Химиялық қауіпті нысандағы авария кезінде

Химиялық қауіпті нысандағы авария кезінде

Бұл туралы көршілеріңізге хабарлап, біздің хабарды тыңдаңыздар. Бұдан әрі ТЖ бөлімінің нұсқауына сәйкес қимылдаңыздар!”

  Атом электростанциядағы авария кезінде

(радиациялық қауіпті нысанда)

“Тыңдаңыздар! Сөйлеп тұрған қаланың ТЖ бөлімі! Азаматтар! Атом электростанциясында авария болды. Электростанция ауданымен ... (тізбелеу) елді мекендеріне радиоактивтік шаңының түсуі күтілуде. Осыған байланысты көрсетілген елді мекенде тұратын халық үйжәйында қалуға тиіс. Тұрғын үйі мен мал қораларын мұқият қымтау қажет. Иодты препоратты ішу керек. Бұдан әрі ТЖ бөлімінің нұсқауына сәйкес қимылдаңыз!”

 Ықтимал жер сілкінісі кезінде

“Тыңдаңыздар! Сөйлеп тұрған қаланың ТЖ бөлімі! Азаматтар! Ықтимал жер сілкінісіне байланысты қажетті сақтық шараларын жасаңыздар. Газды, суды, электрді ажыратып пештегі отты сөндіріңіз. Бұл туралы көршілеріңізге хабарлаңыз.

Қажетті киімді, құжатты, азық-түлік пен суды алып көшеге шығыңыз. Қарттар мен сырқаттарға көмек көрсетіңіз. Ғимарат пен электр желісінен алысырақ тұрыңыз. Егер сіз алғашқы дүмпу кезінде ғимаратта болсаңыз салыстырмалы қауіпсіз орынға жасырыңыз. Сабырлық пен тәртіп сақтаңыз. Біздің хабарларымызды қадағалап отырыңыз!”

 Су тасқыны кезінде

“Тыңдаңыздар! Сөйлеп тұрған қаланың ТЖ бөлімі! Азаматтар! ... (мына) .... өзендегі су деңгейінің көтерілуіне байланысты ... көшелері мен поселкалардың (тізбеленеді) аудандарындағы үйлерді су басу қауіпі күтіліп отыр. Осы көшелер мен поселкаларда тұратын халық қажетті заттарын шатырға шығарсын, аса қажет киім-кешегін дайындап, азық-түлікті жинасын. Кетердің алдында электр мен газды ажыратып, қауіпсіз ауданға барыңыз. Осы жердегі жиналатын көшіру тірегіне тіркеліңіз. Алынған ақпаратты көршілеріңізге хабарлап,  қарттар мен сырқаттарға көмектесіңіз.

Кез келген жағдайда да үйреленбей, сабырлық сақтаңыз.  Біздің хабарларды мұқият тыңдаңыз!”  

1. 
   «Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері» курсының мақсаты
   
2. 
   ҚР негізгі заңдары, тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау облысындағы нормативтік заңдар
   
3. 
   Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ саласындағы қорғану шаралары
   

№2 Тәжірбиелік сабақтың тақырыбы: АҚ ұйымдастырудың жалпы принциптері. АҚ күштері

АҚ-тың ең басты міндеті халықты (адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтау), аумақтарды және шаруашылық жүргізетін нысандарды қорғау болып табылады.

АҚ бүкіл республика аумағында аумақтық-өндірістік принцип бойынша ұйымдастырылады.

АҚ-қа жалпы басшылықты ҚР-ның Премьер-министрі жасайды, ол  ҚР АҚ-ның Бастығы болып табылады. Оның орынбасары  ҚР-ның ТЖ жөніндегі министрілігінің төрағасы болып табылады және республика АҚ-сына тікелей басшылық жасайды.

Орталық және жергілікті атқарушы органдардағы, ұйымдардағы АҚ-қа олардың бірінші басшылары жетекшілік етеді. Олар лауызымы бойынша АҚ-тың басшылары болып табылады.

АҚ шараларын орындауды қамтамасыз ету үшін мынадай органдар құрылады:

1) ҚР ТЖ жөніндегі министрілігі және олардың құрылымдық аумақтық  органдары;

2) Орталық және жергілікті атқарушы органдарда АҚ-тың басқармалары, бөлімдері;

3) Ұйымдарда АҚ штабы немесе ұйымдағы АҚ бастығына  тікелей бағынатын АҚ және ТЖ жөніндегі босалқы мамандар.

АҚ күштері бейбіт және соғыс уақыттарында халықты, аумақты және ұйымдарды қорғау, химиялық, радиациялық, бактериологиялық (биологиялық) зақымдану ошақтарында, ТЖ аумағында ҚжБШЖ жүргізу жөніндегі АҚ-тың міндеттерін орындау үшін құрылады. АҚ күштері әскери және әскери емес құрамаларынан құрылады.

АҚ күштерінің негізін әскери емес құрамалары құрайды. Олар бейбіт және соғыс уақытында ТЖ қауіпі туындаған кезде ҚжБШЖ-ды жүргізеді. АҚ құрамаларының құрамына жұмылдыру қағазы бар әскери міндеттілерден, І, ІІ және ІІІ топтағы мүгедектерден, жүкті әйелдерден, 8 жасқа дейінгі баласы бар әйелдерден басқа еңбекке қабілетті жастағы ерлер мен әйелдер алынады. АҚ құрамалары аумақтық-өндірістік принциптері бойынша облыстарда, қалаларда, аудандарда және меншік түріне қарамастан ұйымдарда, тұрған жері бойынша құрылады.

АҚ құрамаларының жіктелуі:

Бағыну принципіне қарай:   1. Аумақтық құрамалар 2. Нысандық құрамалар.

Белгіленген міндеттер бойынша: 1. Негізгі құрамалар 2. Қамсыздандырушы құрамалар   

Аумақтық құрамалары облыс, қала, аудан әкімдерінің шешімдерімен, ал нысандық құрамалар ұйымдардың АҚ басшыларының бұйықтарымен құрылады. Аумақтық құрамалары маңызды нысандарда, аймақтың аумақтарында өз бетінше немесе нысандық құрамалармен өзара әрекеттесе отырып ерекше міндеттер мен жұмыстар жүргізу үшін тағайындалған. Нысандық құрамалары тікелеі нысандардың өзінде жұмыс жүргізу үшін арналған, бірақ нысаннан тыс жерлерде де ҚжБШЖ жүргізу үшін пайдаланылуы мүмкін.

Негізгі құрамаларға, ҚжБШЖ жүргізуге тікелей қатысушы (барлау, құтқару, медициналық, инженерлік, өрттен қорғау,  авариялық-техникалық, радиациялық және химиялық қорғану) құрамалар, ал қамсыздандырушыларға ҚжБШЖ-ды жүргізуді қамтамасыз етуші қалған барлық (байланыс, қоғамдық тәртіпті сақтау, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, көлік, хайуанаттар мен өсімдіктерді қорғау және басқалары) құрамалар жатады.  

АҚ құрамаларының құрамы мен саны соғыс және бейбіт уақытындағы ТЖ-да халықты, аумақ пен ұйымды сенімді қорғауды қамтамасыз ететін жеткілікті қажеттілікті ескере отыра алдағы авариялық-құтқару жұмыстарының көлемі мен болжамдар негізінде анықталады.

- АҚ-тың әскери бөлімдерінен;

- АҚ-тың аумақтық және нысандық құрамаларынан;

- АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамаларынан;

- Республикалық (РЖҚО), аумақтық жедел-құтқару (ЖҚО)  және аэромобильді отрядтарынан тұрады.

АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары - халықтың тіршілігін қамсыздандыру, авариялық-құтқару және шұғыл қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, құтқару құрамаларын күшейту мен олардың іс-әрекеттерін жан-жақты қамсыздандыру үшін құрылады және медициналық, байланыс, өрттен қорғау,  авариялық-техникалық, материалдық қамсыздандыру, көлік, хайуанаттар мен өсімдіктерді қорғау болып табылады.

РЖҚО баруы қиын аудандарда өте күрделі нысандарда іздестіру-құтқару жұмыстарын жүргізу және зардап шеккендерге шұғыл көмек көрсету үшін құрылады. Отряд ҚР Үкіметінің шешімімен құрылады. Облыстық және қалалық ЖҚО іздестіру-құтқару жұмыстарын жүргізу және зардап шеккендерге алғашқы дәрігірлік көмек көрсету үшін құрылады. Жергілікті бюджет есебінен ұсталады.

Бейбіт уақытта табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою үшін бар АҚ құрамаларының санынан және штаттық мамандырылған құрылымдадардан қашанда дайын болатын шұғыл қимылдайтын отрядтар құрылады, олардың жалпы саны:

 облыстық - 150 адамнан кем емес;  қалалық - 100 адамнан кем емес; аудандық - 50 адамнан кем емес. 

