Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені (ПОӘК) «Салықтық жоспарлау»

28 

 

перспективада  жалпы  мемлекеттік  және  салалық  міндеттерді  шешу  процесі.  Салық  түсімдерін 

жоспарлау  елдегі  және  аймақтардағы  болып  жатқан  әлеуметтік,  экономикалық  және  саяси 

процетердің, олардың дамуының перспективалары мен қарқынын терең талдауды, салық заңдары 

аясындағы терең білімінің болуын талап ететін күрделі әрі жауапты жұмыс.  

Тек сол жағдайда ғана алдағы кғезеңге салық түсімдерінің мӛлшерін нақты бағалауға болады 

және  осы  негізде  барлық  деңгейдегі  бюджеттерді  уақытылы  және  сапалы  жасау  және  бекітуді 

қамтамасыз етеді.  

2с. Салықтық болжамдарды орта мерзімді кезеңге құру сатылары болып мыналар табылады: 

1.  Аумақтық  меншіктің  табыстылығын  бағалау  (аймақтардың  қаржылық  қамтамасыз  етілу 

және  бюджеттің  тиімділігі  коэффициенті  қолданылады),  салалардың  техникалық  жаңаруға 

қажеттілігі,  аймақтың  мамандандырылуы,  еңбек  ақының  жағдайы,  аймақтың  ресурст  базасы, 

аумақтардың  экспорттық-импорттық  операцияларға  қатысуы,  ӛндірістік  және  әлеуметтік 

инфрақұрылымның  сапасы,  кӛлікті  магистралдармен  қамтамасыз  және  т.б.  бұл  мәліметтер 

аймақтың  жиынтық  табысының  әдістемелік  есебінің  ақпараттық  базасын,  оның  экономикалық, 

қаржылық және салықтық әлеуетін құрайды.  

2.  Аймақтың  экономикалық  ӛсу  қарқынын  есепке  ала  отырып,  салық  түсімдерінің  кӛлемін 

болжамдау. Бұл мәліметтердің бюджеттің барлық деңгейлерін кезекті қалыптастыру кезінде мәні 

артады,  себебі  оларға  аймақтардың  субвенция  және  трансферттік  қаржыландыру  сияқты 

мемлекеттік ресурстарға   мұқтаждығы  барынша  айқын  кӛрінеді.    Аймақтың  әлеуетін  білу  салық 

салудың  жеңілдікті  режимін  барынша  дәл  қалыптастыруға  мүмкіндік  береді.  Бұл  салық 

заңдылығын жетілдіру мәселесін шешу кезінде маңызды.  

3.  Мүлік  түрлері  мен  ресурстарды  жаппай  т.гендеу  негізінде  аймақтардың  әлеуметтік-

экономикалық  қажеттіліктерін  болжау.  Аумақ  меншігін  пайдаланудан  алынатын  қаражат  үлесін 

анықтау    және  оны  ішкі  қажеттілікті  қанағаттандыруға  жұмсау.    Меншікке  қатысты 

жалпымемлекеттік, корпоративтік және жеке экономикалық мүдделерге объективті қажетті түзету 

еңгізу.  

4.  Бюджет    тапшылығы  сомасын,  инфляция  деңгейін,  баға  индексі  және  нарықтық 

индикаторлар сомасын ӛсіру.  

ҚР  мемлекеттік  бюджетті  кірістерінде  салықтық  түсімдерді  жоспарлау  мен  болжамдау  ҚР 

Қаржы Министрлігі Салық Комитетінің талдау және болжамдау департаментіне жүктелген. 

