ПоәК042-18-12 53/03-2013 18. 09. 2013 ж. №1 басылым

Ақпараттық жүйелерді ендіруден нені күтуге болады

• 
  математикалық әдістер мен интеллектуалдық жүйелер және т.б. ендіруден басқару есептерін шешудің рационалды нұсқаларын алу;
  

• 
  жұмысшыларды оны автоматтандыруда көптеген жұмыстардан босату;
  

• 
  ақпараттың нақтылығын қамтамасыз ету;
  

• 
  мәліметтерді қағаздық тасымалдағыштардан магниттік дискілер немесе ленталарға ауыстыру, ол компьютерде ақпаратты қайта өңдеудің рационалды ұйымдастырылуына және қағазда құжаттар көлемінің азаюына әкеледі;
  

• 
  фирмада құжатайналым жүйесі мен ақпарат ағымының құрылымын жаңарту;
  

• 
  тағамдар мен қызметтерді өндіруде шығынның азаюы;
  

• 
  тұтынушыларға әмбебап қызмет көрсету.
  

Дәріс №1 Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тесттер

1. 
   АЖ түрлері
   
2. 
   АЖ классификациясы
   
3. 
   АЖ процестерінің сипаттамалары
   

• 
  Жүйелер теориясының есептері.
  
• 
  Қысқаша тарихи анықтама.
  
• 
  Жүйелер теориясының терминологиясы.
  

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кибернетиканы пайдалану облысы мен әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқарудың әртүрлі практикалық мәселелерін шешуге арналған оның ең басты тәсілдері жинақталған.

«Жүйе» түсінігі – бұл абстрактілі ұғым, оның көптеген анықтамалары бар. Жүйе біздің миымызда, объективті өмірде бар. Олар сонымен қатар адамдармен құрылуы мүмкін. Мысалы, математика абстрактілі ғылыми жүйе болып табылады.

Жүйені бір-бірімен байланысқан және бір-біріне әсер ететін элементтер тобы ретінде анықтауға болады, олар бір бүтін немесе бір мақсатқа жету үшін құрылған компоненттер тобы ретінде құрылады.

Жүйеге келесі компоненттер кіреді:

1. 
   Құрылым – жүйенің көптеген элементтері және олардың арасындағы байланыс. Құрылымның математикалық моделі граф болып табылады.
   
2. 
   Кіріс және шығыс – жүйеге келіп түсетін және онымен шығатын материалды жиынтық немесе хабартар жиынтығы.
   
3. 
   Жүйені жүргізу заңдылығы– жүйенің кіріс пен шығыс өзгерістерін байланыстыратын функция.
   
4. 
   Мақсат және шектеу.
   

Басқа жүйелермен әсер ететін жүйе ашық деп аталады.

Егер жүйенің өзін немесе ортаны өзгерту қабілеті бар болса, онда оны адаптивті жүйе деп атаймыз.

Сонымен, жүйе – бұл зерттеушіні қызықтыратын бір мақсатқа жету үшін арналған бір уақытта әрекет ететін және қатынас бойынша реттілген кез келген бір-бірімен байланысқан элементтер жиынтығы.

Жүйелік анализді операцияны зерттеудің одан кейінгі дамуы деп есептеуге болады, нақты жинақталған мақсатқа жетудің ең жақсы әдісін табуға арналған тәсілдер жиынтығын қамтиды.

Жүйелік анализ әдістемесі негізінде жатқан белгілі бір принциптер орыс ғалымдарымен ХХ ғасырдың басында анықталды. Олардың жұмыстарында шикізаттарды рационалды пайдалануға қатысты маңызды теориялық сұрақтар қарастырылды. Демек, қоғамның даму мөлшеріне қарай оның ең басты маңыздылығы әлеуметтік жүйе қызметін интеграциялаудың өндірістік есептері болды.

Қиын жоспарлы және өндірістік-басқармалы есептердің пайда болуы шешімдерді түсінікті ететін әдістерді құруды қажет етті. Ғылыми пәндер құрылды, олардың оқу пәні операцияны зерттеу, статистикалық шешім теориясы және т.с.с. болып табылады. Одан кейін жүйелік зерттеу, ең бастысы жүйелік анализ дами бастады.

Жүйелер теориясының терминологиясы

Жүйелік үйлесім – бұл ауыр жүйелерді зерттеу, жобалау және ұйымдастыруға арналған жүйенің жалпы теориясының негізгі жағдайын пайдалану әдісі.

