Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Табиғи сипаттағы құбылыстар» пәнінен 050731 «Тіршілік әрекетінің

Көктайғақ. Жолдағы көктайғақ аса қауіпті, ал қиылысы көп жерлерде автомобиль қозғаласан мүлдем тоқтатуы мүмкін. Жаяу жүру өте қиын. Әртүрлі заттардаың аяқ астынан жерге құлауы және ұшуы өте қауіпті.

Мұндай ауа райында ең алдымен ойық немесе жұмсақ табанды аяқ киім киген жөн. Былғары әсірісе тайғайды.

Табанға қиылған паролонның немесе жапсырғыштың кесіндісін желімдеуге болады. Жапсырғыштың немесе оқшауландырғыш лентасын өкшеге бір біріне айқастырып жапсырып, шығарда құмға үйкеуге болады. Мұндай әдіс 1-2 күнге жетеді.

Мына қарапайым әдісті қолдануға болады: шығар кезде өкшені қырғыш қағазбен үйкелеуге болады. Көктайғақ уақытында оны өкшеге жапсыруға болады. Тағы бір қарапайым кеңес: табаннан өкшеге дейін 2 резина жүзікшесін кигізуге болады. Мысалы оны ескі қыздырғыштан кесіп алуға болады.Асығып жүрудің көктайғақта қаіпті екендігін есте ұстаған жөн. Жолдан өтетін уақытта аса сақ болуы керек. Мұндай кезде жүргізушіге өте қиын.

Құлай білу керек. Құлар кезде бүгіле отыра қолдың көмегімен аунап кетуі керек, сонда сізге бағытталған соққы күші азайып, оның қуаты айналған уақытқа кетеді.

Қардың астында қалу. Табиғаттың тосын күштерің көріністерінің бірі- қардың астында қалу. Бұрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін жауған қалың қар нәтижесінде пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады ,ал кейде адам мен малдың өлім – жітіміне, материалдық құндылықтардың жойылуына алып келеді.

Қалың қар Шығыс Қазақстан облысында көп жауады. 2000 метр биіктікте Ұлба өзенінің жоғары жағында Қазақстанның «қар полюсі» орналасқан. Мұндағы қар жамылғысының биіктігі 8 метрге дейін жетеді.

1969 жылдың қаңтар – наурызында Қазақстанының Оңтүстік шығысында жауған қардың қалыңдығы 1,5-2 метрге жетеді.Қардың қалыңдығының болғаны соншалықты шөп маяларына қуатты К-700 алып тракторларында өте алмады. Кейбір аудандарға малшыларға шөпті сол жерде орналасқан танк бөлімдері жеткізіп береді. Республиканың таулы аудандарында жол қозғалысын тақтатқан қар көшкіндері байқалады.

Қардың жаууы, боран туралы хабар алған бода, уақыт болса, кедергілер орнатылады. Жолдың, ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр қалқан, қар тосқауылы қойлады.

Қар жауған кезде және одан кейінгі уақыттағы негізгі жұмыс түрлері:

• 
  жоғалған адам мен малды іздеу;
  
• 
  зардап шеккендерге алғашқы медециналық көмек көрсету;
  
• 
  жол мен үй-жай төңірегіндегі қарды тазалау.
  
• 
  жолда тұрып қалған көлікке көмектесу.
  
• 
  комуналдық және энергетикалық желідегі авариаларды жою
  

Найзағай. Найзағай адам үшін өте қауіпті, сонымен қатар ол авариалық, ахуалды тудыратын көзге айналуы мүмкін.

Таулы жерде найзағай болардың алдында биіктіктен, - жотадан, төбеден, төмен түсу керек. Жүрген немесе дем алған кезде жартасқа, қабырғаға сүйкенуге немесе ұстауға болмайды. Жартас арасында жасырунуға болмайды. Табиғи мекен – жартастағы үңгірде қабырғадан кемінде 2 метр қашықтықта жасырынуға болады.

Ашық алаңда найзағайдан құрғақ шұңқыр мен жырада жасырынуға болады. Егер олар суға толса одан кеткен жақсы. Құм мен тас аралас топырақ таза топыраққа қарағанда қауіпсіз. Найзағай кезінде жүруге, абдырауға болмайды. Барлық метал заттарын адамдардан 15-20 метр қашықтықта жинау керек. Отырғанда астыңызға полиэтилен , жапырақ, киім, тас және т.б. қойған дұрыс. Арқаны еңкейтіп, басты төмен қаратып, аяқтың табанын бірге қосып, қатарласа отырған жақсы. Сулы дене мен киімге найзағай түсу мүмкіндігін есет сақтаған жөн.

