Фабрикалық-зауыттық өнеркәсіп

Мал шаруашылығымен байланысты шикізат өндірісінің тобында жетекші орынды былғары жасау ісі алды.

Былғары шеберханалары мен зауыттары судың бойларында салынды, тері өңдеу ісі ій беретін және нан-квас құрамдарын қолдану арқылы жүргізілді. Қапырық бөлмелерде жұмыс істейтін тері илеушінің еңбегі ауыр еді, тері өңдейтін зиянды қоспалар олардың қолдарын «жеп» қоятын.

Бірақ, тері илеу пайдасы мол еңбек болатын, 300 теріні өңдеуден ұсақ кәсіпкер 270 рубльге дейін пайда көрді. XIX ғ. аяғында П.Ф.Плещеев жартылай жер асты үйде майдагерлік негізде шағын тері өндірісін ұйымдастырды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде тері өнімдеріне қажеттілік өсе түсті. Сондықтан ол 1915 жылы соғыс кезіндегі тапсырыстарды орындау үшін былғары зауытын ашты.

Басқа ірі зауыттар «П.Плещеев және К^о серіктестігі» мен «Ағайынды Трапезниковтар серіктестігі» тек соғыс тапсырыстарына жұмыс істеді.

Өлкенің суық қысы жылы киімді қажет ететін, сондықтан шикізаттың бар болуы қой терісі-тон өндірісінің дамуына себепші болды. Семей облысында қой терісі–тон өндірісінде жұмыс істейтін 54-ке дейін жалдамалы жұмысшысы бар 13 кәсіпорын болды. Мұнда жұмыстардың көбі қол еңбегімен атқарылатын, кәсіпорындардың көбі қолөнер деңгейінде ғана болды.

XIX ғ. соңына таман егіншіліктің кеңеюіне байланысты астық өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп дами бастады.

Ұн тарту ісі маңызды салаға айналды. Диірмендер барлық қалаларда, ірі кенттер мен өлкенің станицаларында болды. Олардың көпшілігі қарапайым жабдықталған, жел, су, жылқының күшіне негізделген ұсақ диірменге ұқсайтын еді. 1889 жылы Семей өңірінде 700 диірмен болды. 1890 жылы көпес Мусин Семейде алғашқы бу диірменін салды, ал 1913 жылы олардың саны 11-ге жетті. Бу диірмендері көпқабатты болып салынды. Өнімдер бір өндірістік үрдістен келесісіне жартылай автоматты өту үшін машиналар қабаттарға ыңғайластырылып орналастырылды. Бидайды жіберуді қамтамасыз ету үшін үстінгі жағына элеваторлар салынды.

1908 жылы Семейдің ірі ұн тартушылары, «П.Плещеев және К^о», «М.Красильников және К^о», «Мұхамед Мусин-Садық және К^о» сауда үйлері өздерінің диірмендерін негізгі капиталы 1,8 млн. руб. тұратын бір акционерлік қоғамға біріктірді. Акционерлік қоғамның басында Семей қала басы Прокопий Федорович Плещеев тұрды. Бәсекелестері жоқ болғандықтан, олар бидай мен ұнға бағаны өз қалауларынша белгіледі. Ұнды Омбыда, Петропавлда, Тюменде және т.б. қалаларда жоғары бағамен сатып, үлкен пайдаға кенелді.

Бұлардың диірмендерінде бидайдың қатты сұрыпынан ұн тартып шығаратын. Мұндай ұнды мамандар жоғары бағалайтын. Тартылған ұнның жоғары сапасы үшін «Семей бу диірмендерінің акционерлік қоғамы» 1900 жылы Парижде өткен көрмеде бірінші жүлдені, ал 1905 жылы – Брюссель көрмесінде медаль мен құрмет кресін, Бірінші Бүкілресейлік ұн тарту көрмесінде (1909 ж.) – алтын медальді, 1911 жылы Италиядағы Турин қаласында – бидай экспонаттары үшін құрмет дипломы мен алтын медалін иеленді.

