Поәдк №3 Базалық білім

жүктеу 0,77 Mb.

бет	44/46
Дата	14.12.2022
өлшемі	0,77 Mb.
	#40624

1 ... 38 39 40 41 42 43 44 45 46

abaitanu keshen (1)

ГЛОССАРИЙ

АБАЙ – әлемдік поэзия алыбы, әлемдік ой-дүниесінің данасы, әлемдік саз өнерінің ірі құбылысы, қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салушы, әдеби тілін дамытушы, суреткер ақын, ойшыл ақын, сыршыл лириканың «сирек кездесетін шебері», шебер аудармашы, әділ би, заңгер. демократ-ағартушы, гуманист, эстет, шешен, қоғам қайраткері.
АБАЙТАНУ – қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет тарихының үлкен бір саласы. Абайтану кееңген ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық, қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан салалы зерттеу еңбектерді қамтиды.
АҚЫН – поэзиялық туындыларды, өлең, жыр-дастан, поэмаларды ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік дәстүрлерін қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері. Ақын деген ұғымның жырау, жыршы, өлеңші сияқты ұғысһмдардан ауқымы кең, ол солардың бәрін қамтиды. Ақын деп жазба әдебиетінің өкілін де атайды. Бірақ мұндағы ақынның тұлғасы мүлде басқа. Қазақ әдебиетінде жазба әдебиетінің дәстүрін жан-жақты қалыптастырып дамытуға Абайдан бастап, Сұлтанмхмұт Торайғыров, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілис Жансүгіров сияқты көптеген ақындар өз үлесін қосқан.
АБАЙ ДӘУІРІ – Абай өмір сүріп, шығармашылық қызметпен айнлысқан кезең – 19 ғасырдың 2 жартысы қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өміріндегі түбегейлі өзгерістермен сипатталады. Бұл өзгерістер белгілі деңгейде бір жарым ғасырға созылып, 19 ғ. 60 жылдарында аяқталған қазақ жерінің Россияға қосылуына байланысты туындады.
«АБАЙ ЖОЛЫ» - М.Әуезовтің әлемге әйгілі тарихи романдар топтамасы – қазақтың тұңғыш эпопеясы. 1-кітабы 1942, 2-сі 1947, 3-сі 1952, 4-сі 1956 ж. жарыққа шықты. Эпопеяның «Абай» атанған алғашқы екі кітабына ССРО Мемлекеттік сыйлығы (1959) берілді.
АҚЫНДЫҚ ОРТА – ақынның қаламгер ретінде қалыптасып, шығармашылық жолының кемелденуіне жағдай туғызатын, талант қырларының жан-жақты ашылуына және көпке мәшһүр болуына мүмкіндік жасайтын әдеби орта, ақынның айналасы.
АУДАРМАЛАРЫ – Абай орыс әдебиетін 1882 жылдан бастап аударған. Ең бірінші аудармасы – орыстың атақты ақыны М.Ю.Лермонтовтың «Бородино» атты патриоттық өлеңінен үзінді. Ең соңғысы – Лермонтовтың «Вадим» атты ұзақ әңгімесінің желісін, оқиғасын алып, өзінше қысқартып жазған поэма. Абай аудармасын зерттеушілер қазір орыс әдебиетінен оның елуден аса аударған өлеңдері барлығын айқындап отыр.
НӘЗИРА (араб. нәзират - жауап, ұқсату мағынасында) – мұсылмандық Шығыс поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан әдеби үрдіс. Белгілі бір ақынның өзіне дейінгі классикалық шығармаға "жауап" қатуы түрінде, өнер сынасу, өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен шайыр бұрыннан мәлім шайырдан жаңаша жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, ішкі туындыдан асып кетпесе де, бірде түсетін, өзіндік бояу, реңі бар шығарма жазуға тиіс еді.
Назира тәсілі бойынша, шығарма бұрын сан рет қайталанған танымал сюжетке құрылады. Жазушы осы тақырыпты өзінен бұрын жазып кеткен туындыгермен шеберлік жарысына түседі. Шығыс әдебиеттеріне ортақ қалыпты сюжеттерге Құран хикаялары, әулие-әнбие оқиғалары, ғашықтық дастандар, "Мың бір түн", "Тотынама", "Шаһнама" тақырыптары жатады. Бұрыннан белгілі сюжеттерді қайта жырлау, өткенге үңілеу, тарихи тамырларды іздеу - оянушылықтың белгілері болса, оның әдебиеттегі көрінісі ретінде нәзираны айтуға болады.
ӘЛЕУМЕТТІК КӨЗҚАРАСЫ – ойшыл ақын өлеңдері мен ғақлияларында сол кездегі қазақ қоғамында үстемдік құрған патриархалдық-рулық құрылысқа, сондай-ақ басқа да әр түрлі әлеуметтік топтарға өзінің көзқарасын айқын білдірген.
ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫ – ақынның қоғамдық, суреткерлік, ағартушылық және ойшыл-ғұламалық қызметімен тығыз байланысты. Ағартушылық тақырыбына жазылған шығармаларынан бастап, ізгі адамгершілікті нсихаттайтын өзге де мұраларн қоса, жинақтап айтқанда Абайдың гуманистік көзқарасы әбден қалыптасып болған тұста ұлы ақын шынайы адамгершілікке жырын жырлаған ұлтының ұстазы, халқының рухани көсемі ретінде тұлғаланып көрінеді.
