Пәннің ОҚУ Әдістемелік кешені

2. 
   ДӘРІСТЕР
   

Дәріс жоспары:

1. 
   Отбасы психологиясына кіріспе.
   
2. 
   Отбасындағы психологиялық климат.
   
3. 
   Отбасы мүшелерінің психологиялық ерекшеліктері.
   

Отбасы психологиясы - психологиялық білімдердің салыстырмалы жаңа саласы. Ол жанұялық психотерапия практикасының жанұяға психологиялық көмек көрсету практикасына негізделеді. Отбасы психологиясының ғылыми пән ретіндегі айырмашылығы ол психологиялық практикамен үздіксіз байланысты. Жаңа ғылыми пән - отбасы психологиясының даму өзектілігі - жалпы отбасындағы психологиялық атмосфераның нашарлауымен және дисфункционалдылықтың өсуімен және отбасының басым бөлігіндегі қақтығыспен байланысты. Отбасы психологиясының теоретикалық негізі әлеуметтік психология, тұлға психологиясы, даму психологиясы, педагогикалық және клиникалық психологиядағы зерттеу болып табылады.

Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары біртұтас болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып табылады. Сондықтан да әлеуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру жағдайына қарай құрылып, оның дәстүрлері мен әдеттері ғасыр өткен сайын жаңа сипатта көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында былай деп көрсетеді «отбасы дегеніміз – тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру». Яғни, адамзат отбасын құра отырып, сол шағын мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық құндылықтар қалыптастырады және әдет-ғұрып дәстүрлерін дамытады.

Неке - ер адам мен әйел арасындағы қатынастарды реттеудің оның бір - біріне және балаларына қатысты құқықтары мен міндеттерін орнатудың әлеуметтік формасы, тарихи шартталған әлеуметтік институт.

Ғылыми әдебиеттерде "жанұялық психологиялық климат" түсінігінің синонимі ретінде "жанұяның эмоциональды климаты", "жанұяның психологиялық атмосферасы", "жанұяның әлеуметтік - психологиялық климаты" деген сөздер қолданылады.

Жағымды психологиялық климаттың маңызды негізгі көрсеткіші: бос уақытты жанұя аясында өткізуге ұмтылу; бәрін қызықтыратын тақырыпта әңгіме құру.

Жанұя мүшелері қорқыныш, эмоциональдық жайсыздықты, шеттетілуді сезінсе жағымсыз эмоциональдық климат туралы айтуға болады. Егер жанұя мүшелері бұл жағдайды жақсы жаққа өзгертуге ұмтылмаса, отбасының өзінің өмір сүруі мәселеге айналады.

Еркек пен әйелдің табиғаты әр түрлі. Тіпті, ауру белгілерінің өзін ерлер мен әйелдердің ағзасы әрқилы қабылдап, сезінеді. Әйелдердің миы ерлердің миынан көлемі жағынан да, құрылымы жағынан да үлкен айырмашылыққа ие. Яғни, әйел миының салмағы ерлер миынан орташа есеппен (дене бітімі тәрізді) 10-15 пайызға кем. Соған қарамастан, америкалық психиатрлар мен невропатологтардың дәлелдеуінше, әйелдер миының нейроны көп жағдайда мейлінше белсенді түрде жұмыс атқарады. Реніште ерлер мен әйелдердің мінезі бірдей тәрізді көрінгенімен, мұндай жағдайда ерлерге қарағанда әйелдердің миының нейрондары өз аумағына сегіз есе көп салмақ түсіреді. Нәзік жандылардың жүрегі минутына 8-10 рет соғып, салмағы ерлердің жүрегінен 10-15 пайызға аз болғанымен, әйел жүрегі ерлер жүрегінен өте төзімді де шыдамды көрінеді. Мұны да анықтағандар – дәрігерлер. Және де әйелдердің жүрегі оттегіні де 30 пайызға аз қабылдайтын болып шықты. Сөйте тұра, әйелдердің жүрегі ерлердің жүрегіне қарағанда әлдеқайда артық жүк көтереді. Соған қарамастан, қырық жасқа дейін әрбір жүз еркектен қырық еркек инфаркт алса, әйелден біреуі ғана ондай дертке ұшырайды. Тек қазір әртүрлі жағдайларға байланысты инфаркт алу әйелдер мен еркектерде жетпіс жастан кейін теңесе түсуде.