Шұғыл қимылдайтын отрядтар  АҚ-тың аумақтық құрамалары санатына жатады.

АҚ құрамаларының дайындалуына берілетін уақыт:

2 сағаттан аспау керек - шұғыл қимылдайтын отрядтар үшін; 

4 сағаттан аспау керек - негізгі құтқару құрамалар үшін;

6 сағаттан аспау керек - қалған барлық құрамалары үшін.

Азаматтық қорғаныс күштері мынадай құрамаларға бөлінеді:

- "Дайындығы жоғары" АҚ-тың толық құрылымындағы әскери бөлімдер, республикалық және аумақтық жедел-құтқару отрядтары;

- "Тұрақты дайын тұратын" резервтегі әскери бөлімдер және АҚ бөлімшелері, АҚ аумақтық және нысандық құрамалары, АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары.

Халықаралық нормаларға сәйкес АҚ-тың дайындығы жоғары күштері, көлемі ірі төтенше жағдайларды жою жөніндегі күш пен құралдар құрамына кіретін АҚ құрамалары төтенше жағдай аударында және зақымдану ошақтарында 14 тәулік бойы құтқару және басқа да шұғыл жұмыстар жүргізуге  дайын болуы керек.

Халықаралық шарттар мен келісімдерге сәйкес Азаматтық қорғаныс  күштеріне енетін, жекелеген құрамалар Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде құтқару жұмыстарын жүргізу үшін тартылады, халықаралық Азаматтық қорғаныс  күштерінінің құрамына кіреді. Азаматтық қорғаныс  күштерінін елімізден тыс пайдаланудың  тәртібін халықаралық шарттар мен келісімдердің негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.

АҚ құрылымы. Шаруашылық нысандарында АҚ ұйымдастыру

Нысанның бірінші басшысы АҚ-қа жетекшілік етеді. Оған көмекке АҚ штабы құрылады.

АҚ шараларын ұйымдастыру және жүргізу үшін АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары құрылады:

1) хабарландыру және байланыс (байланыс негізінде құрылады, хабарлау, байланысты жүзеге асыру, авариялар мен зақымдарды жою),

2) қоғамдық тәртіпті сақтау  (ведомстволық күзет бөлімдерінің негізінде құрылады, тәртіпті, қозғалысты реттеу),

3) өрттен қорғау (өртті сөндіру, алдын алу),

4) авариялық-техникалық (ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру үшін шаралар жүргізу, аварияларды жою),

5) паналау ғимараттар мен жасырыну орындарының (дұрыс пайдалануды, кіргізуді және толтыруды  қамтамасыз ету),

6) медициналық (медициналық көмек көрсету, алдын алу),

7) радиациялық және химиялық қорғану (ахуалды қадағалау, бақылау),

8) көлік (көшіру шараларын жүзеге асыру, құрал-жабдықтарды тасып жеткізуді қамтамасыз ету),

9) материалдық-техникалық қамтамасыз ету (азық-түлікпен, күнделікті қажет заттармен, жанар майлармен толық қамтамасыз ету). 

Базалардын болуына және жергілікті жағдайларға қарай осындай құрамалар құрылуы мүмкін.

 Оқу орындарының АҚ ұйымдастыру

Оқу орындарының АҚ бастығы - ректор (директор). Оның бұйрығымен АҚ штабы және АҚ мен ТЖ қажетті қызметтері құрылады.

АҚ мен ТЖ міндеттерін оқу орнының орай шешу үшін келесі құрамалары құрылуы мімкін: 

 - құтқару тобы;  

- қоғамдақ тәртіпті сақтау тобы; 

- байланыс тобы;

- санитарлық жасақтар; 

- радиациялық-химиялық бақылау нүктелер;

- өрттен қорғау тобы; 

- көлік тобы және т.б.

 АҚ-ты ұйымдастырудың жалпы принциптері. АҚ күштері

 АҚ бүкіл республика аумағында аумақтық-өндірістік принцип бойынша ұйымдастырылады.

АҚ-қа жалпы басшылықты ҚР-ның Премьер-министрі жасайды, ол  ҚР АҚ-ның Бастығы болып табылады. Оның орынбасары  ҚР-ның ТЖ жөніндегі министрілігінің төрағасы болып табылады және республика АҚ-сына тікелей басшылық жасайды.

АҚ шараларын орындауды қамтамасыз ету үшін мынадай органдар құрылады:

1) ҚР ТЖ жөніндегі министрілігі және олардың құрылымдық аумақтық  органдары;

2) Орталық және жергілікті атқарушы органдарда АҚ-тың басқармалары, бөлімдері;

3) Ұйымдарда ? АҚ штабы немесе ұйымдағы АҚ бастығына  тікелей бағынатын АҚ және ТЖ жөніндегі босалқы мамандар.

АҚ күштері бейбіт және соғыс уақыттарында халықты, аумақты және ұйымдарды қорғау, химиялық, радиациялық, бактериологиялық (биологиялық) зақымдану ошақтарында, ТЖ аумағында ҚжБШЖ жүргізу жөніндегі АҚ-тың міндеттерін орындау үшін құрылады. АҚ күштері әскери және әскери емес құрамаларынан құрылады.

АҚ күштерінің негізін әскери емес құрамалары құрайды. Олар бейбіт және соғыс уақытында ТЖ қауіпі туындаған кезде ҚжБШЖ-ды жүргізеді. АҚ құрамаларының құрамына жұмылдыру қағазы бар әскери міндеттілерден, І, ІІ және ІІІ топтағы мүгедектерден, жүкті әйелдерден, 8 жасқа дейінгі баласы бар әйелдерден басқа еңбекке қабілетті жастағы ерлер мен әйелдер алынады. АҚ құрамалары аумақтық-өндірістік принциптері бойынша облыстарда, қалаларда, аудандарда және меншік түріне қарамастан ұйымдарда, тұрған жері бойынша құрылады.

АҚ құрамаларының жіктелуі:

Бағыну принципіне қарай:   1. Аумақтық құрамалар 2. Нысандық құрамалар.

Белгіленген міндеттер бойынша: 1. Негізгі құрамалар 2. Қамсыздандырушы құрамалар   

Аумақтық құрамалары облыс, қала, аудан әкімдерінің шешімдерімен, ал нысандық құрамалар ұйымдардың АҚ басшыларының бұйықтарымен құрылады. Аумақтық құрамалары маңызды нысандарда, аймақтың аумақтарында өз бетінше немесе нысандық құрамалармен өзара әрекеттесе отырып ерекше міндеттер мен жұмыстар жүргізу үшін тағайындалған. Нысандық құрамалары тікелеі нысандардың өзінде жұмыс жүргізу үшін арналған, бірақ нысаннан тыс жерлерде де ҚжБШЖ жүргізу үшін пайдаланылуы мүмкін.

Негізгі құрамаларға, ҚжБШЖ жүргізуге тікелей қатысушы (барлау, құтқару, медициналық, инженерлік, өрттен қорғау,  авариялық-техникалық, радиациялық және химиялық қорғану) құрамалар, ал қамсыздандырушыларға ҚжБШЖ-ды жүргізуді қамтамасыз етуші қалған барлық (байланыс, қоғамдық тәртіпті сақтау, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, көлік, хайуанаттар мен өсімдіктерді қорғау және басқалары) құрамалар жатады.  

АҚ құрамаларының құрамы мен саны соғыс және бейбіт уақытындағы ТЖ-да халықты, аумақ пен ұйымды сенімді қорғауды қамтамасыз ететін жеткілікті қажеттілікті ескере отыра алдағы авариялық-құтқару жұмыстарының көлемі мен болжамдар негізінде анықталады.

- АҚ-тың әскери бөлімдерінен;

- АҚ-тың аумақтық және нысандық құрамаларынан;

- АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамаларынан;

- Республикалық (РЖҚО), аумақтық жедел-құтқару (ЖҚО)  және аэромобильді отрядтарынан тұрады.

АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары - халықтың тіршілігін қамсыздандыру, авариялық-құтқару және шұғыл қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, құтқару құрамаларын күшейту мен олардың іс-әрекеттерін жан-жақты қамсыздандыру үшін құрылады және медициналық, байланыс, өрттен қорғау,  авариялық-техникалық, материалдық қамсыздандыру, көлік, хайуанаттар мен өсімдіктерді қорғау болып табылады.

РЖҚО баруы қиын аудандарда өте күрделі нысандарда іздестіру-құтқару жұмыстарын жүргізу және зардап шеккендерге шұғыл көмек көрсету үшін құрылады. Отряд ҚР Үкіметінің шешімімен құрылады. Облыстық және қалалық ЖҚО іздестіру-құтқару жұмыстарын жүргізу және зардап шеккендерге алғашқы дәрігірлік көмек көрсету үшін құрылады. Жергілікті бюджет есебінен ұсталады.