Жүйелік анализ – бұл жүйелік үйлесім арқылы пәндік облысты зерттеу әдісі.

Кез келген ақпараттық жүйені жобалау алдында ең алдымен келесі сатылардан өту керек:

• 
  қажеттіліктерді анықтау
  
• 
  жүрзеге асыру бағасы
  
• 
  қауіпсіздік бағасы
  
• 
  логикалық модель құру
  
• 
  прототип құру
  

Пәндік облысты зерттеуді ең алдымен қажеттіліктер анықтамасынан бастау керек. Бір уақытта пайдаланушының шын қажеттілігін анықтау қажет, өйткені кей уақытта пайдаланушы өзіне қажет емес нәрсені қажет етеді.

• 
  анықтылық, бірмәнділік;
  
• 
  приоритет;
  
• 
  көздері (пайдаланушы, құжат...);
  
• 
  басқа қажеттіліктерге қарама-қайшылық;
  
• 
  тұрақтылық (немесе, керісінше, өзгеру ықтималдығы);
  
• 
  тексеру.
  

Жүзеге асыру бағасы

Жобаның жүзеге асырылуын әртүрлі критерийлер бойынша бағалауға болады:

• 
  экономикалық жүзеге асу (бағасы, мерзімі, экономикалық эффект, сұраныс...);
  
• 
  технологиялық жүзеге асу (ресурсы, технология, инструменты...);
  
• 
  құқықтық жүзеге асу (заңдылық, міндеттеме...).
  

Ақпараттық жүйеден экономикалық эффектке шығынды төмендету, бақылау және басқаруды жақсарту, жұмыстың жылдамдығы мен иілгіштігін ұлғайту, престижді жоғарлату, түзу ақшалай пайда алуды жатқызуға болады.

Жобаны құруға дейін оны сақтап қалу қажет. Қателіктің қайдан туындағанын анықтау өте қиын, өйткені оларды көбі сол кезде көрінбей, содан кейін ғана көрінеді.

Жобаның сенімділігін жоғарлату үшін келесі сатылардан өту қажет:

• 
  қауіпсіздік анализі
  
  • 
    қауіпті жағдайды анықтау;
    
  • 
    қауіпті жағдайды топтастыру;
    
  • 
    әрбір қауіптілік ықтималдылығын бағалау;
    
  • 
    жобаға әрбір қауіптің әсер ету деңгейін бағалау;
    
  • 
    қауіп табиғатын, әрекет ету облысын, пайда болу уақытын, периодтылығын анықтау.
    
  • 
    Қауіптің комбинациясын қарастыру
    
• 
  қауіпсіздікті басқару
  
  • 
    әрбір қауіпті жағдайдың шекті деңгейін анықтау;
    
  • 
    әрбір қауіпті жағдайды төмендету нұсқаларын қарастыру (шығын мен шеутеуді бағалау);
    
  • 
    қауіпту жағдайды төмендетуге арналған шаралар жасау;
    
  • 
    қауіпті жағдай туындаған кезде оған қарсы нұсқалар құру;
    
  • 
    қауіпті жағдайды зерттеу механизмін құру;
    

Логикалық модель құру кезінде ең алдымен құжатайналым схемасы қызмет етеді.

1. 
   Жүйе компоненттері
   
2. 
   Жүйелік анализ
   

• 
  Ақпараттық жүйелерінің түсінігі.
  
• 
  Жүйелік анализ.
  

Басқару жүйе компоненттері арасындағы, сонымен қатар қоршаған ортамен ақпарат алмасумен байланысты. Басқару процесі уақыттың әрбір моментінде жүйе жағдайы туралы мәлімет алуды болжайды. Демек, экономикалық объектпен басқарудың кез келген жүйесіне өзінің ақпараттық жүйесі сәйкес келеді, ол экономикалық ақпараттық жүйе деп аталады.

Ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеудің қазіргі индустриясының негізгі ерекшеліктерін қанағаттандырады. Олар басқару және шешім қабылдауды ұйымдастырады және қабылданатын шешімнің сапасын, толықтығын, нақтылығын, дұрыстығын және өз уақытында берілуін әлдеқайда жоғарлатады. Ақпараттық жүйелер функциялары есептің екі класымен өндіріледі: ақпараттық және технологиялық.