Махаббат ең негізгі, маңызды процесс, жағдай.   Отбасы беріктігі махаббат сезіміне, қызығушылықтардың ортақтығына, көмекке келуге қабілеттікке, бір - біріне құрметпен және қамқорлықпен қарауға негізделеді.

Жастарды болашақ некелік немесе ерлі - зайыптылық өмірге дайындауда  төмендегі ұстанымдарды мақсат ету маңызды. Олар:

• 
  өзін өзі бақылау мен бағалау;
  
• 
  отбасы табиғатының жүйесін түсіну;
  
• 
  екінші серігімен қарым-қатынас жүйесін жақсарту;
  
• 
  бұрын түсінбеген отбасындағы өзара қатынастың ерекшеліктерін үғыну,
  
• 
  өзіндегі және отбасындағы болып жатқан өзгерістерді анықтауға мүмкіндік жасау,
  
• 
  отбасы мүшелерінің әрқайсысына ерекше көңіл бөлу;
  
• 
  ерлі-зайыптылар бір - бірінің  пікірімен санасу және түсіну.
  

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Отбасы психологиясы туралы өзіңіздің ойыңыз.
   
2. 
   Отбасы психологияның негізігі міндеттерін атаңыз.
   
3. 
   Бұл пәннен білімдер педагог-психологқа қандай көмек береді?
   

1. 
   Ковалев С.В. Психология семейных отношении. М., 1987
   
2. 
   Гребенников И.В. Основы семейной жизни. Учебн. Пособие- М., 1991
   
3. 
   Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1998
   

Дәріс жоспары:

1. 
   Отбасының методологиялық негіздері
   
2. 
   Отбасы – шағын мемлекет
   
3. 
   Отбасының құрылу себептері мен ерекшеліктері.
   

Қазақстан Республикасының тұғырлы тәуелсіздік алуы, әлемдік деңгейде егеменді ел ретінде айқын танылуы, сондай-ақ президенттік басқару нысанындағы демократиялық мемлекеттің және жаңа азаматтық қоғамның тууы, нарықтық қатынастар жүйесіне көшуі, объективті қажеттіліктерге байланысты болып отырғаны қоғамдық сананың түбегейлі өзгерістер шеңберін кеңейтті.

Классикалық неміс философиясының өкілі Кант жанұя мәселесін қарастыра отырыпондағы адамдардың құқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген. Фихте жанұяның негізі- махаббат десе, Гегель бірінші болып жанұя мен некенің тарихи формаларын көрсеткен.

XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап жанұяға деген тарихи көзқарастарды ғылыми көзқарастар толықтыра түседі. Мысалы, 1877 жылы шыққан "Ежелгі қоғам" атты кітабында Л.Морган жанұяның тарихын, оның некелі қарым - қатынасын, экономикалық, әлеуметтік дамуын және қызметін қарастыран. Одан кейінгі уақыттарда жанұя туралы бірінші марксистік жұмыстар жарық көрді. Оның бірі Ф.Энгельстің 1884 жылы шыққан "Жанұяның жеке меншіктің және мемлекеттің тегі " атты жұмысы. Одан Ф. Энгельс жанұяны тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын, даму жолдырын көрсетті. Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, швейцарлық И.Г.Песталоции, орыс педагогтары К.Д. Ушинский, Н.К.Крупская, А.С.Макарнко т.б. қарастырған. Жанұямәселесін көптеген әлеуметтану, философия, психология, педагогика, демография, құқық әдептану, тарих т.б. ғалымдардың қарастыруына байланысты көптеген анықтамалар кездестіруге болады. Олай болса, жанұяның бірнеше анықтамаларына тоқталайық.