Найзағай болардың алдында жүзу құралында болған адам кешікпей жағаға ұмтылу керек. Егер бұл мүмкін болмаса қайықты кептіріп, құрғақ киім киіп, діңгекті түсіру керек немесе оны суға ескек немесе бөрене арқылы төмен түсіру керек. Ал бұл жағадайда полиэтилен діңгекке немесе суға тимеуі тиіс. Найзағай кезінде якорьді беруге немесе таңдауға болмайды, өйткені якорь арқаны найзағай соққысынан электр өткізгішке айналады.

1. 
   Егер сіз найзағай болардың алдында қаласыртында болсаңыз, алдын ала тоқтап, кауіпсіз орынды іздеңіз. Найзағай кезінде орманда жалғыз ағаштың және бір деңгейде орналасқан ағаштардың жанына тоқтауға болмайды. Биік емес, үшар басы қалың ағаш арасына жасырынған жөн. Алайда найзағайдың еменге, терекке, талшынға,шегершінге жиірек, ал шыршаға, қарағайға, бүкке сирек түсетіндігін есте үстау қажет. Ал үйеңкі мен қайынға өте сирек түседі. Тоғайдың шеті мен үлкен егістікте болу да қауіпті. Сулы жер мен суаттардың жанында жүру мен тоқтау аса қауіпті.
   
2. 
   Таулы жерде найзағай болардың алдында биіктіктен, - жотадан, төбеден, төмен түсу керек. Жүрген немесе дем алған кезде жартасқа, қабырғаға сүйкенуге немесе ұстауға болмайды. Табиғи мекен – жартастағы үңгірде қабырғадан кемінде екі метр қашықтыққа жасырынуға болады.
   
3. 
   Ашық алаңда найзағайдан құрғақ шұңқыр мен жырада жасырынуға болады. Егер олар суға толса, одан кеткен жақсы. Құм мен тас аралас топырақ таза топыраққа қарағанда қауіпсіз.
   
4. 
   Найзағай аймағында абдырап жүгіруге болмайды.
   
5. 
   Барлық металдық заттарды адамдардан 15-20 метр қашықтыққа қою керек.
   
6. 
   Отырар алдында топырақ үстіне полиэтилен, киім төсеңіз.
   
7. 
   Арқаны еңкейтіп басты төмен қаратып, аяқтың табанын бірге қосып, қатарласа отырған жақсы.
   
8. 
   Найзағай болардың алдында жүзу құралында болған адам кешікпей жағаға ұмтылу керек. Егер бұл мүмкін болмаса, қайықты кептіріп, құрғақ киім киіп, діңгекті түсіру керек немесе оны суға ескек немесе бөрене арқылы төмен түсіру керек. Құтқару желетін, етікті киіп, жаңбыр суының қайықтың сыртына қарай ағатынды етіп полиэтилен жамылу керек. Ал бұл жағдайда полиэтилен діңгекке немесе суға тимеуі тиіс.Найзағай кезінде якорьді беруге немесе таңдауға болмайды, өйткені якорь арқаны найзағай соққысынан электрөткізгішке айналады.
   

Көмекті кешіктірмеуге қажет. Найзағайдың соғуынан адамның тірі қалатын кездері де болады. Жасанды тыныс алдыру мен жүректі сылауды бір минуттен артық тоқтатпай, зардап шегушіге өлім белгілері ашық байқалғанша жалғастыру керек.

Шаңдақ дауыл. Шаңдақ дауыл - бұл күшті жел салдарынан жер бетінен шаңның, құмының, топырақтың, түздің және көлемі 1 мм аз басқа да бөліктердің ауаға ұшуы.

Дауыл адам организіміне, қоршаған табиғат пен механизмге жағымсыз әсер етеді. 1960 жылғы 19 мамырда Ертіс бойында шаңдақ дауыл 12 сағатқа созылып, соның нәтижесінде егіс алқабы шөлейтке айналды. Дауыл кезінде қалың шаңнан 3-4 метр жердегі адам көрінбейтін, ал үйлерде күндіз шам жағылды.