Ақпараттық есептер ақпаратты қайта өңдеу және көрсетуді қамтамасыз етеді, ол адаммен басқару және шешім қабылдау процесінде пайдаланылады. Технологиялық есептер деректер базасын белсендендірумен, оларды бүтіндік жағдайында қолдаумен, эксплуатациямен, ақпараттық жүйені баптаумен байланысты.

Ақпараттық жүйелерге келесі талаптар қойылады:

• 
  Жаңа функционалды облыстарға өзгертуге және баптауға қабілеттілігі;
  
• 
  Уақыттың қажет периодында пайдаланушылар сұранысына жүйенің реакциясы;
  
• 
  Қосымшаларды кеңейту және жаңа қосымшаларды қосуға мүмкіндігі;
  
• 
  Есептеу ресурстарын пайдалану тиімділігі.
  

Демек, ақпараттық жүйенің миссиясы – оның барлық ресурстарымен тиімді басқаруды қамтамасыз ету үшін мекемеге қажет ақпаратты өндіру, мекемемен басқаруды жүзеге асыру үшін ақпараттық және техникалық орта құру.

Кез келген жүйе негізінде процесс жатыр. Ақпараттық жүйе негізінде – ақпаратты өндіру процесі жатыр. Бұл мағынада ақпараттық жүйені басқару жүйесі ретінде қарастыра аламыз, мұнда бұл процесс басқару объектісі болып табылады. Басқарудың кез келген жүйесіндегідей ақпараттық жүйені басқару органдары бар.

Қазіргі уақытта ақпараттық жүйе компьютерлік техника көмегімен өндірілген жүйе ретінде пікірлер туындады. Бірақ олай емес. Ақпараттық технологиялар сияқты, ақпаратты жүйелер техникалық құралдарды қолданумен және де оны қолданбай-ақ жұмыс істеуі мүмкін.

Гэйн-Сарсон әдістемесі бойынша жүйелік анализ келесі сатыларды біріктіреді:

1. 
   бар жүйенің логикалық моделі.
   
2. 
   жаңа жүйенің логикалық моделі.
   
3. 
   деректерді модельдеу.
   
4. 
   деректердің физикалық базасын жобалау.
   
5. 
   жаңа жүйенің физикалық моделі.
   

Прототип әдісі

Бірнеше прототип құруға болады, оның әрбіреуі алдағы құрылатын жүйені толықтай көрсетеді және соңғы прототип программаның бірінші версиясы болып кетеді.

Тапсырушы мәселесін анықтау

Логикалық модель құру – бұл тек қана тапсырушының (клиенттің) мәселесін анықтауда аралық қадам және мақсаты.

Басқарудың жоғарғы деңгейі – мәселенің туындауын болдырмау, оларды алдын ала болжау және жағдайды сәйкесінше өзгерту.

Тапсырушының мәселесін анықтап алғаннан кейін, оның мақсатын, жаға жүеден нені қажет ететінін анықтау қажет. Ақпараттық жүйені құру бойынша барлық қызметтің соңғы нәтижесі анықталады. Мақсат мүмкіндігінше өлшенетін болуы керек, өйткені соңыра жоспардың орындалу деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Демек, мақсат анық, ашық, өлшенетін, нақты болуы керек.

Мақсат анықталғаннан кейін бағалау критерийін анықтау қажет. Бағалау критерийі мәселені шешудің альтернативті нұсқаларын салыстыру, мақсатқа жету үшін қажет. Критерийлер көмегімен мақсатқа жету деңгейін өлшеуге болады.

Есеп нақты анықталғаннан кейін оны шешуге кірісуге болады. Шешу процесінде есептің кейбір жерлері нақтыланып, өзгеруі мүмкін. Бұған дайын болу қажет. Өзгертілетін шарттар тез анықталса, соншалықты оларды ескеру бізге оңай және арзан болады. Ең алдымен есептің бір бөлігін ғана есептеуіміз мүмкін, өйткені жалпы есеп өте қиын. Мәселені бірнеше қарапайым бөліктерге бөлу – бұл мәселені шешудің әмбебап әдісі. Соңғы жағдайда шешім бірнеше сатыларда жүруі мүмкін, сонымен қатар олардың параллель орындалуы да мүмкін.

Берілген сатыда алда құрылатын жүйенің жалпы құрылымы құрылады, программа каркасы, деректер құрылымы құрылады.

