еткенде шақырып алып қолдануға;

- күрделі программаны өте ықшамды және түсінікті түрде сипаттауға мүмкіндік береді.

Ішкі программа өзінше дербес программа бола отырып, негізгі программамен бірігіп жұмыс істейді. Ішкі программа негізгі программа сияқты өзінің орындалу нәтижесінде белгілі бір есепті толық шешіп бере алады. Ішкі программаның негізгі программадан айырмашылығы, оның өзбетінше орындала алмайтындығында. Ішкі программа міндетті түрде негізгі программа ішінде орындалуы тиіс. Ішкі программаларды жасаудағы бір ерекшелік, оны негізгі программаға қайтаратын арнайы оператор болады.

Qbasic тілінде көмекші программа құрудың бір құрылымдық тәсілі SUB – END SUB операторын пайдалану. Оның жазылу түрі:

SUB<атау> (айнымалылар тізімі) [STATIC]

S

END SUB

Мұндай құрылымдық көмекші программаны процедура деп атайды. Процедураны шақыру командасы (операторы) – CALL . Оның жазылу түрі (call - шақыру ):

CALL <атау> (айнымалылар тізімі)

Шақыру командасына call қызметші сөзін енгізбеуге де болады. Программаның негізгі бөлімі мен процедурада пайдаланылатын айнымалылар бірдей болады. Программа басына осы үшін арналған COMMON SHARER <айнымалылар тізімі>. Мұнда ескеретін жайт, программаның Sub espt(x) қатарын енгізген кезде жаңа процедура бөлімі (модуль) терезесі ашылады да,

END SUB
түрінде жазылған процедура форматы көрінеді.

Процедура тақырыбы көмекші программаны анықтаушы PROCEDURE қызметші сөзінен басталып, оның оң жағына процедураның атауы енгізіледі. Одан әрі жай жақшалар ішінде формальды параметрлер сипатталады да, тақырыптың соңына нүктелі үтір символы қойылады. ОЛ процедура тақырыбын өзінің басқа бөлімдерінен ажырату белгісі.

Тақырыптан соң негізгі программадағы сияқты сипаттау бөлімдерінің енгізілуі мүмкін. Бұдан әрі BEGIN, END қызметші сөздерімен шектелген операторлар бөлімі жазылады да, END – тен соң нүктелі үтір таңбасы қойылады:

Procedure<атау>[(<типтері сипатталған

Формальды параметрлер тізімі>)];

[<сипаттау бөлімдері>]

Begin

операторлар бөлімі

(тізім үтірлер арқылы бөлініп жазылады);

Бұл кезде шақыру командасы тек процедура атауынан тұрады.

1) DEF FN атау (айнымалылар тізімі)

FN атау=… 'функция

END DEF
2) FUNCTION <атау> (айнымалылар тізімі) [STATIC]

END FUNCTION

FUNCTION

құрылымы көрінеді.

Негізгі программаға енгізілетін функцияны шақыру командасы да жеке оператор түрінде емес, Бейсик тіліндегі секілді sinx,cosx тағы басқа стандартты функциялар сияқты, өрнекке енгізіліп жазылады.

Компьютер жадында жолдық тұрақтылар ендірілетін арнайы блок бар.Жолдық айнымалыға меншіктелген әр мәтін осы блоктың бір адрестен тұратын ұяшықтар тобына енгізіледі.Мысалы,компьютердің A$ = “Мен оқушымын” командасын орындауы нәтижесінде A$ адресіне осы тұрақты жазылып қойылады. Бейсикте LEN (A$) функциясы арқылы мәтін ұзындығы (length -ұзындық) есептеледі.Мәтіндермен біріктіру және қиып алу амалдарын ғана орындау мүмкін.Біріктіру амалының таңбасы – плюс (+), ол екі мәтінді бір мәтін түрінд біріктіреді. Қиып алу операциясы мәтіннен бір шама үзінді бөліп алады.Ол Бейсикте MID$, LEFT$ және RIGTH$ функциялары арқылы орындалады (mid – ортта,left – сол, right-оң). MID$(A$,M,N) – A$ айнымалысы мәнінің m – символынан бастап

n – символын, MID$(A$,N) - A$ мәнінің m – символынан басталған үзіндісін,LEFT$(A$,N) – мәнінің сол жақ n символын, RIGTH$(A$,N) A$ мәнінің оң жақ n символын бөліп алатын функциялар.

