Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені (ПОӘК) «Ақша, Несие, Банктер»

65 

 

бағалы  қағаздар  сонымен  қатар  туынды  бағалы  қағаздар  үшін  талап  етілмейді. 

Листингтік компанияның мәртебесін алушы заңды тұлғалар мынадай талаптарға сай келуі 

тиіс: 

•    құрылтайшылық    құжаттарында    бағалы    қағазды    басқаға    беруіне    деген 

ұстаушыларға шектеулер немесе қысымшылықтар туралы нормалар болмауы керек. 

•        заңды  тұлғаға  қатысты  заңнамада  белгіленген  жарғылық  капиталдың  ең  тӛменгі 

мӛлшері тӛленген және тіркелген болуы керек;                                         

•    басқа  да   талаптар   бағалы   қағаздар   биржасындағы   ресми   тізімдсгі   санатта 

белгіленген шарттармен анықталады. 

Эмиссияланған бағалы қағаздарды ресми тізімге қосуда заңды тұлғаның ӛтініші және 

қосымша  талап  етілетін  құжаттары  биржаның  Листингтік  комиссиясында  қаралып 

қабылданады. 

Сонымен қатар биржа листингтік компанияның алдында мыналарға міндеттеледі: 

•        ресми    тізімге    енгізілген    бағалы    қағаздардың    саудасын    уақытылы    жүргізуге 

қажетті жағдай жасауға; 

•        бағалы  қағаздар  бойынша  биржалық  сауда  ережелерімен  белгіленген  бұқаралық 

ақпарат   құралдарына  сауда   нәтижесінің   кӛлемі  туралы   уақытылы  ақпарат беруге; 

•        эмитенттің  жасырын  немесе  жариялауға  берілмейтін  ақпаратын  үшінші  тұлғаға 

бермеу немесе жария етпеуге. 

Листинггік  компания  Биржалық  кеңестің  эмиссиялаған  бағалы  қағаздарын  ресми 

тізімнен алуға,                                                                                                     

сондай-ақ саудада биржаның қызметін шектеуте және тоқтатуға құқығы жоқ. 

Эмитенттің   қызметі  тоқтатылған   жағдайда   эмиссияланған   бағалы   қағаздарды 

ресми  тізімнен  шығару  туралы  ӛтініш,  листинг  талаптарындағы  сәйкессіздік,  сондай-ақ 

бағалы  қағаздарды  ресми  тізімге  қосу  туралы  ӛтініште  толық  ақпараттардың  болмауы   

кезінде      делистинг      жүргізіледі.      Листингтік      комиссия      бағалы      қағаздардың 

делистингісін 1 жыл ішінде мәміле болмаған жағдайда да жүргізе алады. 

Бүгінгі күні Қазақстан қор биржасында мынадай қаржылық құралдар айналыста: 

•    шетел валюталары: АҚШ доллары, Еуропалық Одақтың валютасы (еуро); 

•    мерзімді   ӛзара   келісім:   АҚШ   долларына   стандартталған   жеткізілімсіздік 

фьючерсі; 

•    ҚР-сының Қаржы министрлігінің шығарған мемлекеттік бағалы қағаздары; 

•    ҚР-сының Ұлттық Банкі шығарған бағалы қағаздары; 

•    жергілікті атқарушы органның облигациялары;                                          

•   ҚР-сының   Қаржы   министрлігінің   мемлекеттік   мүлік   және   жекешелендіру 

туралы Департамептімен саудаға қойылған мемлекеттік акция пакеттері; 

•    екінші деңгейлі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары; 

•    мемлекеттік   емес   бағалы   қағаздар:   облигациялар,   АҚ-ның   жай,   атаулы, 

артықшылықты акциялары. 

Қазақстан қор биржасында мемлекеттік және листинггік бағалы қагаздардың саудасы 

— үздіксіз қарсы аукционның электронды әдісімен ӛткізіледі. Ол 

кӛрсетілген  қарсы  бағалардың  үздік  котировкаларына  сәйкестендірілген  анонимді 

контрпартнермен автоматты келісімге келуге негізделеді. 

Листингтік  емес  бағалы  қағаздар  кезінде  саудаға  қатысушылардың  ӛздері  мәміленің 

бекітілуі  туралы  ақпаратты  Орталық  депозитарийге  немесе  тәуелсіз  реестр-ұстаушыға 

берумен, тікелей баға белгілеу әдісін қолданады. 

Қазақстан  қор  биржасы  бағалы  қағаздардың  сатушысы  және  сатып  алушысы 

қызметтерін  атқаратын  брокерлермен  ӛзара  қызметтеседі.  Саудаға  қатысатын 

брокерлердің сәйкес лицензиясы болуы керек, демек, біліктілік, қаржылық  және басқада 

талаптарға  сай  келуі  керек.  Осыдан,  қор  биржасы  бұл  брокерлердің  клиент-теріне 

66 

 

сенімділі  қызмет  кӛрсетуіне  кепілдік  береді.  Бұдан  басқа,  жасалып  жатқан  мәмілелерді 

аяқтау  үшін  биржаның  есептеу  органымен  жәие  Орталық  дсаозитарийдің  ӛзара 

арақатынасы қажет. 