 

 

4 тақырып. Салықтық жоспарлаудың жалпымемлекеттік сатылары 

1. Салықтық болжамдаудың орта мерзімді кезеңге құру сатылары 

2. Бюджеттік-салықтық жоспарлау мен болжаудың принципиалдық нұсқамалары мен әдістері 

1с. Салықтық болжамды орта мерзімді кезеңге құру сатылары болып мыналар табылады: 

1.  Аумақтық меншіктің табыстылығын бағалау (аймақтардың қаржылық қамтамасыз етілу 

және  бюджеттің  тиімділігі  коэффициенті  қолданылады),  салалардың  техникалық  жаңаруға 

қажеттілігі,  аймақтың  мамандандырылуы,  еңбек  ақының  жағдайы,  аймақтың  ресурс  базасы, 

аумақтардың  экспорттық-импорттық  операцияларға  қатысуы,  ӛндірістік  және  әлеуметтік 

инфрақұрылымның  сапасы,  кӛлікті  магистралдармен  қамтамысз  ету  және  т.б.  Бұл  мәліметтер 

аймақтың  жиынтық  табысының  әдістемелік  есебінің  ақпараттық  базасын,  оның  экономикалық, 

қаржылық және салықтық әлеуетін құрайды. 

2.  Аймақтың экономикалық ӛсу қарқынын есепке ала отырып, салық  түсімдерінің кӛлемін 

болжамдау. Бұл мәліметтердің бюджеттің барлық деңгейлерін кезекті қалыптастыру кезінде мәні 

артады,  себебі  оларда  аймақтардың  субвенция  және  трансферттік  қаржыландыру  сияқты 

мемлекеттік ресурстарға мұқтаждығын барынша айқын кӛрсетеді. Аймақтың әлеуетін білу салық 

салудың  жеңілдікті  режимін  барынша  дәл  қалыптастыруға  мүмкіндік  береді.  Бұл  салық 

заңдылығын жетілдіру мәселелсін шешу кезінде маңызды. 

3.  Мүлік  түрлері  мен  ресурстарды  жаппай  түгендеу  негізінде  аймақтардың  әлеуметтік-

экономикалық  қажеттіліктерін  болжау.  Аумақ  меншігін  пайдаланудан  алынатын  қаражат  үлесін 

анықтау  және  оны  ішкі  қажеттілікті  қанағаттандыруға  жұмсау.  Меншікке  қатысты 

жалпымемлекеттік, корпоративтік және жеке экономикалық мүдделерге объективті қажетті түзету 

енгізу. 

29 

 

4.  Бюджет  тапшылығы  сомасын,  инфляция  деңгейін,  баға  индексі  және  нарықтық 

индикаторлар сомасын ӛсіру. 

ҚР  мемлекеттік  бюджеті  кірістерінде  салықтық  түсімдерді  жоспарлау  мен  болжамдау  ҚР 

Қаржы Министрлігі Салық комитетінің талдау және болжамдау департаментіне жүктелген. 

2с. Әр деңгейдегі бюджеттерге салықтық түсімдердің нақты сомасын есептеуде маңызды үш 

принципиалды нұсқаманың маңызы зор: 

1  Салық  тӛлеушілердің  бюджетпен  ӛзара  қатынасындағы  жағымды  және  жағымсыз 

кӛріністерін,  осы  ӛзара  қатынастардың  дамуының  заңдылықтарын  белгілеуді  егжей-

тегжейлізерттеу. 

2.  Салық  салудың  барлық  жүйелерінің,  қаржы-шаруашылық  қызмет  кӛрсеткіштеріне  оның 

бӛлек  элементтері  мен  бӛлек  салықтарының  ықпалын  анықтау  мақсатымен  бюджеттік-салықтық 

қатынастардың жүйесіне факторлық талдау жүргізу. 

3.  Болжанбаған  экономикалық,  қаржылық,  бюджеттік  және  салықтық  жағдайдың  пайда 

болуының,  салық  тӛлеушінің  мақсаты  мен  бюджет  мақсаты  арасындағы  алшақтықтың 

ықтималдығын болжамды бағалау. 

Бүгінгі  күні  салық  ғылымы  бюджетке  түсетін  салық  түсімдерінің  кӛлемін  жоспарлаудың 

арнаулы  әдістемелерін  жасамаған.  Тәжірибеде  салықтық  жоспарлау  процесінде  жалпыға  белгілі 

және кең кӛлемде пайдаланылатын келесідей дәстүрлі әдістері қолданылады: 

Баланстық,  сараптамалық  бағалау,  корреляция  (ӛзара  байланыстылық),  саралау 

(ранжирование), хронологиялық қатарлар құру, факторлық талдау және т.б. 