1911 жылы өлкеде 21 май шайқайтын кәсіпорын болды. Жыл сайын облыстан 400 мың пұт май сыртқа жіберіліп тұрды. Бірнеше шетел сауда кеңсесі шетелге шығарып сату үшін Семейден май сатып алатын. Шығыс Қазақстанда сонымен бірге, арақ шығару, сыра қайнату және жеміс суларын дайындау өндірісі дамыды. 1862 жылы түмендік арақпен сауда жасайтын Поклевский аймақта бірінші болып, Каштак ауылында (Семейдің жанындағы) арақ шығаратын зауыт салды. 20 жылдан соң көпес, әрі кәсіпкер П.Плещеев «П.Плещеев және К^о» сауда үйінің қамқорлығымен XIX ғасырдың аяғында Қазақстан мен Орта Азиядағы ең ірі арақ зауытын салды. Зауыт сыра мен жеміс шырындарын өндірді. «И.Васильев және К^о», «Бавария» және т.б. серіктестіктер жеміс шырындары зауыттарының ұйымдастырды. Соғыс басталғанда спирттік ішімдіктерге тиым салынды, соған байланысты арақ, сыра шығаратын зауыттар жабылды.

Қоныс аударғандар селоларында темір ұсталығы жақсы дамыды. Біртіндеп ауылшаруашылығы жабдықтары өндірісімен айналысатын (астық бастырғыштар, ұшырғыштар, соқалар жинайтын) ұсақ артельдер пайда бола бастады.

XX ғ. басында аймақтың экономикалық өмірінде тұз шығаратын кәсіптер маңызды рөлге ие болды. Тұз жергілікті мұқтаждықтарға және шетке шығарып сату үшін өндірілді. Бұлардың ең ірілері Семей облысының Павлодар уезіндегі Коряков, Қарабаш орындары болды. Тұз өндірісі артельдерге, серіктестіктерге, қоғамдарға жалға берілді.

2. 
   Тау-кен өнеркәсібі. Алтайдың кен байлығы тау-кен өндірісінің тез дамуына әсерін тигізді. Кенді Алтай бүкіл Қазақстанның пайдалы қазбаларға бай аудандарының арасында бірінші болып игеріле бастады. XVIII ғасырда полиметалл кендерінің (Зырян (1791 ж.), Риддер (1786 ж.), Белоусовск, Крюковск, Таловск, Глубокое және т.б.) ошақтары ашылды. Риддер кендерінің айырықша ерекшеліктері туралы мамандар пікірі әлденеше рет айтылды. Ол Ресейден тыс жерлерге де кеңінен танылды. 1850 жылы риддер кендері өнімдері Бүкіләлемдік Лондон көрмесінде ең жоғары бағаға ие болды, ал 1879 жылы оның үлгілері Стокгольм корольдық техникалық институтының мұражайының топтамасына енді.
   

Риддер кен ошақтары тобына оннан астам кен және қазба орындары кірді. Онда қорғасын мен мыстан басқа алтын және күміс болды. Кен облыстың зауыттарында өңделіп, күміс Монета сарайына тапсырылды. ХХ ғасыр басында мыстың өндірісі арта түсті. Бірақ, сол кезде қорғасын өндірісі күрт түсіп кетті. Күміс өндірісі де сондай жағдайда болды: өндіру минимумға дейін қысқарды.

1904 жылы Өскемен уезінің 8 кен орындары негізінде «Алтай алтын өнеркәсіп компаниясы» пайда болды, ал 1905 жылы Зайсан уезінің 5 кен және қазба орындары «Марқакөл алтын өнеркәсіп серіктестігі» құрамына енді, 1912 жылы Өскемен уезіндегі алтын сүзетін фабрика мен 9 кен орыны «Оңтүстік-Сібір алтын өнеркәсіп серіктестігіне» кірді. Өскеменнің түсті металдар өндірісінің ірі орталығы ретіндегі, экономикалық маңызының күшейуіне 1917 жылы осы қалада ақпан мен мамар айларында өткен алтын өндірушілердің съездері дәлел болады.

XX ғ. басында мыс, алтын, көмір және т.б. өндіретін өнеркәсіп орындары шетел акционерлік қоғамдарының қолына ауысты. 1905 жылы кендердің Риддерлік тобы «Турн мен Таксис» австриялық қоғамына берілді. 1914 жылы Риддер, АҚШ-тың болашақ президенті Герберт Гувердің, ағылшын қаржыгері Лесли Уркварттың капиталдары салынған «Орыс-Азиялық корпорациясы» концессиясына ауысты.