Қазақстандағы апатты шаңдақ дауылдар туралы ертедегі мәліметтерден мынаны көруге болады: «1910 жылдың қарашасында кешке таман дауыл басталды. Алғаш күні жел алапат күшпен соғып, 3 күн бойы толастаған жоқ. Осы уақыт бойы күндіз қараңғы болғандықтан үйлерінен шыққан жоқ. Ауада шаң, құм және қармен қатар ұсақ тастар да ұшып жүрді. Жел даладағы малды белгісіз жаққа айдап кетіп, жаппай қырып кетті. Бір Маңғыстақ ауданының өзінде 0,5 млн қой мен ешкі, 0,4 млн жылқы, 0,3 млн түйе қырылды.

Сақтық шаралары. Егер дауылды шаңдақ жақындағанда елді мекенде болсаңыз есік пен терезені нығыздап жауып, ғимараттан шықпаңыз. Үй хайуанаттарын, оларға арналған қораға немесе ғимарат ішіне қамау керек.

Егер сіз ауылдан алыс жердегі құмдақтағы жайылымда болсаңыз малды құм үйінділерінің арасындағы тасаға жасыру қажет.егер жақын жерде сексеуіл немесе биік бұтақ болса, дауыл аяқталғанша малды сол жерде ұстай тұрған жақсы.

Егер дауыл сізді елді мекеннен қашық жерде басталса, көру қашықтығы азайып, адасып кету мүмкін болса, жүруді тоқтау керек. Дауыл аяқталғаннан кейін немесе көріну қашықтығы бір шақырым және одан асқан жағдайда қозғалу қажет. Егер жолды таппасаңыз сол жерде қалып, дауылдан кейін бақытсыздық дабылы – түтіні қатты шығатын материалдан от жаққан жақсы.

Егер сіз автомобильмен келе жатсаңыз, ештеңе көрінбесе, қозғалтқышты өшіріп, есік пен терезені мықтап жакып, жолдың шетіне тоқтау қажет. Қозғалтқыштың әуе сүзгісін қымтап, автомобилькорпусын төмен түсіру керек. Дауыл аяқталғаннан кейін қозғалтқышты шаңнан, құмнан тазартып, ауау сүзгісіндегі материалды алып, қозғалтқышты қосып, қозғалысты бастаңыз.

Егер шаңдақ дауыл кезінде жапан далада қалсаңыз киімдеріңзі түмелеп, бас киімдеріңзі киіңіз. Көзіңізге шаң мен тас, бір нәрсе түмпей үшін аранйы көзілдірік киіңіз, егер ол жоқ болса, дағдылы көзәнегіңіздің бүйірін қолыңызбен жауып қорғанының. Желден тығылатын қандай да бір пананы табу керек: бұтақ, сексеуіл, жер бедерінің ойлы – қырлы жерін пайдалану керек. Егер қандай да бір жамылғы болса, оны шаңгнан, суық желден, дененің суынуынан қорғаныс ретінде пайдалануға болады. Күн ыстықта соққан шаңдық дауыл кезінде /35° тан жоғары/ дененің ысынуына қарсы шаралар қолдану қажет. Бұл үшін тәулігіне бір адам үшін 3 литр тұщы судың қоры болуға тиіс. Дауыл кезінде судың бірнеше тамшысын іше отырып организмнен тер бөліну процесін қамтамасыз ету керек. Мұндай темпиратурада жүрісті тоқтатқан жақсы.

Шаңнын тыныс алу органдарына өтуін азайту үшін дауыл кезінде дәкенің бірнеше қабатынан жасалынған ауыз жапқышты немесе бет орамалды ауызға байлап алған жөн. Егер мүмкіндік болса, «лепесток» немесе «Р-2» үлгісіндегі қорғаныс респираторын пайдаланының.

Дауыл кезінде атмосфералық электр мен найзағай ұшқыны болса, үйді, автомобильді, радиоқабылдағыш пен теледидар апаратурасының антэнасын жермен қосу қажет. Қызмет көрсетуші жұмысшылар электр беру және байланыс желілерін электр тогынан қорғауды қамтамасыз ету қажет.

Электр беру желілерінің жеке тұрған ағаш төңірегінен дауылдан қорғанатын пана іздеуге болмайды.

Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайда пайда болып, атмосферадағы тепетеңдіктің өте жоғары жылдамдықпен аяқ астынан бұзылуы әсер етеді.

Дауыл үлкен бүліншілікке ұшыратып, адам құрбандықтарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келтіреді.