Pascal тілінде жолдық мәліметтер. Жолдың типі оң жағына ашу,жабу тік жақшалары қойылып,олардың ішіне мәнін жадқа ендіру үшін таңдап алынған бүтін сан енгізілген STRING (string - жол) қызметші сөзі арқылы анықталады.Оны программаның TYPE не VAR бөлімінде сипаттауға болады.Мысалы, а1:=’сынып ’

Oku:= ‘Мен оқушымын’

1) type jol1=string[5];jol2=string[12]

var f1:jol1;oku:jol2;

2) var f1:string[5];oku:string[12]

LENGTH, “+” не CONCAT, COPY, POS (length –ұзындық; “+” – плюс таңбасы,concat –біріктіру;copy –көшірме; pos(position)-позиция,тұрған орны).

• 
  Length(стр)-жолдың ұзындығын есептейді (стр(стринг)-жолдық айнымалының не оның мәнінің орнына пайдаланылған символдар тізбегі).Мысалы,length(a1)=S;length(oku)=17:length(‘мен’)=3
  
• 
  Concat (стр1, стр2) не стр1+стр2 – стиринг1 мен стринг2 жолдарын біріктіреді.
  

• 
  Copy (стр,m,n) – жолдың m – символынан бастап n символдық үзіндісін кесіп алады.
  

• 
  Pos(стр1, стр2)- стринг2 жолынан стринг1 үзіндісін іздеді де,жолдың басынан есептегенде үзінді басталған орынның нөмірін анықтайды,үзінді табылмаса, оны 0 –ге тең деп нәтижелейді.
  

1. Мұстафаева Жадыра 1975 қазақ

2. Қарабаев Мұқтар 1974 қазақ

3. Сармантаева Жанна 1974 қазақ

Берілгендер файылының элементі жазу деп аталады; жазу құрайтын мәндер өріс элементтері делінеді.Яғни тізімнен тұратын берілгендер файлы – жазулар жиынтығы, әр жазу – файлдың бір элементі.Жазу ұзындығы 255 – тен аспауы тиіс.Өрістің атауы 8 символдан аспауы тиіс.

Мысалда берілген мәліметтік тізімде әр жазу төрт өріс элементінен, ал файл үш элементтен және оларға сәйкес төрт бағаннан тұр.Өріс элементтері ретінде студенттердің реттік нөмері, аты –жөні,туған жылы, ұлты жазылғандықтан,сипаттаманы СТУД1 деп атап, мынадай түрде жазып қоюға болады:

СТУД1(нөмірі, аты-жөні, туған жылы,ұлты)

Тізбекті ену тәсілі бойынша құрылған БФ –тің әр жазуын жол деп те атайды.Мәшине оны дискіге тиеу кезінде әр жолының соңына автоматты түрде таңба қойып кетеді.

Файлды дискіге жазу не оны дискіден мәшиненің жадына енгізу жолдардың басынан бастап ретімен жүргізіледі.Файлды жазуға, оқуға арналған дискілік операторлар барлық компьютерлер үшін бірдей емес.

IBM PC дербес компьютерінде тізбекті ену файлымен жұмыс істеу программасында пайдаланылатын операторлар:

OPEN (ашу)- файлды дискіге жазу не дискіден оқу үшін файлды ашу:

PRINT # M –файл жолын дискіге жазу;

INPUT # M – файл жолын дискіден оқу;

CLOSE (жабу)- файлды жабу

Бұлардың программада жазылу түрлері:

1) Атауы F$ арқылы берілгендер файлын дискіге жазу үшін орын белгілеп, оны ашу:

1: OPEN “O”,# M, F$

2: OPEN F$ FOR OUTPUT AS # M

Дискіде F$ атаулы файлды оқу үшін оны ашу:

1: OPEN “I” ,# M ,F$

2: OPEN F$ FOR INPUT AS # M

Мұндағы:

F$ -берілгендер файлының атауы;

# M – файлдың логикалық нөмері;

Кез келген БФ тек жазу не тек оқу үшін ғана ашылыды. Оларды қатар орындау үшін ашу мүмкін емес.