ДАНАЛЫҚ - өмірдің шындығын, яғни оның себебі мен салдарының үйлесімділігін тану, адамның нақты жағдайын, орны мен ролін анықтап, оның салауатты өмір сүруге жеткізетін іскерлікті, білімпаздықты және әділеттікті адамның мұрат-мүддесіне қолдануды бетке ұстау. Абай – дара, дана тұлға. Абай туралықты танытты, көрсете білді, байытты. Ол өз халқының рухани көзі болып, алысты көре білді, байытты. Ол өз халқының рухани көзі болып, алысты көре білді, халық үшін ойлап, халық үшін сезіне жүріп, оның тарихи келешегін көрсетіп берді.
ДӘСТҮР ЖӘНЕ ЖАҢАШЫЛДЫҚ – Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені, таңдаулы туындылары дүниежүзі поэзиясының озат үлгілерімен деңгейлес тұрғаны білген адамға айқын шындық. Абайдың өз шығармашылық тұлғасы жан-жақты. Ондай әрі ойшыл, әрі сыршыл лирик, әрі суреткер, әр қырлы дарын иесі болған кесек тұлғалы ақын сирек кездеседі. Жаңа реалистік жазба әдебиетінің негізін салған, ұлттық сөз өнеріміздегі жаңа дәстүрді бастаушы болған ақын тұлғасы осындай жан-жақты болуы да тегін емес. Сонда оған ілесе шыққан аса көрнекті ақындың – Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың қайсысы болсын алдындағы ізашар ақынның дәстүрлерін өз шығармашылық өнерінің өзгешелік сипатына сәйкес өзінше жалғастырғаны заңды құбылыс болып шығады.
КӨРКЕМДІК ӘДІС – Абай поэзиясында кең өріс алған көркемдік әдіс – реализм. Бұл әдіс өмір шындығын неғұрлым терең, жан-жақты көрсетуге мүмкіндік береді. Айналадағы өмірдің өзін тереңдеп ұғып-түсінуге, күнделікті жайларды, қарапайым адамдардың бейнесін суреттеуге бетбұру – реализм әдісінің бағалы жағы еді.
КӨРКЕМДІК ИДЕЯ – Абайдың орасан зор ақындық қуат-күші өз шығармаларында қазақ өмірінің ең маңызды әлеуметтік мәселелерін көтере білуінен, қоғамның алдыңғы қатарлы өкілдерінің ой-арманын, түбегейлі мүддесін терең ұғып, сезіне білетіндігінен айрықша айқын көрінеді.
ҚАРАСӨЗДЕР – Абайдың толық жинағында 1890 мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары «қарасөз» деп аталады. Жалпы саны қырық алты бөлек шығарма. Жалпы қарасөзден мазмұн, тақырып жағынан өзгеше тұратын – 46-шы сөз. Ол тарихтық мақала очерк тәрізді. Жалпы алғанда Абайдың осы қарасөз дейтін мұралары көркем прозаның өзінше бөлек, бір алуаны болып саналады. Бұлар сюжетті шығаралар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар да емес. Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар Абайдың өзі тапқан, бір алуан көркем сөздің түрі. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған өсиет толғау тәрізді.
АБАЙ ЛИРИКАСЫ – Абай лирикасы сала-сала. Жалпы лирика деген ұғымға қандай қасиеттер тән болса, Абай өлеңдерінде соның бәрі бар. Абайды бірыңғай қайғының, яки қуаныштың ақыны деуге, не мұңшыл, не күлкішіл ақын деуге тіпті де болмайды. Абай лирикасында осының бәрі тұтасып жатыр. Оның сырлы жырларында сәл ғана, ең бір жай сезінудің өзі оқырманның жан жүйесін, көңіл күйін түгел тебіренте толқытып, барлық пернені түгел басып, барлық шекті түгел сөйлеткендей сайрайды.
ЛИРИКАЛЫҚ КЕЙІПКЕР – Абай поэзиясында сол кездегі дәуір шындығы, қат-қабат қоғамдық қарым-қатынастар жан-жақты, терең бейнеленген. Әрине, лирикалық шығармаларында өмір шындығы, әлеуметтік құбылыстар жанрлық табиғатына, өзгешелігіне сәйкес көрініс табады. Лирикалық шығармада негізінен алғанда жеке адамның көңіл күйі, сезімі суретттелетіні белгілі. Абай лирикасынан ақының көңіл күйін, жан дүниесін, толғанысын сезініп қана қоймаймыз, сол арқылы қазақ қоғамына, жалпы адам баласына тән сипаттарды, дәуір, заман келбетін танытатын қасиет-белгілерді молынан табамыз.
МЫСАЛ – Абайдың мысал өлеңдері И.А.Крылов шығармаларынан аударма деп саналып жүр. Алайда осы өлеңді талдап, бағалағанда бір жайды толық ескерген жөн. Олар толық мағынасында аударма емес, көбіне белгілі бір сюжет еркін баяндалады. Абай орысша мысалдың тексін дәлме-дәл тәржімалауды мақсат етпеген, негізінен оқиға желісін сақтай отырып, мысалдағы жай-жағдайларда қазақ өміркшелігіне, ұғым түсінігіне, ойау, сөйлеу ерекшелігіне жанастырып, өзінше бейнелеуге ұмтылған.
МЫСҚЫЛ – жанр емес, болмыс, құбылысты бағалаудың, оған деген эстетикалық қатысты білдірудің әдісі, тілдік, стильдік құрал. Нысананы іш тарта, жеңіл әзіл-оспақпен сынау-мінеумен жеткіліксіз болғанда мысқылға кезек тиеді. Сықақшыл Абай өз шығармаларында бұл әдісті жиі пайдаланған.

жүктеу 0,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 38 39 40 41 42 43 44 45 46