Бейбіт уақытта табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою үшін бар АҚ құрамаларының санынан және штаттық мамандырылған құрылымдадардан қашанда дайын болатын шұғыл қимылдайтын отрядтар құрылады, олардың жалпы саны:

 облыстық - 150 адамнан кем емес;  қалалық - 100 адамнан кем емес; аудандық - 50 адамнан кем емес. 

Шұғыл қимылдайтын отрядтар  АҚ-тың аумақтық құрамалары санатына жатады.

АҚ құрамаларының дайындалуына берілетін уақыт:

2 сағаттан аспау керек - шұғыл қимылдайтын отрядтар үшін; 

4 сағаттан аспау керек - негізгі құтқару құрамалар үшін;

6 сағаттан аспау керек - қалған барлық құрамалары үшін.

Азаматтық қорғаныс күштері мынадай құрамаларға бөлінеді:

- "Дайындығы жоғары" АҚ-тың толық құрылымындағы әскери бөлімдер, республикалық және аумақтық жедел-құтқару отрядтары;

- "Тұрақты дайын тұратын" резервтегі әскери бөлімдер және АҚ бөлімшелері, АҚ аумақтық және нысандық құрамалары, АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары.

Халықаралық нормаларға сәйкес АҚ-тың дайындығы жоғары күштері, көлемі ірі төтенше жағдайларды жою жөніндегі күш пен құралдар құрамына кіретін АҚ құрамалары төтенше жағдай аударында және зақымдану ошақтарында 14 тәулік бойы құтқару және басқа да шұғыл жұмыстар жүргізуге  дайын болуы керек.

Халықаралық шарттар мен келісімдерге сәйкес Азаматтық қорғаныс  күштеріне енетін, жекелеген құрамалар Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде құтқару жұмыстарын жүргізу үшін тартылады, халықаралық Азаматтық қорғаныс  күштерінінің құрамына кіреді. Азаматтық қорғаныс  күштерінін елімізден тыс пайдаланудың  тәртібін халықаралық шарттар мен келісімдердің негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.

АҚ құрылымы. Шаруашылық нысандарында АҚ ұйымдастыру

Нысанның бірінші басшысы АҚ-қа жетекшілік етеді. Оған көмекке АҚ штабы құрылады.

АҚ шараларын ұйымдастыру және жүргізу үшін АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары құрылады:

1) хабарландыру және байланыс (байланыс негізінде құрылады, хабарлау, байланысты жүзеге асыру, авариялар мен зақымдарды жою),

2) қоғамдық тәртіпті сақтау  (ведомстволық күзет бөлімдерінің негізінде құрылады, тәртіпті, қозғалысты реттеу),

3) өрттен қорғау (өртті сөндіру, алдын алу),

4) авариялық-техникалық (ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру үшін шаралар жүргізу, аварияларды жою),

5) паналау ғимараттар мен жасырыну орындарының (дұрыс пайдалануды, кіргізуді және толтыруды  қамтамасыз ету),

6) медициналық (медициналық көмек көрсету, алдын алу),

7) радиациялық және химиялық қорғану (ахуалды қадағалау, бақылау),

8) көлік (көшіру шараларын жүзеге асыру, құрал-жабдықтарды тасып жеткізуді қамтамасыз ету),

9) материалдық-техникалық қамтамасыз ету (азық-түлікпен, күнделікті қажет заттармен, жанар майлармен толық қамтамасыз ету). 

Базалардын болуына және жергілікті жағдайларға қарай осындай құрамалар құрылуы мүмкін.

 Оқу орындарының АҚ ұйымдастыру

Оқу орындарының АҚ бастығы - ректор (директор). Оның бұйрығымен АҚ штабы және АҚ мен ТЖ қажетті қызметтері құрылады.

АҚ мен ТЖ міндеттерін оқу орнының орай шешу үшін келесі құрамалары құрылуы мімкін: 

 - құтқару тобы;  

- қоғамдақ тәртіпті сақтау тобы; 

- байланыс тобы;

- санитарлық жасақтар; 

- радиациялық-химиялық бақылау нүктелер;

- өрттен қорғау тобы; 

- көлік тобы және т.б.


Өзін – өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Азаматтық қорғаныс мәселелерінің шешілу деңгейлері
   
2. 
   Халықтың Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлардағы іс-әрекеттері мен міндеттері
   
3. 
   ТЖМЖ негізгі міндеттері
   
4. 
   ТЖМЖ құрамы, құралдары мен күштері
   

№3 Тәжірбиелік сабақтың тақырыбы: Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы

Басқаша айтқанда, мұндай жағдай табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың ошақтарының белгілі бір аймақта пайда болуына әкеліп соғатын үрдістер немесе қауіпті табиғи кұбылыстар нәтижесінде болады.

• 
  геологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер ( эндогенді: жер сілкінісі, жанартаулардың атқылауы; экзогенді: үгінділер, сырғымалар, сел);
  
• 
  гидрологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер;
  
• 
  метрологиялық қауіпті құбылыстар және үрдістер;
  
• 
  табиғи өрттер;
  
• 
  эпидемиялар және эпизоотиялар;
  
• 
  ауыл шаруашылық өсімдіктерінің, ормандардың ауруы мен зиянкестермен зақымдануы.
  

Жер сілкінісі кенеттен пайда болатын және жылдам таралатын дүлей зілзалаға жатады. Оған дейін алдын ала дайындық және көшіру шараларын жүргізу мүмкін емес, сондықтан жер сілкінісінің зардаптары көптеген экономикалық шығындармен және көптеген адамдардың қаза болумен байланысты. Зардап шеккендердің саны жер сілкінісінің орны мен күшіне, халықтың тығыздығына, құрылыстардың сейсмотұрақтылығы мен биіктіктеріне, тәулік уақытына, зақымдаушы фактордың екінші рет пайда болу мүмкіндігіне, халықтың және арнайы іздеу-құтқару құрамаларының (ІҚҚ) дайындықтарының дәрежесіне тәуелді.

Жер сілкінісі өзінің зардаптарымен қауіпті («екінші рет қайталанған фактор»): табиги зардаптар: жердің бұзылуы (жарықшалар және ығысулар); сырғымалар, көшкіндер, селдер, топырақтың басылуы, цунами; адамдардың іс әрекетіне байланысты зардаптар: қирандылар, ғимараттардың құлауы, бөгендер зақымдалған кездегі су басу, энергия көздерінің, мұнай қоймаларының, газ өткізгіштердің зақымдалуынан болған өрттер, қуатпен жабдықтау желілеріндегі, комуникация, көлік құралдарының зақымдалуы, радиоактивті таралу.

Жер сілкіністер тектоникалық процесстері, вулкандардың атылуы, опырылма және техногендік әсерлерінен болады.

Жер сілкіністерінің ішінде ең кең жайылғаны тектоникалық жер сілкіністер болады. Жер астында күрделі процесстері үнемі жүріп жатады, тереңгі тектоникалық күштерінің әсерінен жер қыртыстары деформацияға ұшырап, жиырылып қыртыстанады, шамадан тыс әсерлерінен үзіліп, қозғалып жер қыртысы опырылады және болашақ жер сілкіністің ошағы пайда болады. Жанартауларлық жер сілкіністер.  Бүкіл Жерде 522 әрекет ететін вулкандар бар, онын ішінде 2/3 бөлігі Тынық мұқиттың аралдарымен жағалауларында орналасқан (Камчатка, Курил аралдары, Жапон аралдары).   Опырылмалық жер сілкіністер көбінесе тау кеңшілік жұмыстарын жұргізгенде немесе жер астында құыстар пайда болғанда болады. Топырақтың қозғалуына шахталардың немесе үңгірлердің құлауы әсер етеді. Техногендік жер сілкіністер адамдардың ісіне байланысты болады, ол жасанды жер сілкіністерге жатады.

 Жер сілкіну ошағы жер қыртысында 20-30 км тереңдікте немесе жердің жоғарғы мантиясында болады. Дүмпу басталған жерді жер сілкініу ошағы деп атаса, оның ортасындағы нүктені гипоцентр деп атайды. Гипоцентрдің жер бетіндегі проекциясы эпицентр деп аталады.