2) Атрибуттарының атаулары A, B$, C, D$ арқылы және логикалық нөмірі.#1 арқылы белгіленген файлдың бір жазуын дискіге тиеу операторы:

PRINT # 1, A; “,”; B$; “,”; C; “,”;D$

Мұндағы “,” таңбасы – мәндерді дискіге үтір арқылы ажыратып, үнемді түрде жазу белгісі; D$ - тун соң қалдырылған бос аралық –жолдың аяқталу белгісі.

3) A, B$, C, D$ элементтерінен тұратын файл жолын дискіден оқу (жадқа енгізу) операторы;

INPUT #1, A, B$, C, D$ түрінде беріледі. Әр элементті үлгі бойынша манитор экранына шығару, әдеттегідей, PRINT операторы арқылы орындалады.

4) Ашылған берілгендер файлымен жұмыс істеуді аяқтаған соң оны жабу керек.Жабу операторының жазылу түрі:

CLOSE #1 не CLOSE 1

Жазу Паскаль тілінде түрлі типті элементтерден тұратын күрделі типті берілгендер ерекше орын алады.Ұзындығы 255 аспайтын мұндай берілгендердің әр қайсысын жазу деп, ал жазу құрайтын элементтерді жазудың өрістері деп атайды.Мысалы,

142141 Айдаболова Фариза 1986 қазақ

142142 Алибаева Нұргүл 1986 қазақ

142143 Болатова Гүлдана 1987 қазақ

Жазудың сипстталу үлгісі Type бөлімінде типтың атын анықтап аламыз.

Type <тип атауы>= record<өріс атауы>: <өріс типі>;

end;

Өрістің атау 8 таңбадан аспауы тиіс.Өріс айнымалыларын толық түрде жазу гүрделі программаларды оқуды қиындатады. With (қосу,біріктіру) жалпы түрі.

With <жазу атауы> do

Begin

end;

142141 Айдаболова Фариза 1986 қазақ

142142 Алибаева Нұргүл 1986 қазақ

142143 Болатова Гүлдана 1987 қазақ

Құрылымы; студент (шифры,аты –жөні, туған жылы,ұлты ).

Файл типін сипаттау үлгісі мынадай:

Type<тип атауы>=file of<элементтер типі>;

Var <айнымалы атауы>:<тип атауы >;

Мысалы, жоғарыда қарастырылған мәліметтік тізімнен тұратын файлды мынадай түрде сипаттау мүмкін.

Type student = record a1:longint; a2:string[17];

a3:integer; a4:string[10];

end;

Мұндағы student – жазу типінің атауы; f – элементтері сипатталған жазулардан тұратын файлды, V –осы жазуларды анықтайтын айнымалылар.Жазу өрістері нүкте арқылы бөлінгег жазу мен атрибут атауларынан тұрады:v.a1, v.a2, v.a3, v.a4.

Файл элементтері дискіге жазылғанда 0-ден бастап автоматьы түрде нөмірленіп қойылады.Файлды СУСҚ тиеу файлды жазу деп аталады, ол СҚ –дан анық машинаның аперативтік жадына енгізу файлды оқу деп аталады.

F – файлдық айнымалы

Bf – берілгендер файылының атауы меншіктелетін айнымалы

V – файлдық элементтер болсын

v.a1, v.a2, v.a3, v.a4 - өрістік айнымалылар болсын

Турбо Паскальда да файлмен жұмысты тізбекті және еркін ену тәсілдері бойынша жүргізу мүмкін.Файлды жазу үшін мынадай операторлар пайдаланылады:

ASSIGN(f,bf) –bf файлға f атауын беру.Ол bf-ң мәнін f–ке меншіктейді. Компьютер f-ті саны белгісіз элементтерден тұратын bf- тің атауы деп қабылдайды.Бұл әдіс программада түрлі берілгендер файлын өңдеуге мүмкіндік береді;

REWRITE(f) – атауы assign операторында анықталған файлды жазу үшін дискілік файлды ашу.Ол берілгендер файлы үшін дискіден орын бөліп,көрсеткішті осы орынның басына орналастырады.