Жылдамдығы 40 м/сек. күшті дауыл 1998 жылдың 18 сәуірінде Шығыс Қазақстан облысында болды. Байланыс пен электрберу желілері үзіліп, үйдің шатырларын ұшырып әкетті. 11 аудынының үстінен өткен бұл дауыл 360 млн. теңгеге залал келтірді. Екі адам қаза болды.

Жалаңашкөл метеостанциясының ауданында (Алматы облысы) 1958 жылғы 28 қаңтарында дауыл кезінде соққан желдің жылдамдығы 22 м/сек.

Дауылдың жойқын салдарын төмендетудің тиімді шарасы ретінде таянған қауіп туралы халыққа хабарлаудың жақсы ұйымдастырылған жүйесімен қатар дауылдарды қауіптілік деңгейі бойынша аудандастыру болып табылады. Ең қауіпті аймақта тұрғын үй салуға тиым салынып, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандаар үшін қабылданған құрылыс нормалары енгізіліп, онда пайданылатын материалдардың қолайлы үлгілері көрсетілуге тиіс.

1. 
   Панахананы, жертөлені әзірлеу;
   
2. 
   Есікті, терезені, шатырдағы (желдеткіш) люкті нығыздап жабу;
   
3. 
   Есік пен терезенің жел соғатын жағын ашып қалдыру, ғимараттың ішкі қысымының тепе-теңдігін сақтау үшін, оны сол қалпында бекіту;
   
4. 
   Төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел ұшырып кету қауіпі бар заттарды алу;
   
5. 
   Ауладағы заттарды бекіту немесе үйге кіргізу;
   
6. 
   Газды, электроэнергиясын ажырату, суды жабу, пешті сөндіру және арнаулы органға бару;
   
7. 
   Өндірісте барлық сыртқы жұмыстарды тоқтату, кондырғыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату және панаханаларға жасырыну;
   
8. 
   Ауылға жерлерде фермалардағы мал үшін жемнің судың қорын даярлау.
   

- бұқаралық ақпарат құралдарын ұдайы тыңдау;

- ғимарат ішінде ұшқан шыны сынықтарынан сақтанған жөн;

- жел баяулағаннан кейін панаханадан шығуға мүлдем тиым салынады;

- далада қалған кезде ең жақын шұңқырды, іздеу немесе жерде етпетінен жату керек;

- орманда болған кезде ең жақсысы ашық орынға шығу;

- нөсерлі дауыл, найзағай жарқылдаған кезде жалғыз тұрған ағашқа жасырынбаңыз, электрберу желілерінің тіректеріне жақындамаңыз;

- дауылды жел, қарлы боран кезінде үйден тек ерекше жағдайда ғана бірнеше адам болып шығыңыз.

- жанып жатқан және жартылай жанған ғимараттардағы адамдарды құтқару;

- зардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсету және оларды емдеу мекемесіне жеткізу;

- шыққан өртті сөндіру;

- өндіріс объектілеріндегі, коммуналдық-энергетикалық желілердегі аварияларды жою.

Сақтық шаралары

Егер дауылды шаңдақ жақындағанда елді мекенде болсаңыз есік пен терезені нығыздап жауып, ғимараттан шықпаңыз.Үй хайуанаттарын, оларға арналған қораға немесе ғимарат ішіне қамау керек.

Егер сіз ауылдан алыс жердегі құмдақтағы жайылымда болсаңыз малды құм үйінділерінің арасындағы тасаға жасыру қажет. Егер жақын жерде сексеуіл немесе биік бұтақ болса, дауыл аяқталғанша малды сол жерде ұстай тұрған жақсы.

Егер дауыл Сіз елді меккеннен қашық жерде жүргенде басталса, көру қашықтығы азайып, адасып кету мүмкін болса, қозғалысты тоқтату керек. Дауыл аяқталғаннан кейін немесе көріну қашықтығы бір шақырым және одан асқан жағдайда жүру қажет. Егер жолды таппасаңыз сол жерде қалып, дауылдан кейін бақытсыздық дабылы – түтіні қатты шығатын материалды от жаққан жақсы.

Егер сіз автомобильмен келе жатсаңыз, ештеңе көрінбесе, қозғалтқышты өшіріп, есік пен терезені мықтап жауып, жолдың шетіне тоқтау қажет. Қозғалтқыштың әуе сүзгісін қымтап, автомобиль корпусын төмен түсіру керек. Дауыл аяқталғаннан кейін қозғалтқышты шаңнан, құмнан тазартып, ауа сүзгісіндегі материалдалып, қозғалтқышты қосып, қозғалысты бастаңыз.

