35
типтері. Қолма-қолсыз есеп айырысу формалары. Инфляция. Инфляцияның түрлері және
оның пайда болу себептері. Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық салдарлары және
мемлекет тарапынан оған қарсы күресу әдістері.
Ақша жүйесі — белгілі бір елде қалыптасып, әдетте заңмен бекітілетін ақша
айналымын ұйымдастыру түрі. Елдегі жалпыға бірдей балама ретінде қабылданған асыл
металға және ақша айналысының негізіне қарай ақша жүйесі екі түрге бӛлінеді. Ақша
жүйесі дегеніміз жеке элементтері белгілі бірлікте болатын жүйе болып табылады. Ақша
жүйесінің негізгі элементтері мыналар:
ақша бірлігі мен баға масштабының атаулары;
ақша белгілерінің түрлері, оларды шығару тәртібі және қамтамасыз ету сипаты;
нақтылы акша тшемейтін тӛлем айналымын ұйымдастыру;
ұлттық валютаның курсы, оны шетел валютасына айырбастау тәртібі.
Елдін ақша жүйесін реттеу жұмысын, осы жүйенің әрқилы элементтерін үйлесімге
келтіріп отыратын, қаржы-несие органдары жүргізеді.
Металдық ақша жүйесі негізгі екі типке: биметализм мен монометализмге бӛлінеді.
Биметализм тұсында жалпы эквивалент рӛлін екі метал атқарады (алтын мен күміс),
монометализм тұсында - тек бір метал. Биметализм жүйесі Еуропада ХВЫ-ХВЫЫЫ
ғасырларда кең тараған. Бірақ жалпы эквивалент болып табылатын ақшаның табиғатына,
ақша рӛлін екі металдың атқаруы қарсы келеді. Осылайша уақыты жеткен мерзімде бұл
жүйе монометализмге алмастырылады. Тарихқа монометализмнің үш түрі мәлім: Мыс
(Рим — б.дд. В—ЫЫЫ ғғ.), күміс (Ресей — 1843-1852 жылдары; Голландия, Үндістан —
ХЫХ ғ.), алтын (Англия — ХВЫЫЫ ғасыр аяғынан, басқа елдер — ХЫХ ғасыр аяғынан).
Ӛзіндік бақылау сҧрақтары:
1. Ақшалай және тӛлем құралдарының түрлері қандай?
2. Ақша айналысының эволюциясы.
3. Металл ақшалар айналысы. Несиелік айналыс құралдары. Қағаз ақшалар айналысы.
Электронды тӛлем құралдары.
4. Ақша базасы, ақша массасы және ақша агрегаттары. Ақша айналысы заңы. Ақша
жүйесі, оның элементтері мен негізгі типтеріне түсінік беріңіз
5. Қолма-қолсыз есеп айырысу формалары қандай?
Ҧсынылған әдебиеттер тізімінен: 3,5,6,9
1.3. тақырып. Ақша реформалары және валютаны
тҧрақтандыру әдістері
1. Ақшалай дағдарыстар.
2. Ақша реформаларының тарихи маңызы.
3. КСРО-дағы 1922-1924 жылдардағы ақша реформасы және оның кезеңдері.
4. КСРО-дағы 1947 жылғы ақша реформасы және оның экономиканы дамытудағы
маңызы. 1961 жылы КСРО-да баға масштабының ӛзгеруі.
5. Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы, оның қажеттілігі мен
жүргізілу ерекшеліктері.
1990 жылы Қазақстан Республикасы ӛз егемендігін жариялағаннан бастап
нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетін меншікті банк жүйесін құруға
бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған «ҚазКРО-дағы банктер және банктік
қызмет туралы» алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің бастапқы
кезеңдерін қамтиды.
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған «Қазақстандағы банктік
жүйені реформалау» бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
36
Нарық экономикасына ӛту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде ҚР банк жүйесі маңызды роль атқарады.
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет етуіне
байланысты жасалған талдауда, олардың кӛрсетіп отырғанындай, кемшіліктердің басым
бӛлігі банктер қызметін реттейтін нормативтік базаны жасаудағы артта қалушылық және
оның іске асырылуына іс жүзінде бақылау жасау механизмдеріндегі кемшіліктерімен
сипатталады.
Қазіргі таңда ҚР-дағы жұмыс жасап отырған банктік жүйенің қалыптасуын үш
кезеңге бӛледі:
I кезең. 1988 – 1991 ж.ж. (КСРО – ның тұсында) – мемлекеттік салалық
мамандандырылған банктер қызметінің бір бӛлігін республикалардағы сол банктердің
тиісті бӛлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер
құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін бепуге
байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып, ҚР
Ұлттық банкінің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық
банктердің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік
базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша – несие аясының
қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен қарым – қатынас
орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту
кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің басты
кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен Қаржы
министрлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің баяу
құрылуы;
валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта қалушылық;
макроэкономикалық процестерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану деңгейінің тӛмендігі;
Ұлттық банк жүйесіндегі еңбекақының тӛмендігінен кадрлардың кету
деңгейінің жоғарылығы.
2. екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі пруденциалдық)
нормативтер мен банк клиенттерінің құқықтарын тікелей бұзған банктердің
нарықта қызмет ете беруі;
қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
шаруашылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау деңгейінің
және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау дәрежесінің,
сондай
–
ақ
несиенің
қайтарылуына
жасалатын
бақылаудың
қанағаттанарлықсыз деңгейде болуы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы тӛмен деңгейде болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралар 1994 ж. орта кезінен басталып, 1995 жылға дейін жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Министрлігінің Қаулысына сәйкес арнайы құрылған комиссия Қазагроӛнеркәсіп банкіне
санация процесін жүргізіп, ондағы орталықтандырылған несиелерге (шаруашылықтардың