Ескерту.Егер ол дискіде осындай атаулы Б.Ф бұрыннан бар болса rewrite (f) арқылы өшіріледі;

WRITE(f,v) –f үшін бөлінген дискілік файлға v элементін жазу.Ол элементті көрсеткіш тұрған орыннан бастап жазылып шығады.Оператор орындалған соң көрсеткіш келесі элемент жазылатын орынның басына ауысады;

CLOSE(f) – файлды жабу ;

Сыртқы құрылғыларда жазылған берілгендер файлын сыртқы файл деп атайды.БФ – н дискіден оқып экранға шығаруда төмендегі операторлар орындалады.

ASSIGN (f,bf)- bf файлын f файлын байланыстыру;

RESET(f)-атауы f пен берілген сыртқы файлды ашып,көрсеткішті осы файлдың басына орналастыру;

WHILE NOT EOF(f) –do - көрсеткіш файлдың соңына жеткенге дейін программаны орындау циклі. EOF end of file – файл соңы.Егер көрсеткіш файлдың соңғы элементтерінен енді асса,eof мәні –true, әйтпесе-false;

READ(f,v)- атауы f арқылы берілген файлдың бір элементін дискілік файлдан оқу.Оператор орындалып болған соң көрсеткіш келесі элементтің басына ауысады.

WRITE (v.a1, ‘ ’,v.a2, ‘ ’,v.a3, ‘ ’,v.a4 )- файл элементін экранға шығару.Кейде мына типте де жазуға болады. Write (v.a1:7, v.a2:17)

String типті айнымалы мәнін бағананың сол жағынан бастап шығарған дұрыс.Ол үшін v.a2,’’:18-length(v.a2) қолданылады.

Компьютерде жазуды бірден іздеп табу үшін программаға seek(f,k-1)

операторы, одан кейін read (f,v) не rewrite (f,v) операторларының қажеттісі енгізіледі.Егер іздеу белгісі ретінде орындалатын k саны алдын ала енгізілмесе, онда seek (f, k-1) операторы керсеткішті 0 жазудың басына апарады.Керісінше жағдайда көрсеткіш k-шы жазудың басына орналастырады.(seek-іздеу).

Шешуі:

Шешуі.

3-мысал A(4,5) табу керек әр қатардың қосындысын.

Шешуі.

SCREEN <режим>,<түс>

Графикалық командалардың қызметі және жалпы жазылу түрі:

PSET(x ,y) [,түс] –Экран бетінде берілген түспен (x,y) координатасында нүкте пайда болады.

CIRCLE (x,y),радиус [,түс] - Центрі (x,y) нүктесіндегі берілген радиуста берілген түспен шеңбер сызылады.

LINE (x,1y1)-(x2,y2)[,түс] - Берілген түстегі тіктөртбұрыш сызылады.Координаталары (x1,y1) және (x2,y2) нүктелерін қосатын , берілген түстегі түзу сызық сызылады.

LINE (x1,y1)-(x2,y2) [,түс],B - Берілген түстегі тіктөртбұрыш сызылады.Координаталары (x1,y1) және (x2,y2) болып келген екі нүкте тіктөртбұрыштың диоганальдық төбелері болып табылады.

LINE (x1,y1)-(x2,y2) [,түс],BF – Берілген түспен боялған тіктөртбұрыш сызылады.Координаталарды (x1,y1) және (x2,y2) болып келген екі нүкте тіктөртбұрыштың диогональдық төбелері болып табылады.

PAINT(x,y),бояу түсі, кескін түсі.

CIRCLE командасының қызметі шеңбер сызуға ғана емес, сонымен бірге эллипстер және доғалар сызуға да арналған.

Паскаль тілінде де символдардың түсін немесе экранды 16 түрлі түспен бояуға болады.Ол үшін келесі процедуралар қолданылады.

TextBackGround (<түс>);-экран кеңістігін бояу.

Text Color (<түс>);- символдарды бояу.

Графиктік режим граф модулі арқылы іске қосылады. Uses graph

Graph блогына енетін тұрақтылық типі integer болады.Экранды графиктік режимге көшіру үшін Init Graph (gdriver, gmode,path) процедурасы қолданылады. Мұндағы gdriver – драйвер нөиері, gmode- режим нөмері, path – жол.

Program prim; uses graph;

Var gdriver,gmode:integer ;

Begin

InitGraph(gdriver,gmode, ‘ ’);

Граф стандарттық модулінің құрамына 79 стандартты процедуралар мен функциялар кіреді.Олардың ішінде бір қатарын қарастырайық:

1) SetBkColor(<түс>); - экран түсін орнату.Егер бұл процедура қолданылмаса, онда экран ағымдық қара түспен боялады.