Философиялық тұрғыда "жанұя" – қоғамның ажырамас құрамды, өмірде зор мәні баркішігірім ұйым деп берілсе, әлеуметтану ғылымында жанұя некеде және қандас туыстар негізінде құрылған кішігірім топ деп берілген. Оның мүшелері бір - бірімен тұрмыстық, моральдық, жауакершілік, өзара жәрдем көрсету қарым-қатынаста болып, әлеуметтік құрылыс ретінде қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгертіп, жекелей дербестікте болады деп көрсетті.

Ал, педагогикалық-психологиялық тұрғыда жанұя – ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да жанұя мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде "Жанұя" – өзіне, "некемен қандас туысқа негізделген шағын топ" деп анықтама берілген. Оның мүшелері тұрмыстық ортақтығы, өзара көмек және рухани жауакершілік арқылы байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен тығыз байланыста бола тұра да, жанұя-қоғамдық өмірге қарағанда адамдар белгілі дәрежедегі дербес сырлас тобы.

Отбасы мүшелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық, сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің тағдырына елелі ат салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ жанұя болып іріктелінеді. Екі ұрпақты жанұяда: әйелі менерінің, әке мен шешенің, балалрдың, ағалардың және қарындас, сіңілдердің рөлдері негізделеді. Ал іш ұрпақтық жанұяда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайындар мен балдыздардың рөлі қосылады.

Психологтың жанұямен жүргізетін жұмыстарының маңызды бағыттарының бірі жанұяның өзекті жағдайының диагностикасы болып табылады.

«Жанұялық диагноз» терминін Э. Г. Эйдемиллер енгізді. Жанұялық диагноз жанұя қызметінің бұзылу сипатын және нығайту жұмыстарының стратегиялық бағыттарын жоспарлауға мүмкіндік берді.

Отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері т.б. болатыны сияқты әр отбасы болмыс тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрамына зор мән беріп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын ашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан – отбасынан басталады деген сқздің мәні де осында.

Жанұя құру – әр адамның өмірінің маңызды кезеңі болып саналады. Табиғаттың гүлдену мен көгеруіне себеп болатын көктем сынды, адамның өмірінің де көктемі бар, ол – адамның жастық кезеңі. Үйленудің де көктемі болады, ол – адамның ақылы мен тәнінің кәмелетке жету кезі болып саналады. Адамның жастық шағында үйленіп, тұрмыс құруы оған пайдалы әсер етеді. Бала – бақытты ортақ өмір мен қуанышқа бөленген мұндай жанұяның жемісі.

Негізгі ұғымдар: жанұя, жанұя мүшелері, жанұялық қатынас, ошақ.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Жанұя психологияның әдіснамалық негіздеріне тоқталыңыз.
   
2. 
   Жанұяның құрылу себептері мен ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.
   

1.Эйдемиллер Э, Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. СПб.,1999.

2.Гребенников И.В. Основы семейной жизни. Учебн. Пособие- М., 1991

3.Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1998

1. 
   Жанұя тәрбиелеу құралы ретінде.
   
2. 
   Қазақ жанұясында тәрбиелеу ерекшеліктері.
   

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Отбасы тәрбиесінің мәні..

2.Қазақ отбасының ерекшеліктеріне сипаттама беріңіз.

Әдебиеттер:

1.Эйдемиллер Э, Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. СПб.,1999.

2..Жарикбаев К.Б., Озганбаев О., Чистов В.В. Семейная жизнь молодоженов. /Психология и этика. Учебник. А., 2001

3.Ақпарова Ж. Жанұялық метадологиялық негіздері Ұлт тағылымы 2004- №4 53-57 б