Егер шаңдақ дауыл кезінде жапан далада қалсаңыз киімдеріңізді түймелеп, бас киімдеріңізді киіңіз. Көзіңізге шаңмен тас, бірнәрсе түспеу үшін арнайы көзілдірік киіңіз, егер ол жоқ болса, дағдылы көзәйнегіңіздің бүйірін қолңызбен жауып қорғаныңыз. Желден тығылатын қандайда бір пананы табу керек: бұтақ, сексеуіл, жер бедерінің ойлы-қарлы жерін пайдаланыңыз. Егер қандайда бір жамылғы болса, оны шаңнан, суық желден, дененің суынуынан қорғаныс ретінде пайдалануға болады.

Күн ыстықты соққан шандақ дауыл кезінде (35%-тан жоғары) дененің ысынуына қарсы шаралар қолдану қажет. Бұл үшін тәулігіне бір адам үшін 8 литр түщы судың қоры болуға тиіс. Дауыл кезінде судың бірнеше тамшысын іше отыра организмнен тер бөліну процессін қамтамасыз ету керек. Мұндай температурада жүрісті тоқтатқан жақсы.

Шаңның тыныс алу органдарына өтуін азайту үшін дауыл кезінде дәкінің бірнеше қабатынан жасалынған ауыз жапқышты немесе бет орамалды ауызға байлап алған жөн. Егер мүмкіндік болса «Лепесток» немесе «Р-2» үлгісіндегі қорғаныс респираторын пайдаланыңыз.

Дауыл кезінде атмосфералық электр мен найзағай ұшқыны болса, үйді, автомобильді, радиоқабылдағыш пен теледидар аппаратурасының антенасын жермен қосу қажет. Қызмет көрсетуші жұмысшылар электр беру және байланыс желілерін электр тоғынан қорғауды қамтамасыз ету керек. Электрберу желілерінің жеке тұрған ағаш төңірегінен дауылдан қорғанатын пана іздеуге болмайды.

Бұрқасындар мен қарлы борандар. Қазақ даласының долы желдері қыста аса қауіпті. Олар бұл уақытта ұзаққа созылатын бұрқасынды немесе боранды тудырады.

Бұрқасындар қарды бір жерден екінші жерге көшіріп, оны нығыздайды, бұл аумақтағы қар жамылғысының су ресурстарына әртүрлі таралуына және топырақтың әртүрлі деңгейінде тоңазуына алып келеді. Сонымен қатар бұрқасындар авиацияның, темір жол және басқа көліктердің қалыпты жұмысын тоқтататып биік күрттік қардың пайда болуына ықпал етеді.

Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында қыста орташа 50-60 күн бұрқасын болады. Шығыс Қазақстан облысының Жанғыз төбе ауданында бұрқасын күндер саны айына 27-ге дейін жетеді.

Ықтимал бұрқасын мен қарлы боран туралы хабар алған бойда сыртқа шығұды доғара тұру керек. Отынды сақтау мен ондеу үшін ғимаратты қынтап, азық-түлікпен судың артық қорын жинау керек. Ауылды жерде малдың қажетті жемі мен суын әзірлеп, оларды жылы қорада ұстау керек. Қажет жағдайда үйлер арасына бағдар жасауға күшті желден өтуге көмектесетін арқан байлау қажет.

Машиналарды жолға аса шұғыл жағдайда ғана шығарып, оларды сырғанатпайтын шынжырмен, азық түлікпен күйдіргіш шаммен және жылы киіммен қамтамасыз ету қажет.

Егер бұрқасынға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз тоқтап, тұрған жерді белгілеу керек, сол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаның үстін толығымен жауып, қозғалтқышты радиатор жағынан қымтау керек. Машина капотын жерге қарай бұрып отынды үнемдеу үшін, пешті ұдайы қоспаңыз. Машинаны қар басып қалу қауіпті болса, есіктің бірін жиі ашып, күртік қарды әрірек сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тонсаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз, ол жұмыс істеп тұрған кезде бөлінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қақайған суықтан бұрын өзіңізді өмірден алып кетуі мүмкін.

Егер жалыңғыңыз келсе далаға шығып, түтен трубасын газдың ауаға шықпайдандай етіп көміп тастаңыз. Есіктен шыққанда міндетті түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (бір үшін автомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе машинадан жарты метр ұзағанда бағдардан айырылып, қаза болған жағдайлар көптен кездеседі.