Қазақстан Республикасында жер сілкінісінің қарқындылығын аңықтау кезінде МSК-64 12-баллды халықаралық шкала қолданылады (авторлары тегінің бірінші әріпі бойынша). Ол төмендегі көрсеткіштермен сипатталады:

- 1 балл - мүлдем байқалмайтын жер сілкінісі;

- 2 балл - дірілді жоғары қабаттағы кейбір адамдар ғана сезеді;

- 3 балл - дүмпу аз адамға ғана білінеді, терезе дірілдеп, ілме шамдар теңселеді;

- 4 балл - дүмпуді ғимарат ішіндегі адамдардың бәрі сезеді, ыдыс-аяқ сылдырлайды;

- 5 балл - дүмпуді барлық адам сезеді, адамдар оянады, ілулі тұрған заттар шайқалады;

- 6 балл - діріл жүруге кедергі келтіреді, ғимараттеңселеді, сөрелерден ыдыс-аяқ құлайды, сылақтарда жарықшақ пайда болады;

- 7 балл - адамдарды үрей билейді, діріл жүруге кедергі келтіреді, жиһаз құлайды, көптеген кірпіш үйлерде, ғимараттарда, қабырғаларда жарықшақ пайда болады, блоктар, панельдер, каркастар арасындағы қиылыстар жарылады;

- 8 балл - адамдар өзін-өзі зорға үстайды, беткейдегі топырақта жарықшақ пайда болады, ғимараттар қатты зақымдалады, қабырғалар мен қоршаулар қирайды;

- 9 балл - адамдар жүре алмайды, топырақ беті жарылады, ғимараттар жаппай зақымдалады;

- 10 балл - ғимараттар толық кирайды;

- 11 балл - апат;

- 12 балл - жер бедерінің (ландшафтың) қатты өзгерісі.

Келесі бір табиғи сипаттағы төтенше жағдай көздерінің басым көпшілігі сыртқы (экзогенді) геологиялық процесстерге, геологиялықтан басқа, жер қыртысында жүретін процестерге жатады.

Опырылу (сусыма, тас құлау) – бұл ең алдымен тау жыныстарының желге мүжілу есебінен олардың байланысының, жер үсті және жер асты сулары қызметінің әлсіреуінен туындайтын құлама және тік жарға тау жынысының үлкен массасының, өзен алқабы мен теңіз жағалауына бөлініп, құлауы.

Сырғыма – тау баурайымен өз салмағының әсерінен және тау баурайының шайылуы, тау жынысының шамадан тыс сулануынан болатын қосымша ауыртпалықтар, сейсмикалық дүмпудің және басқа да процестердің нәтижесінде тау жынысы массасының жылжуы.

Сырғымаға қарсы қорғанысқа жататындар: қар көшкіні процесінің пайда болуы мен дамуын тоқтатуға, халық пен территорияны қорғауға, сондай -ақ, атқарушы билік пен жергілікті атқару органдарын сырғыманың қаупі туралы казіргі заманғы құралдардың көмегімен хабарландыруға бағытталған күзету – шектеулі және инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығы.

Апаттық салдары бар сырғымалар Қазақстанның таулы аймақтарындағы жиі кездесетін құбылыс болып табылады. Соңғы мысал -2004 жылдың көктеміндегі Алматы облысы, Талғар ауданыңдағы 29 адамның өмірі мен көп пәтерлі тұрғын үйдің толық қирауына алып келген сырғымалар

Сел. Сел сияқты төтенше жағдайдың көзі гидрологиялық құбылыспен тығыз байланысты болса да, соның өзінде де оларды толық негізбен Жердің бетін сыртқы өзгерістерге ұшырататын экзогенді геологиялық процесстерге жатқызуға болады. Бұл тау жынысының күйзелуі мен өзгеруінің геологиялық процесстері, әдеттегідейі сыртқы агенттер әсері -тау жыныстарының мүжілуі, желдің жұмысы, жер асты және жер үсті сулары, өзендер, мұздықтардың салдарынан болады.

Сел - тау жартастарының сынықтары мен су қоспасынан тұратын, қатты жауын немесе қардың қарқынды еруінен, сондай -ақ, қар үйіндісі мен мұзды теңіздердің еруінің нәтижесінде таулы өзендер мен өзеншіктер арнасында кенеттен пайда болатын үлкен қиратушы күштің қарқынды тасқыны.

Сел (араб тілінен алғанда сайль - қарқынды тасқын ) – төмен қарай үлкен жылдамдықпен жүріп өтетін және орасан зор қиратушы күшке ие лайтасты су тасқыны, Қазақстаннның оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймағындағы таулы аудандардағы жиі болатын құбылыс, республиканың жалпы ауданының 13% құрайды.

Су басу – құрғак жерді уақытша су алу, апаттық құбылыс болып табылатын судың жоғарғы деңгейі. Су басу су тасу немесе тасқын кезіңдегі су деңгейінің көтерілу нәтижесінде, жинақтау, жел толқыту нәтижесіңде, сондай-ақ гидротехникалық құрылғылардың бұзылу кезінде болуы мүмкін.

Су басулар адам өлімімен, тұрғын және кәсіпорын нысандарының қирауымен байланысты, мал басының өлім - жітімі мен дәнді дақылдардың құруымен, сондай-ақ қоршаған ортаға кері әсерін тигізумен айтарлықтай шығынға ұшыратады.

Су тасу – жыл сайын белгілі бір климаттық жағдайда мерзім сайын қайталанатын, шағын су көлемімен, жоғарғы және ұзақ мерзімді су деңгейінің көтерілуімен сипатталатын және қардың еруімен немесе қар мен мұздықтың бірге еруінен болатын өзеннің сулық тәртібінің фазасы.Су тасуларды көктемдік, көктем – жаздық, жаздық деп бөледі.

Тасқын – жылдың бір мезгілінде бірнеше peт қайталанатын, жиілігімен, әдетте, қысқа мерзімді су шығыны мен су деңгейлермен сипатталатын және жауын – шашыннан немесе жылымық кезіңдегі қардың еруінен болатын өзеннің сулық тәртібінің фазасы.

Апаттық тасқын - қирау мен құрбандыққа алып келетін, көлемі жағынан көрнекті, қайталануы жағынан сирек тасқын. Апаттық тасқын түсінігі, сондай — ақ салдары қиратуға алып келген су тасуға да қатысты қолданылады.

Цунами – су асты және жағалаулардағы жер сілкінісі кезінде пайда болатын теңіз толқындары. Қазақстан үшін орын алуы екіталай құбылыс, алайда Каспий теңізі айлағында орын алу мүмкіндігін естен шығаруға болмайды.

Қар көшкіні – адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға шығын келтіретін, жылдам әрі кенеттен болатын қардың және (немесе) мұздың таудың тік баурайымен қозғалуы.

Қар көшкіні қауіпі бар аймақ – адамдардың өмірі мен денсаулығына, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға зақым келтіретін немесе келтіруі мүмкін қар көшкіні қауіпі бар таулы аймақ.

Қар көшкінінің тууына ықпал ететін маңызды факторлар қалың қар мен таудың тік баурайлары болып табылады.

1. 
   ТЖ негізгі ұғымдары мен анықтамалары.
   
2. 
   Техногенді сипатты төтенше жағдайлар, олардың түрлері
   
3. 
   Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы
   

№ 4 Тәжірбиелік сабақтың тақырыбы: қауіпті нысандардағы авария кезінде іс-қимыл жасау тәртібі

Бірінші нұскада  көрсетілген уақыт  бойында  қажет шараларды орындау (1 сур.):

- тұрғын үй мен өндірістік ғимараттарды және сумен жабдықтау көздерін қымтау жөніндегі жұмыстарды орындау;

- жеке қорғаныс құралдарын сауатты пайдалану;

- қорғаныс ғимараттарын пайдалану;

- қозғалысты шектеу;

- цистамин таблеткасын қабылдау арқылы сәуле ауруынан сактандыру (РС-І АИ-2);

- йодтың немесе калий йодының 3-5% тұнбасын пайдаланып, йодтық сақтандыруды жүргізу (ересектерге  калий йодының 5-6 тамшысын қосып беру,  балаларға - жарты мөлшерін, 10 күн бойында төулігіне бір рет тамақтан кейін 100 мл суға немесе сүтке косып ішкізу).

- суды, азық-түлікті қорғау, оларды шаң мен өтпейтен ыдысқа сақтау;

- тағам өнімдерін жуып-шаю;

- радио мен теледидарды қосып кою;

- ыктимал көшуге даярлану (жеке қорғаныс құралдарын, азық-түлік қорын, дәрі-дәрмекті, маусымдық киім мен аяқ киімді, іш киімді, құжаттарды, ақшаны, басқа аса қажетті заттарды әзірлеу.

Барлык шектеу шаралары хабарланып, түсіндіріледі.

Екінші нұскада көшу шараларына қатысу қажет, яғни шекті нормадан жоғары зақымдалуы мүмкін аймақтан кету. Ғимараттан шығар алдында барлық электр және газ приборларын ажыратып бұдан әрі ТЖ бөлімінің нұсқауына сәйкес қимылдау керек.

Өндірістік авариялардың немесе ХҚН-дағы апат, зілзала салдарынан қоршаған ортаға ӘКУЗ-дің шығуы (төгілуі) мүмкін.

Авария кезінде ХҚН-дағы байланыс пен хабарландыру құралдары жұмысшыларды, қызметшілерді және төніректегі халықты зақымдану қауіпі туралы дер кезінде құлақтандыруға мүмкіндік беруге тиіс.