Ұқсас принциптер әрбір деңгейдің ішіндегі модульге қызмет етеді:

1. 
   Модуль құрамында берілген деңгейдің басқа модульдері туралы минимум ақпарат бар.
   
2. 
   Әрбір модуль басқа модульдердің ішкі құрылымын білмейді. Модульдер арасындағы байланыс қатты, алдын ала анықталған интерфейс арқылы жүзеге асады.
   
3. 
   Әрбір модуль жоғары төзімділік және басқа модульдермен әлсіз байланыста болады.  
   

Қазіргі CASE-әдістер деректер базасы, программа немесе WEB-сайт болсын, кодтың автоматты генерациясын жүргізуге мүмкіндік береді. Болашақта бұл тенденция күшейе түседі.

Өндіру (немесе программалау, кодтау) программалау тілінде программа мәтінінде программалық спецификация мен жобаның нақты жүзеге асуына бағытталуы керек. Негізгі критерийі – нақтылық пен сенімділік.

Тестілеу

Тестілеу – бұл ақпараттық жүйедегі қателіктерді іздеу.

Қателік – бұл бар немесе болуы керек ақпараттың сәйкессіздігі.

Қорғаныс – бұл әрбір қателік бағасының есебімен есептелген уақыттың қандайда бір периодында жұмыс істеу ықтималдығы.

Тестілеу принциптері

Тестілеу жақсы жобаланған жүйедегі қалған қателіктерді табу үшін жүргізіледі және осыған сәйкес оның қауіпсіздігін, сонымен қатар бағалылығын жоғарлатады.

Егер тест қатені тапса, онда ол тиімді болып есептеледі. Егер бірде-бір қатені таппаса, онда тест тиімді емес деп есептеледі.

Көбінесе тестілеу кезінде қатенің өзі табылмайды, ал олардың сиптомдары. Отладка кезінде кеткен қатенің алдын алу (яғни программадағы орынын, қайда орналасқанын анықтау) керек, содан кейін ғана түзетіп, түзету дұрыстығын тексеру және қатенің анализін жүргізу керек.

Әрбір қателіктің қайдан кетенін біліп алу керек, неге ол туындағанын, оның алдын алу немесе ертерек табу үшін қажет.

Ендіру

Ендіру – бұл ақпараттық жүйенің пәндік облысқа енгізілуі.

Ендіру – маңызды саты, мұнда көбі пайдаланушыға, құрастырушыға және олардың бірігіп істеген жұмысына байланысты. Ендіру алдын ала ойластырылу керек. Саты бойынша күнтізбелік жоспар құрылады, содан кейін ол оның орындалуының тұрақты бақылауымен іске асады.

1. 
   Жүйелік анализ сатылары
   
2. 
   Гэйн – Сарсон әдістемесі бойынша жүйелік анализ
   

• 
  АЖ сипаттаудың сапалық және сандық әдістері.
  
• 
  Кибернетикалық жағынан жақындау.
  
• 
  АЖ динамикалық сипаттау. АЖ каноникалық түрде сипаттау. АЖ агрегаттық сипатталуы.
  

1948 жылы белгілі математик Норберт Винер біруақытта АҚШ және Францияда «Кибернетика, немесе жануар мен машинадағы басқару мен байланыс» атты кітабын шығарды. Соңыра кибернетиканың оның объектілері, пәні мен мақсаттарын анықтауға жақын басқа анықтамалар шықты. Оқу объектісі күрделі динамикалық жүйелер, пәні – жүйені басқарумен байланысты ақпараттық процестер, мақсаты – басқарудың тиімді нәтижелерін алуға арналған техникалық құралдар мен тәсілдер, принциптер құру болып табылады.

Кибернетика (грек тілінен аударғанда басқару шеберлігі) – бұл күрделі жүйелерді кері байланыспен басқару туралы ғылым. Ол математика, техника және нейрофизиологиямен туындады және кері байланыс механизмі бар тірі, сонымен қатар өлі жүйелердің толық класын қызықтырды.

Егер 17-ші және 18-ші ғасырлардың басы – парлы машиналар ғасыры болса, онда қазіргі уақыт байланыс және басқару ғасыры. Бұл процестерді меңгеру барысында кибернетика біршама өзінің үлесін қосты. Ол басқару моделі мен байланысының әдістерін оқытады, бұл зерттеуде оған тағы бір түсінік енгізу керек болды, бірақ бірінші рет ақпарат түсінігі (латын тілінен танысу) жаратылыстануда фундаментальды статус алды.

