59
3.4. тақырып. Коммерциялық банктердің активті және пассивті,
комиссиондық-делдалдық операциялары
1. Банктердің активті және пассивті операцияларының сипаттамасы.
2. Пассивті операциялар.
3. Банктердің ӛз қаражатын құру әдістері.
4. Депозиттер, түсінігі және оның түрлері.
5. Банктердің активті операциялары. Несиелік операциялар
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар
беру жатады. Банктер ӛз пайдаларының кӛп бӛлігін осы операциялар бойынша пайыздық
айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет тӛңірегінде банктік ӛнімдердің кӛптеген
нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал
заңды және жеке тұлғалардың мемлекете уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және
оны әкономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдалану ақша нарығаның экономикалық негізі болып табылады.
Коммерциялық банктер негізінен ӛз клиенттерінің шаршылық қызметтеріне қызмет
кӛрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық
түрлерімен айналысады.
Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік
қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды
жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты
қызметтерді кӛрсету.
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді
былай құруға болады:
- уақытша бос ақшалай құражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметті;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді кӛрсету.
1) Банктің пассивтік операциялары
Пассивтік операциялар негізіндебанктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да
пассивтік операцияладың коммерциялық банктер қызметіндегі рӛлі жоғары.
Банк ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде құрылатындықтан, оған
анықтама берген дұрыс. Қаржы және несие сӛздігінде: «пассивтік операциялар – бұл
несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің ӛз ресурсын құру
операциялары», - делінеді.
Ал соңғы оқулықтарға сүйенсек, пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік
шоттағы қаражаттардың ӛсуін, яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретің
операциларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін-бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі пассивтік
операцияның толық түсінігін бере алмайды. Пассивтік операциялардың кӛмегімен
банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялардың мынадай формалары болады:
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
- банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
- басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
- депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тарту
мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде банктік
60
ресурстардың бірінші тобы, яғни меншікті ресурстары құралады. Келесі екі формасы
негізінде екінші ірі топ – заемдық немесе тартылған ресурстар құралады.
Сонымен банктің ресурстары екі топқа бӛлінеді:
- банктің меншікті қаражаттары;
- банктің тартылған қаражаттарығ.
Банктің меншікті қаражаттары қатарына меншікті капиталы мен оған сай келетін
баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рӛлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда ӛзіндік ерекшкліктерге
ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің
10%-ы ӛтіледі. Шын мәнісінде, меншікті және тартылатын қаражаттардың арасында шекті
ең тӛменгі мқлшерде шекарасы болады.
Банктің меншікті қаражаттарының банктің үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда
маңызы бар. Банктің бастапқы құрылуы барысында, осы меншікті құражаттары алғашқы
шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды
жабады. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті
қаражаттар есебінен меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың
басты кӛзі болып табылады.
Банктің меншікті қаражаттары-банктің экономикалық дербестігін және қызмет ету
тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар мен бӛлінбеген пайда жиынтығы.
Банктің меншікті қаражатына жататындар:
- банктің жарғылық капиталы;
- банктің резервтік капиталы;
- қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлары;
- сақтандыру резервтері;
- бӛлінбеген пайдасы.
Банктердің активті және пассивті операцияларының сипаттамасы. Пассивті
операциялар. Банктердің ӛз қаражатын құру әдістері. Банктердің меншікті капиталы мен
тартылған қаражаттарының құрылымы. Депозиттер, түсінігі және оның түрлері.
Банктердің активті операциялары. Несиелік операциялар. «Несиелік желі» түсінігі,
қозғалмайтын мүліктерді кепілдікке ала отырып, берілетін ссудалар. Вексель және басқа
бағалы қағаздармен жасалатын операциялар. Инвестициялық, факторингтік, лизингтік,
консорциялдық операциялар. Банктердің комиссиондық-делдалдық және сенім (траст)
операциялары.
Банктік тәуекелдер түсінігі және түрлері.
Ӛзіндік бақылау сҧрақтары:
1. Банктік мекемелердің түрлері.
2. Эмиссиялық банктер және оларды ұйымдастырудың құқықтық формалары.
3. Эмиссиялық емес банктер: әмбебап банктер және операциялардың кейбір
түрлеріне маманданған банктер.
4. Банк жүйесі экономиканың дербес саласы ретінде, оның құрамдас элементтері,
экономикадағы рӛлі және оның атқаратын қызметері.
5. Банк жүйесінің түрлері.Екі деңгейлі банк жүйесінің құрылымы мен қызмет ету
механизмі.
Ҧсынылған әдебиеттер тізімінен: 1,3,10,15