Хабарлау үшін электр дабылдары, радиохабары мен теледидар желісі, ішкі телефон байланысы мен жылжымалы қатты сөйлейтін кондырғылар пайданылады.                                         '

Қала халқы, елді мекенді ХҚН-дағы авария туралы хабарлау үшін сиреналар мен басқа да дабыл қүралдары қосылады, бұл «БАРШАНЫҢ НАЗАРЫНА!» ескерту дабылын білдіреді. Осы дабыл бойынша халық радио торабын, жергілікті теледидарды, шұғыл хабарды тыңдау үшін қосуға міндетгі.

Хабардың   үлгілік   мәтіні   мынадай:   «Тыңдаңыздар!   Сөйлеп   тұрған төтенше  жағдайлар   жөніндегі   қалалық  басқарма.   Азаматтар!   Мақта-мата комбинатында хлордың әсері күшті улы заттың шығуынан авария болды. Зақымдалған   ауаның   бұлты   (мынадай)   бағыттарда   таралуда.   Химиялык зақымдану аймағына мыналар кіреді: (көше, квартал, аудандар тізбеленеді). Мына көшелердің (көшелер тізімі) тұрғындары ғимараттан шықпаңыздар, есікті, терезені жабыңыздар, (пәтерді) үйді қымтаңыздар. Хлор ауадан ауыр, демек, үйдің төменгі  бөліктеріне  шөгеді,  сондықтан,  төменгі  қабатқа,  жертөлеге жасырынбаңыздар.

Мына көшелердің (көшелер тізімі) тұрғындары үйден (пәтерден) шығып, көрсетілген ауданға барыңыздар.

Бұл туралы көршілеріңізге ескертіп, біздің хабарымызды тыңдаңыздар. Бұдан кейін төтенше жағдайлар жөніндегі басқарма нұсқауына сәйкес қимылдаңыздар».

ХКҢ төңірегінде тұратын халық хабарландыруды естіген бойда тыныс алу мүшелерін қорғауды қамтамасыз етіп, есік пен терезені жабуға, электр қыздырғыш және тұрмыстық аспаптарды ажыратуға, пешті сөндіруге, балаларды киіндіруге, қажетті киім мен азық-түлік табуға, абыржымай көрсетілген бағытта желге көлденең (перпендикуляр) бойынша үйден жылдам шығып тез арада жақсы желдетілетін ауданға баруға тиіс.

Газқағар жоқ жағдайда бірнеше секунд бойы демалмай, зақымдану аймағынан жылдам шығу қажет. Тыныс алу мүшелерін қорғау үшін, суға немесе аммиак төгілгенде лимон қышқылының 5%-тік ерітіндісіне, не болмаса хлор төгілгенде ас содасының 2%-тік ерітіндісіне шайылған қолда бар мата бұйымдарын (орамал, бөкебай және басқалар), киімнің тері және мақталы жерлерін пайдалануға болады. Ғимараттан шығар алдында бас киім, тығыз сыртқы киім, ең жақсысы плащ киіп, бүкіл түймесін салып, аяққа рәзеңке етік киіп көрсетілген ауданға барған дұрыс.

Хабарландыруда көрсетілген аймаққа қозғалған бойда мына ережелерді сақтау керек:

- Желге   көлденең   (перпендикуляр   бойынша)   бағытта   жылдам қозғалу, алайда жүгіріп шаңдатпау қажет;

- Жабык аулаларды, шұнқырды, тығыз құрылысты ауданды айналып өту;

- Ғимаратқа сүйенбеу және айналадағы затқа тиіспеу;

- Теріде, киімде, аяқ киімде ӘКУЗ тамшысын байқаған бойда кағаз ширатпасымен немесе бет орамалмен сүртіп тастау;

- Мүмкіндігінше зардап шеккендерге, балаларға, қарттарга немесе өз бетімен қозғала алмайтындарға жәрдем көрсету.

Жердің зақымданғаны - белгісіз жағдайда, ең тиімдісі, ол зақымданғандай іс-әрекет еткен жөн. Зақымдану аймағынан шыққаннан кейін санитарлық өңдеуден өту қажет, зақымданғандар медицина мекемелеріне баруға тиіс.

Химиялық зақымдану қауіпін жою және алдағы іс-әрекет тәртібі туралы халыққа ТЖ жөніндегі басқарма хабарлайды.

1. 
   Радиациялық авария кезіндегі іс –әрекеттер?
   
2. 
   Химиялық авария кезіндегі іс-әрекеттер?
   
   
   

Радиациялық заттармен уланған аумақта тамақ ішуге, ластанған су көздерінен су ішуге, жерге жатуға болмайды. Халықтың азық-түлік пен тамақ даярлау тәртібін Азаматтық қорғаныс органдары жердің радиоактивті ластану деңгейін ескере отырып анықтайды. 

Қобдиша ұяларында мынадай медициналық құралдар орналасқан:

• 
  1ұя- резервтік, ауруды басатын дәрмектөрі бар шприц-түтікті салуға арналған. Сүйек сынғанда, үлкен жарақат алған және дене күйген кезде пайдаланылады. 
  
• 
  қызыл түсті пеналды (фосфорлы-органикалық заттарға 
  қарсы антидот таблеткалары). Зақымдану ошағына шығардың алдында жеке сақтандыру дәрмегі ретінде бір таблеткадан пайдаланылады. Алғашқы зақымдану пайда болған кезде тағы бір таблетканы қабылдайды. 
  
• 
  3 ұя - үлкен ақ пеналды № 2 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек, 
  таблетканы асқазан-ішік ауруы кезінде радиациялық сәулеленуден 
  кейін қабылдайды алғашқы тәуліктерде жеті таблеткадан 
  қабылдайды, екі және үш күннен кейін тәулік сайын төрт таблеткадан. 
  
• 
  4 ұя - алқызыл түсті екі пеналда II радиациядан қорғау дәрмегі, барлығы 12 таблетка. Таблеткаларды сәулелену басталғаннан - 60 мин бұрын радиоактивтік зақымдану қауіпі кезінде жеке сақтандыру үшін қабылдайды. Бірден, 6 таблетка қабылдайды. 6 таблетканы қайта қабылдауға тек 5-6 сағаттан кейін рүқсат етіледі. 
  
• 
  5 ұя - екі ақ пеналда, кеңінен қолданылатын антибиотик 11 
  бактерияға қарсы дәрі-дәрмек барлығы 10 таблетка. Таблетканы 
  жараланған және күйген кезде қабылдайды - алғашқыда 5 таблет- 
  кадан, ал 6 сағаттан кейін тағы да 5 таблеткадан. 
  
• 
  6 ұя - ақ түсті пеналда № 1 радиациядан қорғау дәрмегі. Таблетканы адам радиоактивті затпен зақымданған аумақта жайылған сиырдың сүтін ішкен жағдайда қабылдайды 10 күн бойында күн сайын бір таблеткадан. Барлығы 10 таблетка. 
  
• 
  7 ұя - көк түсті пеналда құсуға қарсы дәрі-дәрмек, барлығы 5 таблетка. Бас сыдырылғанда, қатты соққы тигенде және контузия алғанда сәуленің бастапқы әсері кезінде бір таблеткадан қабылдайды. 
  

1. 
   Ионизирлік сәулеленуді қандай құралдармен өлшейді?
   
2. 
   Ионизирлік сәулеленудің түрлерін және олардың негізгі функциялардың сипаттамасын атандар.
   
3. 
   Сәулеленуден қорғаудың тәсілдері қандай?
   
4. 
   Радиоактивтілік дегеніміз не?
   
5. 
   Жеке және медициналық қорғаныс құралдары?
   
6. 
   Қобдиша ұялары бойынша медициналық құралдардың орналасуы.
   

№7 тәжірибелік сабақ тақырыбы: Күшті әсерлі улы заттар, олардан қорғанудың жолдары

Көрнекілігі: алғашқы көмек заттар, үлестрмелі парақшалар

Соңғы жылдары күшті әсерлі улы заттармен улану (КӘУЗ) жағдайлары жиі кездеседі, олар жаппай уланудың себепкері болуы мүмкіндігімен қауіпті. Улардың бұл тобына өндірісте (химиялық, мұнайгазөңдеу, металлургия, фармацевтика), ауыл шаруашылығында (улы хмикаттар) мен басқа салаларда пайдаланылатын түрлі токсинді заттар жатады. Адамдарды, жануарларды жаппай уландыру жағынан және топырақты, суаттарды уландыру мүмкіндігі жағынан қауіп төндіретіндер көбінде газдар, булар және аэрозольдар. Түрлі апаттар нәтижесінде қоршаған атмосфераға шығып, олар улану аймағын құрайды, оның мөлшері мен қауіптілігі заттың түріне, ауа райының жағдайына (желдің болуы, ылғалдылық пен ауа температурасы) байланысты болады. Бұл заттардың көбі ауадан ауырырақ болады да бұлт ретінде төмен жерлерде, жер асты қоймаларында шоғырлануы мүмкін. Уланған бұлт орнынан қозғалып жаңа жерлерді уландыруы мүмкін. Қатты жел бұлттың тез тарқауына ықпал етіп, улы заттың шоғырлануын азайтады, ал жаңбыр удың жерге сіңуіне ықпал етеді.