Әйтсе  де  салықтық  жоспарлауда  салық  заңдылығын  анықтауда  және  олардың  негізінде 

қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын ескеретін перспективтік салық тұжырымдамаларының 

жобасын жасауда айрықша тәсілдерді қолданған жӛн. 

Статистикалық зерттеудер ӛткізу кезінде бүгінгі күні қолданылып жүрген сандық әдістердің 

бірнеше тобын бӛліп кӛрсетуге болады: 

1.  Кӛп ӛлшемді әдістер, бірінші кезекте факторлық және кластерлік талдау. Олар негізінде 

кӛптеген  ӛзара  ӛзгермелер  жататын,  шешімді  негіздеу  үшін  қолданылады,  мысалы,  ӛндірістің 

техникалық деңгейіне байланысты жиынтық ӛнім кӛлемін анықтау. 

2.  Кері  үдемелі  (регрессивтік) және корреляциялық  әдістер  салық  органдарының  қызметін 

сипаттайтын ӛзгермелердің топтарының ӛзара байланысын белгілеу үшін қолданылады. 

3.  Имитациялық  әдістер  маркетингтік  жағдайға  ықпал  ететін  ӛзгермелер  жай  талдамалы 

шешім логикасына әсер етпеген жағдайда қолданылады. 

4.  Шешім  қабылдау  стратигиясының  теориясы  дайындаған  әдістер.  Оларға  ойын 

теориясының,  жаппай  қызмет  кӛрсету  теориясының,  стохаостикалық  бағдарламалау  әдістері 

жатады. Салық саясатының ӛзгерістеріне салық тӛлеушінің әсер етуінің стохаостикалық бейнелеу 

үшін қолданылады. 

5.  Операцияларды  зерттеудің  негізделген (детермикалық)  әдістері,  бірінші  кезекте  желілік 

және  желілік  емес  бағдарламалау.  Бұл  әдістер  ӛте  кӛп  ӛзара  байланысты  ӛзгермелер  болып, 

оңтайлы шешім табу қажет болған кезде ғана қолданылады. 

Жоғарыда аталған зерттеу әдістері статистикалық талдаудың кейбір әдістерінің құрамдас бір 

бӛлігі ретінде не болмаса талдаудың дербес құралы ретінде қолданылады. Бұл әдістердің мүмкін 

болатын  қосымшаларының  бірі  болып  салық  органдары  қызметкерлерін  оңтайлы  жүктемесін 

таңдау, салық қызметкерлерінің кәсіби кӛшіп қонуын барынша азайту және т.б. табылады. 

Жоғарыда  аталған  зерттеу  мен  жоспарлау  әдістерімен  шектелмейді,  олардың  бүгінде 

ғылымда  белгілі  65  астам  түрлері  қолданылады.  Бұл  әдістердің  барлығы  арнайы  бағдарламалық 

құралдарды қолданады. Салықтық зерттеулерді компьютерлеу бюджеттердің барлық  деңгейлерін 

атқару  процесінде  туындайтын  салық  салынатын  базаны  таңдауға,  салықтық  жағдайлардың 

барынша мүмкін сандарын есептеуге бағыттауға мүмкіндік береді. 

Жоспарлау  әдісін  теориялық  тұрғыдан  таңдау  салық  түріне  немесе  салықтық  топқа,  не 

болмаса  салық  тӛлеушінің  тұрпатына  (типіне)  байланысты  болмайды.  Салықтық  жоспарды 

дайындау кезінде бастапқы кезде қойылған мақсат маңызды. Салықтық жоспарлаудың қандай да 

бір  әдісін  таңдау  қызметкерлердің  біліктілігінің  деңгейіне  және  салық  әкімшілігінің  техникалық 

жабдықталуына байланысты.  

Автоматтандырылған  ақпараттық  жүйелерді  пайдалана  отырып,  салықтық  жіктеме 

базасында бӛлек салық бойынша және ұқсас салық топтары бойынша салық түсімдерінің кӛлемін