2) SetColor (<түс>);- кескіннің түсін орнату. Егер бұл процедура қолданылса, онда кескін ақ түспен сызылады.

3) GetColor – Getcolor процедурасы орындалып болғаннан кейін ағымдық түсті қайта орнату.

4) Line (x1,x2,y1,y2) –координаттары (x1,y1), (x2,y2) нүктелері арқылы өтетін кесінді салу.

5) Rectangle (x1,x2,y1,y2). Сол жақ жоғарғы төбесі (x1,y1),оң жақ төменгі төбесі (x2,y2) тіктөртбұрыш салу.

6) Circle (x,y,R) – центірінің координаттары (x,y) радиусы R болатын шеңбер салу.

7) Arc (x,y,gr1,gr2,R) – градуспен берілген (gr1,gr2) бұрышының аралығында центрі (x,y) радиусы болатын дөңгелектің доғасын сызу.

8)Pieslice (x,y,gr1,gr2,R) –дөңгелектің центірін салу.

9) Ellipse (x,y,gr1,gr2,dx,dy ) – градуспен берілген (gr1,gr2) бұрыш аралығында центрі (x,y) радиусы (dx,dy) элипс салу.

10) PutPixel (x,y<түс>) - экранда нүктені салу.

11) OutText XY (x,y ‘текст’) – x y координаттарынан бастап опостров ішіндегі текісті экранға шығару.

12) GetMax X,Get Max Y – экранның ені мен биіктігі бойынша ең үлкен позицияны анықтау.

13) Graph Result – графиктік режимді инициализациялау барысында пайда болатын қателерді анықтау.

Қорытынды
Программалау тілдері бойынша программалау тілдерін салыстыра оқытудың тәсілдерін қарастырдық. Мұнда программалау тілдердің алфавиті, программа құрылымы , олардың ұқсастықтары мен айырмашылығын қарастырдық .

Буйсик және Паскаль тілдері бүгінгі таңда қолдану өте тиімді .Дүние жүзінде кең тараған тілдердің бірі – Бейсик.

Бұнда программалау тәсілдері баяндалып ,жиі кездесетін қызметші сөздер мен стандартты атаулар арқылы информацияны өңдеу программалары құрылған.

Нгізінен салыстыра оқыту адам ббойындағы даму өрісін кеңейтеді. Салыстыру тәсілі негізінде жаңа ұғымдарды енгізіп ,біріктіруге болады.

1. 
   Алдамұратова Т.А. Математика: Жалпы бiлiм беретiн мектептiң 3-сыныбына арналған оқулық.- Алматы: Атамұра, 2002.-368 б.
   
2. 
   Камардинов О., Жантелi Х. Паскаль. Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы, Шымкент –2002. -214 б.
   
3. 
   Жуков А. Изучаем Паскаль. 2001.
   
4. 
   Б.Сариев, А. Әмiрбеков, Р. Қадiрбаева Компьютер көмегiмен көп нұсқалы бақылау жұмысын өткiзу. ИФМ. - №2. –Алматы, 1993.
   
5. 
   Камардинов О. Информатика. 2-бөлiм, -Шымкент: Полиграфия. 2000. -246 б.
   
6. 
   www.temakosan.net
   
7. 
   Бобровский С. Паскаль. Учебный курс. –М., 2001.
   
8. 
   Фаронов В.В. Паскаль. Учебный курс. –М. 2001.
   
9. 
   Архангельский А.Я. Программирование В 5. –М.:ЗАО Издательство БИНОМ, 1999.
   
10. 
    Архангельский А.Я. Программирование В Паскаль. –М.: ЗАО Издательство БИНОМ. 1999.
    
11. 
    Нұрмұханбетова Г.К., Әмiрбекұлы А., Сүлейменова Л. Паскаль тiлiнен лабораториялық практикум. -Шымкент: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк университетi, 2002.-132 б.
    
12. 
    Камардинов О. Visual Basic 5.0. -Шымкент, 2001.
    
13. 
    Епанешников А., Епанешников В. Программирование в среде Паскаль. Учебное пособие в 4-х частях. –М. 1997-1998.