Өзінің фундаментальды түсінігі – жүйе, модель, басқару, ақпарат-кибернетика көмегімен басқару процестерінің ұқсастығы әртүрлі жүйелерде заңды екендігін көрсетті, және ол ақпаратты (биологиялық, техникалық, қоғамдық және т.б.) тасымалдау табиғатына тәуелсіз ақпараттық процестерде көрсетіледі. Кибернетика басқару процестерін модельдеу және пайдалану тиімділігін көрсетті.

Кибернетикада зерттеудің негізгі объектісі кибернетикалық жүйе болып табылады. Жалпы (немесе теориялық) кибернетикада мұндай жүйелер абстрактілі, олардың шынайы физикалық табиғатына қатыссыз қарастырылады. Абстракцияның жоғары деңгейі кибернетикаға әртүрлі табиғаттың (мысалы, техникалық, биологиялық және әлеуметтік) жүйелерін оқытуға жалпы құралдар табуға мүмкіндік береді.

Абстрактілі кибернетикалық жүйе жүйе элементтері деп аталатын бір-бірімен байланысқан объектілердің жиынтығын көрсетеді, ақпаратты қабылдауға, есте сақтауға және қайта өңдеуге, сонымен қатар ақпаратпен алмасуға мүмкіндігі бар. Кибернетикалық жүйе мысалы ретінде техникада (мысалы, автопилот немесе мекемеде тұрақты температура сақтауды қамтамасыз ететін реттеуіш), әртүрлі автоматты реттеуіштер, электронды есептеуіш машиналар (ЭЕМ), адамның миы, биологиялық популяциялар, адамзат қоғамы болуы мүмкін.

Кибернетикалық жүйе элементтері арасында байланысты ұйымдастыру осы жүйенің құрылым атауын алады. Жүйені тұрақты және айнымалы құрылыммен ерекшелейді. Құрылымның өзгеруі жалпы жағдайда барлық жүйені құрайтын элементтер жағдайынан және барлық жүйенің енгізілген сигналдарынан функция ретінде беріледі.

Демек, жүйенің функционалдау белгілерін сипаттау үш функциямен беріледі: жүйенің барлық элементтер жағдайының өзгеруін анықтайтын функциялар, олардың шығу сигналдарын беретін функциялар, жүйенің құрылымындағы өзгерістерді шақыратын функциялар. Егер осы барлық функциялар қарапайым (бірмәнді) функциялар болып табылса, жүйе детерминирделген деп аталады. Егер осы барлық функциялар немесе олардың бір бөлігі кездейсоқ функциялар болса, онда жүйе ықтималды немесе стохастикалық деп аталады. Егер жүйенің функционалдау белгілерін сипаттауға оның бастапқы жағдайын, яғни жүйенің бастапқы құрылымын және оның барлық элементтерінің бастапқы жағдайын қоссақ, кибернетикалық жүйенің толықтай сипаттамасын алуға болады.

Кибернетикалық жүйелерді жіктеу. Кибернетикалық жүйелер олардағы сигналдардың сипаты бойынша ерекшеленеді. Егер осы барлық сигналдар жүйенің барлық элементтерінің жағдайы сияқты үзіліссіз параметрлермен берілсе, онда жүйе үзіліссіз деп аталады. Осы барлық өлшемдердің дискреттілік жағдайында дискретті жүйе туралы айтады. Аралас немесе гибридті жүйелерде өлшемнің екі типімен жұмыс істеуге тура келеді.

Кибернетикалық жүйелерді үзіліссіз және дисретті деп бөлу белгілі дәрежеге дейін шартты болып табылады. Ол пәнге түпкілікті енумен анықталады. Мысалы, жарықтың дискретті, квантты табиғаты бар екені белгілі. Демек, мұндай жарық ағымының өлшемі сияқты, жарықтандыру деңгейі және т.с.с. параметрлерді көбінесе үзіліссіз өлшемдер сияқты сипаттайды. Келесі мысал – қарапайым сым реостат. Оның тартылу өлшемі секірмелі өзгеріп отырса да, осы секірістер (скачка) жеткілікті аз болған кезде өзгерісті үзіліссіз деп есептеу мүмкін және тиімді болып есептеледі.