Күшті әсерлі улы зат (КӘУЗ) деп әдетте шоғырлану мүмкіндік шегі (ШМШ) асып кеткен жағдайда, белгілі мөлшерде адамдарға, ауыл шаруашылығы малдарына, өсімдіктерге зиян келтіріп, оларға түрлі деңгейде зақым келтіретін химиялық қосындыларды атайды. Өндірістің түрлі саласында бүгінгі күні КӘУЗ-дің 100-ден астам атауы пайдаланылады. Хлор, аммиак, фосген сияқты КӘУЗ-ді пайдаланатын немесе өндіретін химиялық өнеркәсіптер, апаттық жағдайға ұшырағанда жұмыскерлер мен қызметкерлерге, ал ірі апат жағдайында тұрғындарға да қауіп төндіреді.

    ӘКУЗ – жабық ыдыста қысыммен сақталады. ӘКУЗ қайнауға бейім, олардың қайнау температурасы +200С, ал атмосфераға газ немесе бу ретінде бөлінеді, олар үлкен қашықтыққа тарайды. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам терісіне тамшы сұйық түсуі және бумен дем алу нәтижесінде болуы мүмкін.

ӘКУЗ төгілген кезде көрсетілген немесе істелінетін іс-әрекеттер:

хлор – төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу керек;

аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары көтеріледі, яғни төмен жерлерді таңдау қажет.

Аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен және басқа улы заттардан тыныс органдарын қорғау үшін 30-100 минут бойы қорғайтын противогаз кию керек. Аммиак суға жақсы жайылады. Осыған орай суланған мақта-дәке таңғышы көмектеседі.

 Тыныс органдарын хлордан қорғау үшін өзінің немес балаңыздың дәретімен шайылған мата таңғышпен пайдаланамыз. 
  Бұл уланғыш заттардың бәрінен тиімді жеке және ұжымдық қорғау құралдары қорғайды.
Хлор – тыныстарылтқыш өзіндік күшті иісі бар сарғыш-жасыл газ, ауадан 2,5 есе ауыр, суда, спиртте, эфирде жақсы ериді. Хлор өндірістің түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Оны маталарды ағарту үшін пайдаланады, целлюлоза мен қағаз өндірісінде, каучук (резеңке) түрлерін жасауда, суқұбырлары стансасында залалсыздандырғыш құрал ретінде суды зарарсыздандыру үшін пайдаланады. Зақымдалған құбырлардан атмосфераға шыққан кезде түтіндейді. Буға айналу барысында және ауада су буымен қосылу барысында жер бетіне жасылтым-ақ түсті тұман ретінде төселеді, төменгі қабаттарға жер асты қоймаларына кіруі мүмкін. Хлор буы тыныс алу ағзаларына, көз бен теріге қатты әсер ететді. Хлор ағзаға негізінен тыныс алу жолдары арқылы енеді.

Хлормен улану белгілері: кеуденің қатты ауыруы, құрғақ жөтел, құсу, қозғалыс координациясының бұзылуы, демікпе, көздің ашуы, жас ағу. Жоғары концентрациямен дем алған жағдайда өлімге әкелу мүмкіндігі бар.

Күкірт сутегінің сезілетін иісі 1,4 – 2,3 мг/м3 қосылымдарда байқалады, едәуір иісі – 4 мг/м3, ауыр иісі – 711 мг/м3 байқалады. Біршама жоғары қосылымдарда иісі онша ауыр емес, адамның бойы үйреніп кетеді. Суда жақсы ериді. Су ерітіндісінде әлсіз қышқыл болып табылады. Су мен күкірт газын (SO2) түзе отырып, көгілдір жалын түрінде жанады. Күкірт сутегімен уланғанда көзді ашытады, көздің шырышты қабықшалары және жұтқыншақ тітіркенеді, ауызда металдың дәмі сезіледі, шаршағандық,бас ауруы, жүрек айну байқалады. 750 мг/ м3 қосылымда 15-20 минутта уланады. 1000 мг/м3 және одан астам қосылымда бірден өлімге әкелуі мүмкін.Күкірт сутегімен улану ауыр зардапқа әкелуі мүмкін, ол үшін шұғыл шаралар қолданылады. Уланудың негізгі белгілері –түйсіктің, тыныс алудың, жүрек және ас қорыту қызметінің бұзылуы. Күкірт қышқылымен уланудың алғашқы белгілері: сүлесоқ күйде болу, көз қарығу, көздің ашуы, көз алмасы мен қастың қызаруы, жастың ағуы, тамақтың қабынуы, ауызда металл дәмінің сезілуі, жүрек айнуы болып табылады.

Дәрігер келгенге дейін зардап шегушіні дереу газданған аймақтан таза ауаға немесе желдетілетін бөлмеге шығарады (алып шығу), ыңғайлы жатқызып, ішкі киімдерінен босатып, жылытады, ауыз қуысы мен жұтқыншақты тазалайды. Егер зардап шегуші есінен танбаса, онда дереу мүсәтір спиртін иіскетіп, қою шай немесе кофе беріледі, науқас ұйықтап кетпес үшін шаралар қолданылады. Зардап шегушіні газданған аймақтан шығару (алып шығу) газ қағар киіп жүзеге асырылады.

Күкірт сутегімен жеңіл уланғанда және жоғарғы тыныс алу мүшелері тітіркенгенде сода немесе минералды сілті суы қосылған жылы сүтті береді.

Бекіту сұрақтары:

І топ сұрақтары:

1. Улы заттардың тарағандығы туралы хабар келген жағдайда не істер едіңдер?

2. Зақымдалған аумақпен жүрген кезде қандай тәртіптеді сақтау қажет?

1. Аммияк төгілген жағдайда не істер едіңдер?

2. Химиялық зақымдану туралы дабыл естіген бойда не істер едіңдер?

№ 8 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Жұқпалы аурулардан сақтандыру.

Жұқпалы көзіне қатысты өткізілетін шараларға ауруды ертерек, белсенді және толық анықтау, оларды дер кезінде оқшаулау, емханаға жатқызу мен емдеу, ошақта дезинфекциялық шараларды жүргізу жатады.

Ауру ошағында азық түлік тағамдарының сақталуына, тамақтандыру және сумен жабдықтау нысандарының санитарлық күйіне, азық – түліктің, дайын тағамдардың сақталуы мен тасымалдануына, суды пайдалануға, сондай – ақ, дезинфекциялық шаралардың толық жүргізілуіне ерекше санитарлық – гигиеналық бақылау қамтамасыз етіледі.

Жұқпалы тізбегінің үшінші буынына халықтың бейімділігіне бағытталған сақтандыру шаралары жұқпалы ауруларға қарсы жасанды имумунитет жасау болып табылады. Ауру тудырғыш микроб әсеріне организмнің бейімделмеуі иммунитет деп аталады. Олар туа біткен (табиғи) және келе біткен (жасанды) иммунитет болып бөлінеді.

Туа біткен иммунитетке адамның тумасынан белгілі бір жұқпалы ауруға бой алдырмауы жатады.

Келе біткен иммунитетке шалдыққан аурудан кейін (қызылша, табиғи шешек) болмаса егу нәтижесінде (вакциналау) жасалады.

Дезинфекция немесе зарарсыздандыру адамның қоршаған ортасында жұғымтал ауру қоздырғыштарын жоюға бағытталған арнайы шаралар жиыны. Дезинфекцияның жекелеген түрлеріне дезинсекция, яғни жұқпалы ауруды тарататын жәндіктер мен кенелерді жою және дератизация – жұқпалылық тұрғысынан қауіпті кеміргіштерді құрту жатады.

Зарарсыздандыру мақсатына байланысты дезинфекция сақтандыру, ағымдық, қорытынды болып бөлінеді.

Сақтандыру дезинфекциясы жалпы қоғамдық орындар )асхана, монша, кір жуу орыны, шаштараз, вокзал, вагон т.б.) арқылы жұқпалы аурулардың пайда болу және таралу ықтималдығын ескерту мақсатында өтеді.

Ағымдық дезинфекция жұқпалы аурудың таралуын ескерту мақсатында өтеді: оны жұқпалы ауруға шалдыққандар жатқан емдеу мекемесінде өткізеді.

Ақтық дезинфекцияны жұқпалы дертке шалдыққан әкетілгеннен кейін, сауыққаннан сон немесе қайтыс болғаннан кейін жүргізіледі.

Дезинфекцияға тән көрсеткіштерге байланысты зарарсыздандырудың механикалық, физикалық және химиялық әдістерін қолданады.

Механикалық әдіске бөлме мен орналасқан дүниені ылғалдап тазарту, киім кешек пен төсек орынды қағу, шағ сорғыш көмегімен, әктеу арқылы бөлмені шаңнан тазарту жатады. Залалсыздандырудың механикалық тәсілі әлде қайда қарапайым және қолдануға мүмкіндік бар. Ол сыпыру, тазалау, қағу, барлық мүмкін заттардың бәрін сабындап жуу, дымқылдап тазалау, ғимаратқа таза ауа кіргізу және желдету, әр түрлі жерлердегі микроорганизмдерді шаңсорғышпен сорғызу, су мен ауаны фильтрлеу. Бұл тәсілдер микробтардың санын азайтуға ғана көмектеседі.

Егер залалсыздандыру қоспаларына, қайнақ суға шылап механика­лық тәсіл үйлесетін болса, залалсыздандыру тиімділігі артады.

Қайнату – қайнаған суға бұзылмайтын заттарды заласыздандырудың қарапайым, қолайлы және сенімді тәсілі. Ол ыдыстарды, түкіргішті, дәретке отыратын орынды, іш киімдерді, орамалдарды, халаттарды, тамақтардың қалдықтарын залалсыздандыруға қолданылады.

Көптеген бактериялар қайнаған суда сол сәтте – ақ немесе 2 - 5 минутта өледі. Кейбір вирустар (гепатит В,С), сібір жарасы спорлары (ұрықтары) 60 минуттан кейін өледі, сіреспе, делбе ауруларының спорлары 3 сағаттан кейін, ал ботулизм (тамақтан уланатын ауыр ауру) спорлары - 6 сағаттан кейін өледі. Қайнаған суға 2% - дық ас содасы ерітіндісін немесе сабын қосса оның залаласыздандыру әрекеті күшейеді.

Жоғары температурада қыздыру барлық микроорганизмдерді, соның ішінде олардың спорларын да өлтіреді. Бұған денеге жіберілетін металл заттарды (уколдың инесі) газ отына залалсыздандыру, спиртке матырылған ыстық тампон (тығын) жатады. Шылапшындарды, темір заттар­ды (қайшылар, тістеуіктер, қысқыштар және т. б.) осылай залалсыздандыруға болады.

От құнды емес зақымдалған заттарды: макулатура, қоқыс, шүберектер, дәкілер т.б. өртеу үшін пайдаланылады.

Физикалық әдіс пен құралдар дезинфекцияның қарапайым және ең оңай тәсілі болып табылады. Олардың санатына күн сәулесі мен ультра күлгін сәулесімен емделу, қоқыс пен құндылығы жоқ заттарды өртеу, ыстық су бүрку жатады. Ультракүлгін сәуле (УКС) үлкен бактерицидтік қабілетке ие. Ультракүлгін шамдарды жағу кесте бойынша қатаң жүргізілуі тиіс, оны үйде барлығы білуі керек, өйткені ультракүлгін сәулелер ауруға соқтыруы мүмкін - көздің тез қарығуы, терінің күюі. Шамның жарығы төбеге немесе қабырғаға бағытталады.

Күн сәулесі жақсы залалсыздандырады, бұл оның спектрінің ультра күлгін бөлігіне байланысты.

Төтенше жағдайлардың салдарларын жою кезінде санитарлық – гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар қолдану қажет. бұл ауру ошағында да, сондай – ақ оған жақын аудандарда да кенеттен және жыл­дам індеттік жағдайлардың ушығуына байланысты. Мұндай жағдайда апаттың қираған және бұзылған ошағы ретінде және соған қалыптасуын жалғастырушы ретінде, гигиеналық маңызды объектілер қатал бақылауға алынады. Оларға жататындар:

• 
  сумен жабдықтау және құбыр жүйесі;
  
• 
  азық – түлік өндірісі, қоғамдық тамақтандыру және сауда объектілері;
  
• 
  коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары;
  
• 
  балалардың мектепке дейінгі мекемелері және мектептер;
  
• 
  зардап шеккен және зардап шекпеген тұрғын үй қорлары;
  
• 
  зардап шеккендер мен аурулар орналастырылған, емдеу – алдын алу мекемелері;
  
• 
  көшірілген халықты уақытша орналастыру орындары;
  

Көшірудің барлық кезеңінде жұқпалы аурумен ауырғандарды екі топқа бөледі.

Дәрігерлік көмек алып жатқан басқа зардап шегушілерден бөліп, екі топтың да ауруларын жеке орналастырады және емдейді. Дала жағдайларында оларға арнап шатырлардан лагерь жасалады, ол ТЖ жағдайларын жою үшін тартылған адамдардың және басқа зардап шегушілердің лагерлерінен арақашықтығы қауіпсіз жерге орналасады.

Апат ауданындағы алдыңғы кезектегі шаралардың бірі – тереңдетілген санитарлық – эпидемологиялық барлау болып табылады. Апат ауда­нындағы санитарлық – эпидемологиялық іздестіру – кұтқару қызметі улы зат­тармен және патогенді микробтармен, ауыз суымен, азық – түлік тағамдарымен, сыртқы орта объектілерімен және зардап шеккен халықты қорғау жөнінде шаралар қабылдау, зақымданған адамдарды дер кезінде анықтау мақсатында қадағалау және зертханалық бақылау ұйымдастырады.

Нақты шараларға байланысты апат болған ауданда зертханалық ба­қылау мен желілік бақылау міндеттері белгіленеді.

Жергілікті жердің радиоактивті зақымдануы кезінде:

• 
  жергілікті жердегі радиация деңгейін анықтау;
  
• 
  ауыз суының ластануын, азық – түлік тамақтарының, мал және өсімдік тағамдарының радиоактивтілігін анықтау;
  
• 
  радиациялық қорғау шараларын негіздеу мақсатында сыртқы орта объектілері мен жергілікті жердің радиоактивті зақымдануының адамдар үшін қауіптілігін бағалау;
  
• 
  азық – түлік тағамдарына, шикізат пен ауыз суына оларды пайдалану мен ішуте жарамды екендіктері туралы тұжырым жасауға сараптама өткізу.
  

Биологиялық әдіс хайуанаттар (мысық, ит және т.б.) мен бактериалды мәдениетке пайдалануға негізделген.

Механикалық әдісте әр түрлі аулар және қысқыштар қолданылады.

Жетекші әдіс химиялық әдіс болып табылады. Зооқумарин, ратиндан, мырыш фосфады және жейтін жемдеріне қосып беретін тышқан дәрісі кеңінен қолданылады. Жер асты коммуникациялық ғимараттарда дератизация кезінде газ тәрізді заттар қолданылады – нілдеткіш қышқыл, бромды метил, күкіртті газ және басқалар

Кеміргіштерді жою үшін ұсынылатын химиялық зат.

Зоокумарин – өзіне тән исі бар ақ немесе сұрғылт ұнтақ. Сақталуы тұрақты. Суға ерімейді. Ацетонда жақсы ериді, спиртте жаман, эфирде нашар ериді. Әрекеттің созылуы 7 – 15 тәулік. Қан тамырларның өткізгіш қасиеттерін бұзып, қан кетуіне апарады.

Ратиндан – көгілдір не басқа түсті (бояғыш затқа байланысты) түссіз ұнтақ. Сақталуы тұрақты, суға ерімейді. Органикалық еріткіштерде ериді. Әрекет етуінің ұзақтығы 5 – 8 тәулік. Қан тамырларның өткізгіш қасиеттерін бұзып, қан кетуіне апарады.

Мырыш фосфады – сарымсақтың иісі бар қою – сұрғылт ұнтақ. Сакқтау кезінде фосфорлы сутек бөле отырып біртіндеп ыдырайды. Суда ерімейді қышқылда тез ыдырайды. Әрекет етуінің ұзақтығы 2 – 3 тәулік.

Монофторин – күлгін түсті кристалл, сақталуы тұрақты. Спиртте, ацетонда ериді, ыстық суда нашар ериді. Әрекет етуінің ұзақтығы 1 тәулік.

Өлген кеміргіштердің сүйегін мүмкіндігінше жинап, залалсыздандырып барып көмеді. Егер кеміргіштер өте қауіпті жұқпалы ауруларды тасушылар болып табылса, онда олардың сүйектерін тездетіп өртеу керек. Эпидемологиялық ошақта жұмыс істеу және өте қауіпті жұқпалы аурулармен ауыратын аурулармен байланыста болу кезінде қорғану костюмдерін кию керек.

1. 
   Билогоиялық қару туралы түсінік. Эпидемия.
   
2. 
   Инфекциялық аурулар. Карантин және обсервация.
   
3. 
   Эпизоотия, Эпифитотия.
   
4. 
   Жұқпалы аурулардан сақтандыру.
   

• 
  үйде тез тұтанатын сұйықтар мен жарылғыш заттар сақталуына жол бермеу;
  
• 
  аз мөлшердегі тез тұтанатын сұйықтар мен жарылғыш заттарды тығыз жабылатын қақпақты ыдыста, қыздыру құралдарынан алыс жерде сақтау керек. Соққыға , шайқалуға, төгілуге мүмкіндік бермеу;
  
• 
  бояу, лактарды, аэрозольдерді ашық отта қыздырмау, бензинмен жумау;
  
• 
  баспалдақтар мен өрт жолдарын жиһаз және т.б. заттармен толтырмау;
  
• 
  электр құралдарын жарылғыш заттарға жақын қоймау;
  
• 
  бөлмелердің электр жабдықтарын бұзылмаған күйде ұстау, электр қыздырғыштарын, қосып қалдырмауға , электр желісңн өте көп жүктемеу;
  
• 
  шылым шеккенде және ашық от пайдаланғанда қауіпсіздікті сақтау;
  
• 
  өрт сөндіргіш баллонды пайдалану ережелерін білу, зақымданғандарға алғашқы медициналық көмек көрсету ережелерін білу.
  

• 
  жанып жатқан бөлмеге кірер алдында басты су орамалмен жабу;
  
• 
  түтінге толы бөлмені ашқанда таза ауа әсерінен жалынның өрщуінен сақтану;
  
• 
  түтінге толы бөлмеде еңбектеп жүру;
  
• 
  жанып жатқан киімді сөндіру үшін оның бетін мықтап жабу;
  
• 
  жерге домалап, отты сөндіру, жүгіруге болмайды; өртті сөндіргенде өрт сөндіргіш құралдарды, өрт крандарын, су, құм, топырақ және т.б.заттарды пайдалану;
  
• 
  электр желілері жанғанда алдымен желіні ажырату керек;
  
• 
  егер қоғамдық орындарда өрт дабылы қағылса, жылдам нысаннан шығу;
  
• 
  жанып жатқан ғимараттан эвакуациялау кезінде негізгілермен қоса, қосымша жолдар мен сатыларды пайдалану керек.
  

ШҚО ТЖД тұрғын үйлерде болатын өрттер көбінесе отпен абайсыз болу, балалардың отпен ойнауы, мас күйінде шылым шегуде абайламау және т.б. себептерден болатынын еске салады.  Отпен абай болыңыз, өрттердің алдын алыңыз.

Халық тығыз орналасқан орындарда өрт болса, адамдар жаппай қаза табады. Өрттің негізгі себептері: электр торабындағы бұзылулар, газдың шығуы, тоққа қосылып тұрған электр құралдарының жануы, сөндірілмеген шырпылар мен темекі қалдықтары, отқа бейқам, бейберекет қарау, өрт қауіпсіздігін сақтамау.

Халық баршаға белгілі өрт қауіпсіздігінің ережелерін сақтау керек.

Торф пен ағаштардың тамыры жанғанда жер асты өрті жан-жаққа тарайды. Торф өзінен-өзі ауасыз суда да жана береді.

• 
  Қоқыс пен оттықты тастамаңыз;
  
• 
  Отты таратпаңыз және қоқысты өртке қауіпті жерлерде жақпаңыз;
  
• 
  Абай болыңыз! Отты таза алаңда жағыңыз;
  
• 
  Дем алған жерден кетерде отқа су құйып немесе топырақпен жауып, толық өшіріп кетіңіз;
  
• 
  Орманда майланған немесе бензин сіңіп қалған маталарды қалдырмаңыз;
  
• 
  Бөтелкенің жәшігі мен сынған бөтелкелерді қалдырмаңыз. Күн сәулесі түсіп өртке айналуы мүмкін;
  
• 
  Жаңа басталған өртті сумен, ағаштың жапырақты бұтақтарымен және топырақ тастау арқылы өшіріңіз.
  

1. 
   Өртті болдырмау шаралары
   
2. 
   Тұрмыстағы өрт пен жарылыстың алдын алу туралы халыққа нұсқаулар жүргізу
   
3. 
   Өрт кезіндегі іс әрекет
   

Химиялық бинарлық қару-жарақтарға усыз немесе улылығы аз жеке екі компоненттен тұратын химиялық жарақтардың бір түрі жатады. Олар қолдану (жарылыс, бомба тастау және т.б.) процесі кезінде бір-бірімен әрекеттесіп улылығы жоғары улағыш заттарды түзеді.

Улағыш заттардың әсер етуінің негізгі көрсеткіштері:

•   токсинділік (улылығы);

•   жылдам әсер етуі;

•   тұрақтылығық.

 УЛАҒЬШ ЗАТТАРДЫҢ  ЖІКТЕМЕСІ

•   Жүйке-сал ауруына ұшырататын әрекетті УЗ  (зарин, зоман, VХ

     (ви икс));

•   Теріні іріңдетқіш әрекетті УЗ (иприт);

•   Жалпы улы әрекетті УЗ (көгерткіш қышқылы, хлорциан);

•   Тұншықтырғыш әрекетті УЗ (фосген, дифосген);

•   Тітіркендіргіш әрекетті УЗ (СS, СR, хлорацетофенон, адамсит);

•   Психохимиялық әрекетті УЗ (ВZ, LSD)

•   Тұрақты УЗ (зақым әсері бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін сақталады) - иприт, зоман, VХ;

•   Тұрақсыз УЗ (зақым әсері бірнеше минуттан 1-2 сағатқа дейін ғана сақталады) - көгерткіш қышқылы, хлорциан, фосген, дифосген;

3)  Тактикалық әрекетіне қарай УЗ төмендегідей бөлінеді:

• Өлімге ұшырататын УЗ ( жүйке-сал ауруына ұшырататын, теріні іріңдеткіш, жалпы улы және тұншықтырғыш әрекетті УЗ);

• Саптан (қатардан) уақытша шығаратын УЗ (психохимиялық және

  тітіркендіргіш әрекетті УЗ).

4) Зақымдау әрекетінің басталуына карай УЗ бөлінеді:

• Жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, көгерткіш қышкылы, хлорциан, СS, СR);

•   Баяу әсер ететін УЗ (VХ, иприт, фосген, ВZ).

  УЛАҒЫШ ЗАТТАРҒА ҚЫСҚАША СИПАТТАМА

Бұл топқа фосфор-органикалық типті уы өте күшті улағыш заттар жатады (зарин, зоман, VХ). Орталық жүйке жүйесін зақымдайтын улы заттар. Ұрыстық күйі - бу, аэрозоль және сұйық-тамшы. Ағзаға тыныс алу, тері, асқазан-ішек жолы арқылы түседі.

ЗАРИН - түссіз, сәл жеміс иісі бар, тұрақсыз сұйық зат. Сумен, органикалық еріткіштермен кез келген қатынаста араласады, майларда жақсы ериді. Ашық су қоймаларын өте ұзақ мерзімге зақымдайды.

ЗОМАН - түссіз камфора иісі бар сұйық зат. Улылығы күшті, тұрақты, зариннен улылығы 10 есе жоғары, ауадан 6 есе ауыр, өлім жағдайына ұшырататын улы зат. Суда біршама, ал органикалық еріткіштер мен майда жақсы ериді.

VХ (ви-икс) - түссіз сұйық, зариннен улылығы жоғары, өлім жағдайына ұшырататын улы зат.

Зақымданудың алғашқы белгілеріне көз қарашығының кішіреюі (миоз), көздің көру қабілетінің төмендеуі, көздің мандайға карай тартып ауруы жатады. Адамның жүрегі айнып, кеуде тұсы ауырады. Тоқтаусыз сілекей бөлінеді. Адам әлсіреп, денесін ұрейлі қорқыныш сезімі билейді. Адамның тынысы тарылып, қатты демігеді (бронхоспазм), кеуде тұсының ауырғаны күшейеді, еріндері көгеріп кетеді, көзі қарауытады, құсады, іші өтеді, жүру координациясы бұзылады. Адам есінен танады. Жекелеген бұлшық еттерінің, бүкіл денесінің қалшылдауы айқын сипат алады. Көп мөлшерде бөлінген сілекей мен сілемейлі сұйық тыныс алу жолдарын бөгеп, адамның ентігуі күшейе түседі.

•   Зақымданған   адамға   дереу   газқағар   кигізу.   Газқагарды   киер алдында бет терісін химияға қарсы қолданылатын жеке пакеттің (ХЖП немесе ИПП - 8) суйығымен ішінара санитарлық өңдеу жүргізу (1- сурет)і;

• Антидоттарды (уға қарсы дәрі-дәрмекті) қолдану зақымданудың жеңіл сатысында жеке дәрі-дәрмек қобдишасындағы (АИ-2) тарен таблеткасын қабылдау. Ауыр сатысында шприц-тюбикпен атропин немесе афин жіберу;

• Қажет болғанда жасанды түрде тыныс алдыру (химиялық зақымдану ошағында Каллистовтың және басқалардын әдісімен, зақымдану ошағынан тысқары жерде ауыздан ауызға үрлеу әдісімен);

• Зақымданғандарды химиялық зақымдану ошағынан жедел шығару.

1 сурет - Химияға қарсы қолданылатын жеке пакет (ИПП-8)