Ӛзінің  мәні  жағынан  қор  биржасы  —  бағалы  қағаздардың  кӛтерме  нарығы  болып 

табылады.  Сӛйтіп,  нарыққа  ӛту  жәие  бұрынғы  жариялылықтаи  біртіндеп  босатылу 

жағдайында,  ол  Қазақстаңда  экономикалық  қатынастарды  реттеуші  динамикалық 

органдардың бірі бола алады.  

Қор биржасы нарықтың ауыстырылмайтын қаржылық делдал болып табылады,ӛйткені 

қаржылық  құралдардың  негізгі  үлес  салмағы  сонда  айналыста  болады  және  ол 

ресурстардың бір субъектіден екіншісіне қозғалысын реттейді. 

 «Биржа»  термині  пайда  болуы  жайлы  2  түрлі    түсінік  қалыптасқан.  Біріншісі  жаңа 

латының  «bursa»,яғни  әмиян  деген  сӛзіне  негізделеді.Сонымен  қатар,француз  тілінде 

«bourse»  сӛзі  де    әмиян  және  студенттік  шәкіртақы  мағынасын  береді;неміс  тілінде 

«burse»және итальян тіліндегі «borsa» да сол мағынаны береді. 

Екіншісі  белгиялық  Брюгге  қаласында  тұрған  Вандер  Бурсе  атты  голандық  кӛпестің 

атынан пайда болды делінеді.Ол тұрған үйде  үш әмиянның суреті бар таңба болған.Оның 

үйі  орналасқан  жер  сатушылардың  жиналуына  ыңғайлы  алаң  болатын,мұнда  олар 

ақшаларын ауыстырып,ӛздерінің істерін жасайтын,сондықтан кӛпес мүмкіндігін жібермей 

ӛз үйін белгілі бір тӛлемге алғашқы биржашыларға берген. 

Қазіргі  заман  талаптарынан  сай  сырт  кӛрінісі  ӛзгергенмен,бұл  сӛздің  мағынасы  сол 

күйінде сақталған. 

Егер  заң  тұрғысынан  қарайтын  болсақ,  биржадағы  операциялар  қомақты  табыс  кӛзін 

әкеледі,бірақ ол ӛз клиенттеріне ғимараттар мен қызметтер ұсына отырып, тек қана ӛзін-

ӛзі қаржыландыра алатын, шығынсыз мекеме болып қана отыр. Құқықтық қатынастардың  

Тәуелсіз  агенті  бола  отырып,  биржа  барлық  түсімдерін  қызметшілер  жалақысына 

жіберді. 

Кірістер  шығыстардан  асып  түскен  уақытта,  сол  ақша  қаражаттар  сауда  процессін 

жүргізуге  және  оған  қызмет  кӛрсетуге,  ондағы  айырма  биржа  қызметкерлеріне  сый-ақы 

беруге,  сауда  алаңдарын  кенейтуге,  жаңа  құралдарды  сатып  алуға,жаңа  технологияны 

енгізуге және зерттеуге кетеді. 

Биржаның табысы мен мүлігі листингтегі бағалы қағаздарды оны қалыпты ұстап тұру 

және тағы басқа қызмет кӛрсетуден түсетін түсімдерді қоспағанда, Есептік палатаға түсіп 

тұратын  тӛлемдерден,  пайлық  қабылдау  және  жыл  сайынғы  биржа  мүшелерінің 

тӛлемдерінен,биржалық  операциялар  алымдарынан,  кӛрсетілетін  қызметтер  үшін 

тӛлемдерден,сауда ережесі бұзылғандығы үшін тӛленетін айыппұлдардан қалыптасады. 

ҚР-сы  «Бағалы  қағаздар  нарығы  туралы»Заңына  сәйкес  қор  биржасы  акционерлік 

қоғам формасында бағалы қағаздардың кәсіби қатысушыларымен құрылған және қызметі 

ӛзін-ӛзі  қаржыландыру  қағидасына  негізделген  коммерциялық  емес  ұйым.Қор  биржасы 

ҚР-сының  мемлекеттік  органдарына  тәуелді  емес.Оның  қызметі  ерекше  болып  саналады 

және басқа қызметтің түрлеріне сәйкес келмейді.Ол лицензия негізінде әрекет етеді және 

басқа биржалар қызметін атқара алмайды.Қор биржасы бағалы қағаздармен операциялар 

жүргізе  алатын  қосымша  құрылымдық  бӛлімшелерді  ашуға  құқығы  бар,  сонымен  қатар, 

филиалдар мен ӛкілдіктер аша алады. 

Ұйымдастырушылық тұрғыдан қор биржасы тқмендегілермен айналысады: 

-бағалы  қағаздармен  мәмілелер  жүргізуге  арнайы  құрылған  сауда  алаңын  ӛз 

клиенттеріне ұсыну; 

-бағалы қағаздар саудасын ұйымдастыру; 

-бағалы қағаздарға баға белгілеу; 

-ӛз мүшелеріне ұйымдастырушылық, ақпараттық кеңес беруші қызметін кӛрсету; 

-жеке талдаулық зерттеулерді жүргізу;