Кибернетикалық жүйелердің қиындығы екі фактормен анықталады. Бірінші фактор – бұл жүйенің өлшемі, яғни оның барлық элементтерінің жағдайын сипаттайтын параметрлердің жалпы саны. Екінші фактор – оның элементтері арасындағы байланыстың жалпы санын анықтайтын жүйе құрылымының қиындығы. Қиын (үлкен) кибернетикалық жүйелер – бұл бір элементті сипаттауға және осындай элементтердің (біртипті) жалпы санын көрсетуге келтірілмейтін сипаттамалары бар жүйелер.

Қиын кибернетикалық жүйелерді меңгеру кезінде, жүйені элементтерге қарапайым бөлуден басқа жеке блоктар жиынтығы түрінде жүйелерді толықтай көрсету әдісі пайдаланылады, мұндағы жеке блоктар жеке жүйелер болып табылады. Үлкен ауырлығы бар жүйелерді меңгеру кезінде блокты сипаттау сияқты бір иерархия пайдаланылады: мұндай иерархияның жоғарғы деңгейінде барлық жүйе бір блок сияқты қарастырылады, төменгі деңгейінде блоктардың құрама жүйелері ретінде жеке элементтер қарастырылады.

1. 
   АЖ сипаттау әдістері
   
2. 
   АЖ сипаттаудың кибернетикалық жағынан жақындауы
   
3. 
   АЖ агрегаттық сипатталуы
   

• 
  Кіріс пен шығыс операторлары.
  
• 
  Агрегаттардың ақпараттық байланыстарының минималдылық принциптері.
  
• 
  Агрегат кездейсоқ үрдіс ретінде.
  

Жүйені құрайтын объектілер арасында қандайда бір байланыс туындайды – материалдық және ақпараттық. Ресурстардың материалдық ағымы өзінің сипатын ақпараттық ағымда алады.

Басқарылатын және басқармалы жүйелер арасында байланыс арналары бар болуы керек. Мұнда жүйенің негізгі түсінігі түзу байланыс, кері байланыс және бақылау компоненттерімен толықтырылады. Басқару субъектісінен басқарылатын объектіге басқармалы сигналдардың берілуі түзу байланыс, басқару объектісінің жағдайы мен функционалдауы туралы сигналдардың берілуі - кері байланыс деп аталады. Кейбір жүйелерде кері байланыс арналары болмайды. Тек түзу байланысы бар жүйелердің қауіпсіздігі шектеулі.

Агрегат теориялық және практикалық көзқараспен қиын жүйелердің элементтерін формальды түрде сипаттауға арналған жеткілікті жалпы схема болып қызмет етуіне қарамастан, осындай және одан ла қиын конструкцияларды оқуға қызығушылығын көрсетеді.

Келесі құрамы бар қиын жүйелер класын қарастырайық: жалпы жағдайда жүйені элементтерге бөлу деген бар, осы кезде әрбір алынған элемент агрегатты көрсетеді. Ары қарай мұндай түрдегі қиын жүйелерді агрегатты немесе А-жүйелер деп атайық.

А-жүйенің әрбір элементі жалпы жағдайда агрегат болғандықтан агрегат құрамының толық кешені болуы қажет емес; ол агрегаттың жеке жағдайын көрсететін қарапайым объект болуы да мүмкін. Сонымен қатар А-жүйелері арасында агрегат болып табылмайтын бірде-бір элемент болмауы мүмкін емес.

А-жүйеде болатын барлық ақпарат сыртқы (берілген жүйенің элементтері болып табылмайтын объектілерден тыс түсетін) және жүйенің өзінің агрегатын өндіретән ішкі болып бөлінеді.

А-жүйесі мен сыртқы ортамен ақпарат алмасу жүйенің полюсі деп аталатын агрегат арқылы жүреді. Сонымен, кіріс полюстері (х)-хабартар түрінде түсетін енгізу ақпаратты толықтай немесе жартылай сыртқы ақпарат болып табылады. Кіріс полюстерімен қатар басқарушы полюстер қарастырылады. А-жүйенің басқарушы полюстері деп ерекше енетін арналар бойынша түсетін (g)-хабартар үшін агрегаттар толықтай немесе жартылай сыртқы ақпаратты көрсететін агрегатты айтамыз.

А-жүйенің шығыс полюстері деп (у)-хабартар түрінде түсетін шығатын ақпаратты толықтай немесе А-жүйенің жартылай шығатын ақпараты болатын агрегатты айтамыз.