1904 жылы Лондонда пайда болған Спасс мыс кендерінің ағылшын-француз акционерлік қоғамы Спасс-Успенск мыс кені мен зауытын, Саран және Қарағанды тас көмір кендерін, темір кендерін сатып алды. Қоғам акцияларын американдықтар, немістер, шведтер, австриялықтар ұстады. 1914 жылы Риддер кенінің, Екібастұз мырыш-қорғасын зауытының құрылысы басталды.
Сұрақтар мен тапсырмалар

1. 
   XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басындағы Шығыс Қазақстандағы мал және егін шаруашылықтарының дамуына не себеп болды?
   
2. 
   Қандай факторлар мал және егін шаруашылықтарының өсуіне бөгет жасады?
   
3. 
   Аймақтағы өнеркәсіп салаларының қайсысы және не себептен басқаларына қарағанда жақсырақ дамыған?
   
4. 
   Облыста өндірілген өнімнің жоғары сапалы болғандығын қандай фактілер дәлелдейді?
   

1. 
   Кеңес өкіметінің Семейде орнауы. Кеңес өкіметінің Семей облысында орнауы аса қиын жағдайда өтті.
   

Көпшіліктің көмегіне сүйеніп, 1918 жылы 27 қаңтарда большевиктер 300 адамнан тұратын Семейдегі митингте, Кеңес басшылығынан эсерлер мен меньшевиктерді шығаруды талап етті. 31 қаңтарда кәсіподақтардың жалпықалалық жиналысы саяси партиялардың өкілдерінің қатысуымен, дауыстың көпшілігімен жаңа Кеңестің таңдауы және бүкіл биліктің оған берілуі туралы қаулы шығарды. Сол күні кеште жұмысшылар, солдаттар, қызметкерлер өкілдерінің жалпықалалық жиналысында Кеңес қайта сайланды. Кеңестің атқару комитетінің құрамына И.Морозов, П.Салов, М.Трусов және т.б. кірді. Төраға болып большевик Кузьма Андреевич Шугаев сайланды.

2. 
   Алашорда 1918 жыл. Кеңес өкіметінің жариялауынан бастап, Алаш қозғалысы қайраткерлері жариялаған Қазақ автономиясының тағдыры туралы сұрақ күн тәртібіне шықты. 1918 жылы 31 қаңтарда Семейде облыстық земство жиналысы облыс тұрғындарын, ішіне Семей облысы да кіретін бүкіл қырғыз өлкесінің өзін-өзі басқару туралы 2-ші жалпықазақ съезінің шешімін қолдауға шақырды. Бірақ съездің бұл шешімін өлке тұрғындары бірдей қабылдаған жоқ. Пікірлер алшақтығы Алаш қаласына жеке статус беру туралы мәселені көтергенде байқалды. 2 ақпанда Алаш қаласында (бұрыңғы Заречная слобода) митинг өтті, онда орыс тұрғындары Алаш қалалық басқармасын, қазақ милициясын жоюды талап етті, ал қазақтардың пікірі керсінше болды. Қаладағы жағдайдың одан әрі ұшығуына, қала басшылығының осы қалыптасқан жағдайда өздерін қалай ұстау керектігін білмеулері де әсер етті.
   

3. 
   Семей облысы азамат соғысы жылдарында. 1918 жылы контрреволюциялық күштердің жас Кеңес республикасына ашық шабуыл басталды. Кеңес өкіметінің қарсыластарының негізгі екпінді күші ақгвардия армиясы болды. Мамырда ақчехтар мен ақгвардияшылар Новониколаевскіні (Новосібірді), Петропавловскіні басып алды. Маусымның басына таман ақ гвардия ертіс өзені бойымен Алтайға қарай қозғалды – Ертіс бойына қауіп төнді.
   

4. 
   Өлкедегі көтерілістер мен партизандық қозғалыстар. Ақгвардиялық террордың алғашқы күндерінен-ақ жасырын большевиктік топтар құрыла бастады. Семейдегі сондай орталықтардың бірі қаланың жұмысшы ауданы – Затон болды. Бір уақытта қалада тағы екі жасырын топ жұмыс істеді. Жасырын топтар облыстың көптеген болыстарында құрылды.
   