Қар басу - бірнеше тәулік бойы жауатын қалың қардың әсерінен пайда болады. Соның салдарынан тіршіліктің қалыпты арнасы бұзылады, кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндықтарының жойылуына алып келеді. 1970-1987 жылдары (18 қыс) Қазақстан аумағында 600 күшті қар басу тіркеліп, оның 50% -ке жуығы тек Оңтүстік Қазақстан мен Алматы облыстарында байқалды. 1986 жылы 7 желтоқсанда Ащысайда 10 сағаттың ішінде 133 мм қар жауды.

Қардың қатты жаууы Шығыс Қазақстан облысында жиі байқалады. Улба өзенінің сағасында биіктігі 2000 метрден асатын Қазақстанның «қар полюсі» жатыр, мұндағы қар жамылғысының биіктігі 8 метрге дейін жетеді.

1969 жылдың қаңтар-наурызында Қазақстанның оңтүстік-шығысында қалың жауған қар бір-қатар облыстардың мал қыстайтын жерлеріндегі тау етегін 1,5-2 метр қар жамылғысымен жапты. Осындай зілзала 1999 жылдың қаңтарында Алматы мен Шығыс Қазақстан облыстарында болды.

Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда жолдың, ғимараттың жел соғатын жағынан қар қалқандары мен тосқауылдар орнатылады.

Қазақстан аумағында шаңдақ дауыл – сәуір-мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады. Қыс айларында, егер жер бетін қар жаппаса сирек байқалады. Күшті шаңдақ даул Қазақстанның батысында, Каспийдің шығыс жағалауында, Сырдария өзені мен Арал төңірегіндегі жазықта болып өтті. Бұл даулдардың саны аталған аудандарда жылына 5-6 дан бастап, бірнеше ондықтарға жетуі мүмкін.

Дауыл адам организміне, қоршаған табиғат пен механизме, жағымсыз әсер етеді. 1960 жылғы 19 мамырда Ертіс бойында шандақ дауыл 12 сағатқа созылып, соның нәтижесінде егіс алқабы шөлеітке айналды. Дауыл кезінде қалың шаңнан 3-4 метр жердегі адам көрінбейді, ал үйлерде күндіз шам жағылды.

Қазақстандағы апатты шаңдақ дауылдар туралы ертедегі мәліметтерден мынана көруге болады: 1910 жылдың қарашасында кешке таман дауыл басталды. Алғашқы күні жел алапат күшпен соғып, үш күн бойы толастаған жоқ. Осы уақыт бойы күндіз қараңғы болғандықтан үйлерінен шыққан жоқ. Ауада шаң құм және қармен ұсақ тастар да ұшып жүрді. Жел даладағы малды белгісіз жаққа айдап кетіп, жаппай қырып кетті. Бір Маңғыстақ ауданының өзінде 0,5 млн қой мен ешкі, 0,4 млн жылқы, 0,3 млн түйе қырылды.

1. 
   Метеорологиялық қауіпті құбылыстардың түрлері
   
2. 
   Анықтамасы және сипаты, кеңістіктік таралуы, күші және қарқындылығы, жиілігі және ұзақтығы, жағымсыз әсерлері, болжам, алдын алу шаралары, атмосферадағы әр қауіпті құбылыс үшін құтқару жұмыстарының түрлері.
   

1. 
   Табиғи өрттердің түрлері: ормандық, далалық және шымтезектік. Олардың сипаттамалары, туындау, даму және таралу ерекшеліктері.
   
2. 
   Жағымсыз әсерлері, болжам, алдын алу шаралары, табиғи өрттерді таратпау және сондіру тәсілдері.
   

Халықаралық жіктеу үлгісімен табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар қатарынан терминдері мен анықтамалары Қазакстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде қолданылатын негізгі ұғымдарға қарсы келмейтін биологиялық - әлеуметті төтенше жағдай (эпидемия, эпизоотия, эпифитотия) айрықша бөлінеді.

Өрттер мен жаралыстар техногенді төтенше жағдайлардың кең таралған және аса қауіпті көздерінің бірі болып табылады.

Өрт – адамдардың өміріне қауіп тудыратын және материалдық құндылықтардың жойылуымен қатар жүретін бақылаусыз жану процессі.

Өрттер орасан зор экономикалық шығын келтіруге қабілетті.

Бүкіл аумақты қамтитын зіл-зала ретіндегі өрттің негізгі түрлері табиғаттағы өрт, отмандағы және даладағы /егістіктегі/ өрт болып табылады.