Агрегаттардың ақпараттық байланыстарының минималдылық принциптері

Полюстер болып табылмайтын агрегаттар А-жүйенің ішкі агрегаты деп аталады. А-жүйенің ішкі агрегатының кіріс және басқарушы ақпараты жүйенің ішінде өндіріледі және шығатын ақпараттан немесеА-жүйенің басқа агрегаттарының (у)-хабартарынан тұрады. Ішкі агрегаттардың шығатын ақпараты А-жүйенің басқа агрегаттарына кіріс және басқарушы ақпарат ретінде түседі.

Жеке жағдайда А-жүйе ішкі агрегаттардан тұрмауы мүмкін және тек полюстерден тұруы мүмкін. Сонымен қатар А-жүйеде кіріс және басқарушы полюстер болмайтын жағдай болуы мүмкін. Мұндай А-жүйе тек қана басқарушы немесе тек кіріс ақпаратты сәйкесінше қабылдайды.

А-жүйеде ақпаратты тасымалдау тез арада жүреді. Т моментте қандайда бір агрегатпен ақпаратты беру жүйенің қандайда бір агрегатына кіріс немесе басқарушы ақпараттың түсу, немесе жүйенің шығыс полюсімен ақпаратты беру моменті болып табылады.

Енді А-жүйеге анықтама берейік: егер агрегаттар арасында ақпаратты тасымалдау тез арада және бүлінбей жүргізілсе, агрегаттардың кез келген жиынтығы агрегатты жүйе деп аталады.

Агрегат кездейсоқ үрдіс ретінде

А-жүйенің құрамы құрама агрегаттар құрамымен ғана емес, сонымен қатар оның құрылымымен де анықталады. Құрылымды агрегаттар арасындағы өзара әрекеттестік анықтамасымен бастайық.

В және С екі агрегаттар өзара байланысқан деп аталады, егер олардың арасында тікелей ақпарат алмасу жүзеге асатын болса, яғни А агрегатының шығыс ақпараты С агрегаты үшін немесе керісінше кіріс немесе басқарушы болып табылады. Бір-бірімен тікелей байланысқан агрегаттардан басқа қарапайым байланысқан агрегаттарды қарастырамыз. Егер В және С агрегаттары байланыспаған болса, онда оларды байланыспаған деп атаймыз.

Егер А агрегатының шығыс ақпаратының қандайда бір бөлігі С агрегатының кіріс ақпаратының бөлігі болып табылса, В агрегатының соңынан С агрегаты жүретіндігі туралы айтамыз.

А-жүйенің кез келген подсистемасы сондай-ақ А-жүйені көрсетеді. А-жүйе кешен деп аталады, егер оның кез келген агрегаты А-жүйенің бір элементімен байланысқан болса.

Жүйелерді агрегаттарға бөлу жалғыз болып табылмайды. Жүйені агрегативті көрсетудің бірнеше нұсқалары болуы мүмкін. Бірнеше агрегаттарды біріктіру кезінде агрегаттар арасындағы байланыс үлкен роль ойнайтынын есте сақтау керек. Бұл байланыстардың сипаты агрегаттың типі мен құрамына әсер етеді. Мұндай біріктіруге формальды түрде келуге болады. Ол үшін өзіне көптеген агрегаттарды көрсететін агрегаттарға операция құрылу керек.

Дәріс №5. Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тесттер

1. 
   Кіріс пен шығыс операторларының түсінігі
   
2. 
   Агрегат кездейсоқ үрдіс ретінде
   

• 
  Жүйелерді зерттеу нәтижелерін нысандандыру.
  
• 
  Жүйелердің функцияларын ерекшелеу.
  

Ақпараттық жүйелердің құрылымы ішкі жүйе деп аталатын оның жеке бөліктерінің жиынтығын құрайды.

Ақпараттық жүйенің жалпы құрылымын қолдану сферасына қатыссыз ішкі жүйе жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда классификацияның құрылымдық белгісі туралы айтылады, ал ішкі жүйені қамтамасыз етуші деп атайды.

2-сурет. Ақпараттық жүйе құрылымын қамтамасыз ететін ішкі жүйе жиынтығы

Қамтамасыз ететін ішкі жүйе ішінде ақпараттық, техникалық, математикалық, программалық, өндірістік және құқықтық қамтамасыз ету бойынша бөліп қарастыруға болады.