Азамат соғысы тарихының әйгілі беттерінің бірі болып Шеркеш (Черкасск) қорғанысы саналады. Шеркеш қорғанысы қорғаушыларының қатарында Үржар мен Сергиополь өңірлерінің қонысаударушылары мен шаруаларының партизан отрядтары ерлікпен күресті. Партизандар гарнизондарға шабуыл жасап, қару-жарақтармен арбалы керуендерді ұстап алып, байланыс құралдарын жоятын. 1919 жылы сәуірде жеке жасақтар «Тарбағатайдың қызыл тау қырандары» аталып, ірі қосынға бірікті. Қосын комиссары болып Е.С.Алексеев, ал, ол шайқаста қаза тапқаннан кейін А.Ф.Нестеренко сайланды. Тарбағатай тау жотасының баурайындағы елді мекендерде Кеңес өкіметі қайта орнады. Ақгвардияшылар өз қатарларын күшейтіп, партизандарға тірек база болған бірнеше елді мекендерді алды. Партизандар мен тұрғындардың үлкен бөлігі тауға шығып кетті. Бірақ қақаған қыстың қиын жағдайында «Тарбағатайдың қызыл тау қырандары» отряды күресін жалғастырып, Сергиополь-Үржар-Бақты трактын бақылауда ұстап тұрды.

5. 
   Өлкедегі Кеңес өкіметінің түпкілікті жеңісі. Қызыл Армияның колчакшыларға қарсы сәтті жүргізілген белсенді әскери әрекеттерінің нәтижесінде Павлодар қаласы, Рубцовск және Ауыл станцалары босатылды. Қызыл Армия мен партизандық құрамалар Семейге жақындай түсті.
   

1. 
   Облыста кеңес билігі қалай орнады?
   
2. 
   1918 жылы жергілікті халық пен Алашорда арасында қандай қайшылықтар туындады?
   
3. 
   Азамат соғысында жеңіске жету үшін қарсылас жақтар арасында қандай шаралар жасалынды?
   
4. 
   Азамат соғысы жылдарындағы ұлттық келісім саясатының себептері қандай?
   
5. 
   Өлкедегі көтерілістер мен партизандық қозғалыстардың пайда болу себептері неде?
   
6. 
   Өлкеде кеңес билігінің жеңіске жетуіне қандай факторлар әсер етті?
   
7. 
   Азамат соғысы жылдарында өзіңіз тұратын жерде қандай оқиғалар орын алғандығын біліңіз.
   

1. 
   Өлкенің әкімшілік-территориялық бөлінісі. Аймақтың әкімшілік-территориялық құрылымының негізі РКФСР ХКК-нің (СНК) «Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару туралы революциялық комитетінің 10 шілде 1920 жылғы Ережесінде» белгіленді. Семей облысы Казревкомның басқаруына берілді. РКФСР БОАК (Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитететі) мен ХКК-нің 26 август 1920 жылғы «Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының құрылуы» туралы декрет бойынша Семей облысы Зайсан, Қарқаралы, Семей, Өскемен уездерімен бірге Қырғыз (Қазақ) АКСР-інің құрамына енді. Жаңа құрылған үкіметке мұндай үлкен аумақты басқару алғашқы кезде қиынға түсті, сондықтан Семей облысы 1921жылдың сәуір айына дейін іс жүзінде Сібір ревкомының басқаруында болып, губернияға айналды.
   

1928 жылы республиканың губернияларға, уездер мен болыстарға бөлінуі жойылды да, округтар мен аудандарға бөліну енгізілді. Қайтадан құрылған Семей округінің құрамына 23 аудан енді. 1930 жылы Қазақстанда қайтадан облыстық бөлініс енгізілді. Семей қаласы Шығыс Қазақстан облысының орталығы болды. 1938 жылы Шығыс Қазақстан облысы Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарына бөлінді. Ал 1939 жылы Шығыс Қазақстан облысының құрамынан Семей облысы бөлініп шықты.

2. 
   
   жүктеу 1,4 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: