Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

(А. А. Никоновша)

Жер шайкалуын сейсмикалық толқындар дейді. Олар кумз, көлденен жәае беткі турлергс ажыратылалы. Қума тол-кип сейсмосәулесжің бойымсн тарап, өзі осер еткен ор-таны алма-кезек қысып, созады. Көлденең толқын сейсмосәулесіне көлденең тараған синусоида курады да өзі өткси затгык пішінін өзгертеді, көлемі бурынгы күіинде калады. Беткі толқын алдыиғы толкындардың жер Г>о тінде өзгеруінсп паЙда болады.

Жер сілкінуін сейсмограф деген аспаппен өлшеи, тір-кейді. Олардын барлыгы маятннкке негіз-дслген. Баскаша айтсак, олар іргесініц тербслуіііс к.а рамастан, қашанда бол сын өзбагытын өзгертпейтін гіктеуіш зат. Іргетасына ол серіппемен бекітіледі. Тік-геуіштің кейбірі тік бағытта, енді бірі жазык бағьп тербеледі. Гербслісті жарык, немесе электр сигналына аударип, оларды дәл бір жылдамдыкпен айиалатыи ба­рабан бетіндегі кагазға тусіріп отырады. Казірдо ЭВМ каналына кіргізу үшін магниттік лептаға жазады,

Бұ-і қатынастан көретініміз: неғұрлым гипоцентр мен эпицентр арасы кашык. болса соғұрлым Р және S толқындарынын жету мерзімі алшақ болады (15.4-сурет). Сол уақытка қарап жер сілкіну ошағы мен кабылдаушы стансаныа мшықтығын өлшейді. Және толкынның тү-рін (түзу шағыл искан), шағылысу не сыну беттердін тереидігін, сейсмотолкын жылдамдыгынын өзгеру зан-дылығыи аныктайды. Сол ушін годограф графигіи жасайды. Сейсмограммаларға карап ошақ бойындағы жа­ры* бағытын (ецкіштіпн) және жігіндегі жыиыстын жылжуып анықтауға да болады.

Жер қойнауында боя ған жер сілкінуінін 80 процентініц ошағы жср қабыгынын ішімде (8— 10 км теренде) орналас-кап көріиеді. Ошагьшыц тсрендігімс карап нсер СІлхінуді үшке бөледі: тайыз фокусти — ошагы-иың терецдігі 60 кило-метрден аз (Ташкент — 5—10 км, Лшгабад 15— 20 км, Спитак -- 10— 15 км), аралық—терекдігі 60—150 км және терен фокусты — 150 км-ден ар-тык. Ең терсц ошақтар 720 километрге, яғни жо-гаргы жоне төмепгі маіі-ттЛЬегше жетеді. Жср сілкінген шакта

ТМД-да жер сілкіну қарқыиын 12 балды шкаламеи көрсстеді. Бұл өлшем үй-құрылысгын бұлылуына, топы-рақтык ыдырауына негізделген:

1 балл — топырак дірілдегенін тек аспаптар ғана се-зеді.

2 балл — тек тып-тыныш жаткам адам ғана сезеді.

деуі. Жерорта теңізінін батыс шетінен басталып, Шы-гыс Азияга шейін жетсді. Кейінгі тұста бул белдеу Индо­незия аймагында Тынық мүхит шенберімен түйіседі.

Тынық мұхит шығыршығында есіресе құрлық шегін-дегі терең науаларды бойлап аралдар доғасына (баты-сында) немесс Америка матернктерінің астына карай кулаган өте терея тектоникалық жарыкшақтар көзгс түседі. О.і жарықшактарды солардмн. бойымен тараган терең сейсмофокалды жер сідкіну ошактарынан білеміз. Осындай терен және енкіш тараған сейсмоактивті жа-рықша^тарды 1938 жылы Жапон сейсмологы К. Вадати анықтады. 1946 жылы академик А. Н. Заварицкий осы жарыкиіактардыц бетінде Тынык мухнттык «отты саки-насыэ дсп аталған жанартау белдеуі орын тепксніи көрсетті. Кейінірек (1949 ж.) сейсмофокалды белдеулер-ді амернкан сейсмологы X. ІЗеньоф толық сипаттағаннан кейін олар көпшілік кауымга әбдеи таиыс болды. Бұ-ларды казір осы ғалымдардык кұрметіне Вадатн-Беиьоф-Запарнцкпй белдеуі деп атайды.

Тілнык мухит шектерінен бөлек осындай сейсмофо­калды белдеу терекдігі 60 км, Үнді мухитындағы Малай архипелагын шсктегсн Зоид науасынын тубін бойланды.

Афро-Еуразня бслдсуінде таяз фокусты жер сілкіну-лер орын алган. Олар әсіресе Апненнн түбсгінін онтүстік шеті мен Крит аралыида, оңтүстікке нілген аралдар доғасында баикалып, белдеуде күшті вулканизм панда

гоолгаи. Одан шыгыска кпраГі сеіісмофоклллм fie.¹ tej lit жагасын Араб теңізінің теріскей жағалауынаи Гниду-куш, Памир, Гималаи жоталарынан көреміз, Гималаи жотасыиан белдсу жогарыда аталғап Зонд (Малай) белдеуімен тұтасады. Алдынғы өлксдс өзгеше түрдегі

іьоф-Заварицкии зоналарынын бөлшектері бар: Гиб­ралтар доғасы (ошакы 650 км теренде), Тнррен теңізін-де (тереңдігі 450 км), Карпат иініидс, Қырым түбе-гінің онтүстік жағалауында, Кавказ тауының оцтүстік шыгыс бөлікторінде (фокусы 150 км тереңде), Армения-да. Осылардын барлыгын бұдан 40 млп жыл бұрын бас-қан Тетис тенізінін түбіндегі ірі жәие тұтас сейсмофо-калды белдеудін. үзінді қалдықтары деп уйғарған жөи Кейін теріскейдегі Еуразня, Оңтүстіктегі Африка, Арабия, Үнді матсриктік илпталары біріие-бірі қарсы бағытта жылжыи коліп соктыгысканда &ркайсысыішң шсктсрі жарылып, ссц соккандай бірі жогары өршіп, бірсуі ас-тына сүигіп, сейсмоактивті белдеу кұрған. Жердік сипатталған негізгі скі бслде^ інен баска ойгмогенді белдеу бүкіл мұхиттың орталык, жоталары-пШі кыркасын бойлайды. Бірак. мұнда жер сілкіну өте жні баиқалганымен олар тайы: (ошағынын терсцдігі К) километоден аспайды), күші де шамалы,

Жер қабығының керіліп, матсрнктерде рифті жуйе-лер иайда болган аймақтарда да жер сілкіну байқала ды. Олардын ек белгілілері — Байкал, ІІІығыс Африка, Шьм'ыс Қытай рифт жүйелері. Мунда жер сілкіну күш-ті₍ кейдс зо;> апатты болады.

Бурынғы КСРО аймағынын онтүстік шетіндеті бар-лык таулы өлкелорде — Карпат, Қырым, Кавказ, Opja Азия, Алтай, Саян, Байкал мандары — жор сілкін^ді. Әсірссс жср сІлкінуі стыгылган самдык» аталган Памир' өлкесінік жабы унамсыз. Тыиық мұхит белдеуіне Кам­чатка түбегі, Курил, Сахалин аралдары кіреді. 7—!0 бал­ды жер сілкіну каупі Кишинев, Ялта, Тбилиси, Ереван, Ашғабат, Душанбе, Ташкент, Бішкек, Ал маты, Иркутск, К'амчаткадакы Петропавловск сияқты ірі қалалардын астынан аңдып түр. Сондыктан да еліміздегі айтылған аймақтарда жер сілхінуіи болжау, оның алдын алу, оған төтеп берерлік кұрылыс салу мэселелеріне нақтылы кө-ціл аударылады,

Жер сілкінуін болжау мен оған қарсы тұрарлық құбылыс салу. Жер сілкінуді болжау мақсаты — оның болатын орнын, кушін, мезгілін күн ілгері біліп, елгс алдын ала хабарлау. Орны мен купли анықтау оншалық кнынға соқпайды, а.і мезгілін болжау киын, әзірге шешімі та-былмай түрған курделі маселе. Жерасты түнегініц ки-мы.-іы булынғыр. Оның үстіне сілкіну сиқы да Dp турлі, ол ондаған, жүздеген жылдар бойы астыртын дайында-.іып келіп, төбеден үрган жайдай қапылыста соғады.

Алдымен дүмпу бүрын жер сілкіну болған жерлерде қайталанады, опын үстіне өткен кездегі сілкіну неғүр-лым күшті жәые жиі болса, согүрлым келешекте де осы аудандар кауіпті деп саналады. Сілкіну ошағы ардайым кейінгі геологнялық дәуірлер және қазіргі мерзім-дерде де козғалуға әзір тектоннкалык жарықшақтарды бойлап отырады. Әсіресе, олардык скі канаты, керсғар бағытта ығысқан, бірнсшс жарыктарлыц түйісксн үштары қауіпті деп саналады. Сонымем алдағы жер сілкінуді болжау ушін сейсмологиялык жайлармен коса геоло-гиялық, өте-мөте тектоникалык нышаидарды ескеру ке-рек. Осы параметрлермсн коса думпу кезінде гаііа бо-санатын булыру өз энергиясын ғасырлар бойы жнмайды. Ендеше, жср сілкіну эжептәуір ме л өткеннен кейін рака кайталанады, Оны тіркел, статикалык жолмен есептейді. Ксйіпгі тэсілдеи білетініміз, орасан зор жер сіл-кіну әрбір жүз жылда бір кайталанатым көрінеді, Әр аймактын жер сілкіну күші мен кайталануын тіркеп, аймақтын сейсмикалык ж інын картасы жасалады. Онда бір жыл расындаі куші бір класқа жататын дүмпулердін жнілік санын көрсетеді. Тектоникалык жа-рыктын бурып думпу байкалмаган түстары ец кауіпті

деп саналады. Ксйде жер сілкіну эпнцснтрішк осиндай бір «думпу саңылауына» карай көшіп отыратыны бай-калады. Осылайша 1978 жилы Орта Азиядағы Алай ангарында өткен жер сілкіну 6 сагат бұрын болжап лить-іды. Осы тэсілді каэірде амсрнкан зсрттеушілері де колдаиып жур. Жер сілкінуі кайталануын есепкс алғанда сак/гык керек. Қызылкумдагы Газлы ауданында жер дүмпуі туралы сшбір лсрек болмайтын. Бірак, 1976 жылы күй-ретуші (9 балл) жер сілкінуі болып, осыдаи сок талай жыл тыиыштык болуы ксрск сді. СөГіте тұра 1984 жылы Газлыда кайтадан опаі сілкіну өтті. Мүмкін, онын се-бебі тектоннкалык жағдай емес, койнауындағы алып газ кемдерін шығарудан тугаи куыстардан грунттыя опы-рылуы эсер еткен шыгар.

Сейсмологиялык және геологиялык жадығаттарды тегіс жинастырып, 1936 жилы профессор Г. II. Горш-ковтың бастауымен жср жүзіндегі алғашкы рст сейсмн-калык аймактау картасы жасалды, Бірнешс per толы к-гырылып дәлслденген осы карта мем іекеттік дэрсжедегі кужат саналады, ол жер сілкіну кауні бар аудандардаі курылыс жүмыстарының жобаларын жасағанда басшы-лыкка алынады. Күрылы ғнмараттын салынатын түсы* кын каншалық баллы өнірге кслетініне байланысты сейсмнкалык дүмпуге төтеп боре алатындығы аныктала-ды ла булжымас талалтар койылады.

Қазіргі кезде жср сілкіиуден голык сактапа алмаймыз. Ігндсшс колымыздан келгені жер сілкіну қаупі бар ндарда үй-жайды, баска қүрылыстарды жобалағаи және салған шакта олардын кмрамайтын болуын ойластыруымыз керек. Шайкалуга төзегіп комплскстерге мы-налар жатады: темір-ботонды кұрсаулар салу, үйдін төбслсрін женілдстіп жабу, балкон, карниз, каллакша секілді кабырғадан сырт ш іп түрған ауыр гстіктерді салмау т. б. Бүдан широк r a cup гаи;; бурым аианаыыэ Алматыда төрт кабатты, : теитегіс «кораптардан» баска уй салуға болмайды — деген ааурыкпа l сым болгам еді. Күні кеше (1990 исылы 12 карашада) болған 5—6 балл жер сілкінуден 26 кабат мейі кана селт отксм жоқ.

Дегенмен ғылым алдыида күн тортібіиен түспей сакілыл отырған міндет — жер сілкінетін уакытты күні бурын болжау. Бүл ен күрделі, талайдың б ыи ауырта-тын іс. Оны әзірше гек кенбір иышандарга каран капа жоі аймыз. К ргі күиде мамаид ірімі артык жер сілкінуді ідын ала білдіретін габигн көрініст бар. Дей турсак та жердін терең койнауыпдя не болыл атканын білу онай шаруа і мес. Солардын бірі казкрп тектоника, іы к козғалыстарга ушырауынан жер бедерінін төмеи ис жоғары карай жыл-жуын, сонык салдарынан енкіштігінін өзгеруі-н ұдаііы бакылап, өлшеп отыру. Мысалы, 1964 жы.ідыц маусында Жапонняда өткен жср сілкіиуініи алдында од бурын унемі төмсн карай ылднлал отырған жер бсті іт көтсрілді. Сілкіну біткенйен сон жер кайтадан темепге маиысыл кследі. /ічер остішц сикіштіп и а к л о-Н о м о р детен аспаппен елшенеді.

Қуатты жер сілкінудің алдында баяу сілкінулердік —алчыңғы форшоктардын (агылшынша фор — алгашкы) саны жиілейді, Соларды тіркей келе 1975 жылдын акпанында Кытайдыц Ляонин провшшиясында жэне 1976 жылы Италняның Фриули облысында болатын жер сілкінулер алдын ала халыкка жарияланып, талан жан ажалдан, қауіп-касіреттен аман каллы.Бұл тәсілмен жер сілкінут бірнеше минөттен жүэдегсн күнге дейін

ідын ала болжауга болады.

Жер сілкіну алдында қума талқыннын жылдамдыгы, яғніі оның көлденен толқынның жылдамдығымея аракатыиасы кемиді (14 процентке дейін). Бүл кұбилысты алғашкы per ашқан Кенес зсрттеушілері еді.

Олар Тожіксташіын Гарм өлкесіпде жер сілкінуден 2—4 апта бурып жаиагы аракатынастын 12—14 процентке кемігенін көрсетті. Кейін осы тәсілді американдар кол-данып, 1973 жылдын тамызында Нью-Йорк штатында болғаи 2,5 магнитуда думпуді 2 тоулік бұрын болжады.

Муиын өзі сілкіну алдында тау жыныстары қасиеттері-пің өзгсруіп тая басып білудін аркасмнда болған. Сол сііякты жер сілкінуінің алдында жыныстардың электр-лік кедергісі, магнит өрісі езгерсді, атмосферада әдет-тегіден тыс қубылыстар байкалады. Мысалы, дүмпу алдында жер қоймауынан темен дыбысты гуіл естіледі, ауанын төменгі жағында кысымы темен шүцкыр пайда болады, күниінбатуы кызыл шапакка бәленеді. Ашгабат ж<ү сілкінуініқ алдында тау жақтан калаға карай көз шағылыстырған электр жарығы тускенін бірнешс маман байқаған. Сол сиякты Ташкент сілкінуінін алдындағы тунде үйлердщ төбесінен алып шырлк аспанға ушкан. Жалондар мсер сілкіну алдында ауа райы ыстык. қаиы-рык болады дегенге сенеді.

Жер сілкінуді болжаудын келесі тэсілі — гидрогеоло-піялық-геохнмиялык болжаулар: скважин ала р мои кү-дықтарда грунт суынын дснгейіиің әуелі темсндеп, кеііін кілт көтсрілуі, судын тсмпературасыныц өагеруі, судын мннералдаиуы мен оның кұрамынын өзгсруі т. б. Ташкенттеп жер сілкіну алдында кала астындагы минерал-ды судағы радоннын мөлшсрі 2,5 есе ксміген. Курил лралдарындагы полигонда сілкінуден 3—7 тоулік бұрыи скважиналардағы жсрасты суынын денгейі 5—10 см төмсндсген. ОсындаА болжаудан кейінгі 1978 жылдыц иаурызында мапштудасы 6,7—7,6 4 дүркін дүмпу еткен. Осындай күмі бұрьш болжаулар Андижан мацьжда да дүрыс болып шықты.

Ақыр соныііда, жср сілкіну алдында жануарлардын жүріс-тұрысы, қылығы өзгеретіиіп айта ксту жөн. Бүл жайыида кептеген байқаулар бар. 1887 жылы Алматыда болған жер сілкіну алдында кун кып-қызыл туман а тыида батқан, үй жануарлары қалтырап-дірілдеп, жыл-кылар жемнсн кашып. корада жер тепкілеп әрен турған, қарлығаштар терсзеден бір кіріп, бір шыққан. Думпуге 5 минөт қалғанда тау жақтан туйык гүріл естілген, Таяу-да гана болған Зайсан, Keren эілзалаларыныц алдында жылқы аунап-кунап, қояпдар тауға қашыпты, иттер, мысықтар үйден безіп кеткси. Кісілер гүсініксіэ үрейге шалдыккаи. Қазірде Алматынын түбіиде эр іүрлі жануарлардиң жер сілкінуге байлапысты мінез-қылығын бакылаитыи арпаулы полигон бар.

Жер сілкіну алдиилагы одсттен тыс кұбылыстард і жүйелі бай&ал, тану ушіи эр елде мониторинг (тұрақты зерттеу) кұрылады. Олар болжалған сілкіну туралы | сл-жұртты куні бұрын хабарлал отыруы тиіс.

Техногендік жер сілкіну. Кейінгі кезде коғамның инжекерлік әрекетінен де жер сілкінуі өршитіні байқалды. Алдымец бұл қубылыс ірі су коймаларын салумен байланысты, ҚазІрде сейсмологтарға осындайдан пайда болған отызЛн артық жер сілкіну белгілі. Американдар тіпті су коймасын салсац оғап қосымша жер сілкінуІн де иемденесің деген мәтел де шығарды. Мұндай жср сілкінуі Тәжікстанда дүнне жүзіндегі ец ірі қатарынан скі (Нүрек және Рогун) су коймаеыи салудан пайда болды, Олар суға тола баста-лысымен-ақ сейсмикалык, соккьілар жиіледі, Оныц усті-не Роғун бөгеті әлі де қимылы бар тектоникалык жарық үстінен түрғызылганы аныкталды. Длматы төцірепнде салынған Қапшагай су коимасыиан да астанамыз зілза-лаға ұшырауы мүмкін.

Су коймаларынан баска жор сілкіііуіпс оның қой-мауынан көитеп мұнаи мен газды, суды алу немссе кс-рісіише, оныц койнауына су айдау себсп болады. Таш­кент каласынын тура астынаи 1956 жылдан бсрі 9 окаа-жинамен минералды сулар ағызып алынды. Оиыц үстіне кала екі тектонпкалык жарықтыц түйіскен жсріиде орнакан. Айтқандай-ак, 1966 жылы жор сілкінуі өтті. Жаін жер астынан су аіын салдарынан болатын іығына нактылы дэлел — жер сілкіну алдында Ташкеш астында гндростатикалык рыи (қысым) 15 кг/см²-ге төмемдеген. Техногендік жер сілкінудін ссбебі — сұйық (не газ)

ллғаннян жыныс кесектерінің өзара гарту күші бәсси-сілкіиу сокхысынан жыныс жарылады. Немесе рруні арасы суга толады, ол серіппелі болғандыктан шамалы жср сілкінуіне косымша дем бере

1. .

Организм қалдықтарын кіріктіретін тау жыныстарының геологиялық көнелігін палеонтологиялық әдіс көмегімен анықтау “фауналық ассоциациялар заңдылығына” негізделген. Бұл заңдылыққа сәйкес, “жәндік және өсімдік қалдықтарының бірдей түрлерін кіріктіретін тау жынысы қабаттары бір уақытта қалыптасқан”. Бұл заңдылық бір мезгілде, бірақ жер шарының бір-бірінен алшақ айырмашалақтарында (ара қашықтығы мыңдаған, он мыңдаған км-мен өлшенуі мүмкін) түзілген тау жынысы қабаттарын бір-бірімен салыстыра сәйкестіруге мүмкіндік береді. Ал фауна мен флора қалдықтары көмегімен оларды кіріктіретін тау жыныстарының геологиялық көнелігін анықтау принципі. Жер бетіндегі тіршілік эвалюциясының сабақтастығына, яғни ерте дәуірлердің өте қарапайым түрлері геологиялық уақыт өткен сайын бірте-бірте күрделілене беретіндігіне негізделген.

Палеонтология жәндіктер мен өсімдіктердің таснұсқаға айналған қалдықтарын зерттейді. Таснұсқалану дегеніміз тау жыныстарымен көмілген жәндіктер мен өсімдіктерге тән органикалық заттардың минералдық заттарға, яғни таснұсқаларға айналуы. Тірі организм қалдықтары таснұсқаларының тау жынысы қабатында сақталу дәрежесі түрліше болып келеді. Тау жынысы қабаттарында организм мүдделерінің толығымен сақталуы сирек құбылыс, алайда мұндай мүмкіндікті мүлдем жоққа шығаруға да болмайды. Мәселен, Сібірі аймағының солтүстігіндегі мәңгілік тоңды белдемде зілдердің (мамонттардың) біршама жақсы сақталған мүдделері табылған. Әдетте қазба күйінде организмдердің кремниймен, карбонаттармен, темір тотықтарымен, өзге де минералдық түзілімдерімен алмасқан қаңқа қалдықтары ғана ұшырасады. Тау жыныстарынындағы организм қалдықтары әр түрлі бақалшаларды (раковина) сыртқы ядросының немесе ішкі қуысының қалыпшасы (слепок) түрінде де біршама жиі кездеседі. Ал тау жыныстарында ең жиі ұшырасатын организм қалдықтары – әр түрлі бақалшалардың, өсімдік жапырақтарының т.с.с. таптары және жәндіктер мен хаюандардың іздері.

Жәндіктер мен өсімдіктердің халықаралық біртұтас жүйесі жасақталған, бұл жүйеде хаюандар мен жәндіктер әлемі және өсімдіктер әлемі өздерінің тектік ерекшіліктері тұрғысынан топтастырылған. Бұл жүйенің басты бірлігі – биологиялық түр. Биологиялық түр (биологический вид) дегеніміз жүйелік белгілерінің ортақтығымен, өздерін қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты және табиғи сұрыпталу заңдылықтарына сәйкес бірте-бірте даралана түскен дербес тіршілік инлерінің жиынтығы. Туыстас, яки тамырлас түрлер жиынтығы тектерге (род), ұқсас тектер әулеттерге (семейство), әулеттер отрядтарға, отрядтар сыныптарға (класс), сыныптар типтерге топтастырылады. Кейде “әулет бөлімшесі” (подсемейство), “әлеуеттер жиынтығы” (надсемейство), “сынып бөлімшесі” (подкласс) т.с.с. аралық атаулар да қолданылады.

Халықаралақ келісімге сәйкес, белгілі бір палеонтологиялық нысанды белгілеу мақсатында бинарлық атаужүйе пайдаланылады. Бинарлық атаужүйе (номенклатура бинарная) дегеніміз ботаникада, зоологияда және палеонтологияда халықаралық дәрежеде келісілген хаюан (жәндік) және өсімдік түрлерін атау ережесі. Латын тілінде бұл атау үш бөліктен тұрады: алғашқы бөлігі – зат есім түрінде берілетін тек атауы, екінші бөлігі – көбінесе сын есім түрінде берілетін түрлік эпитет; түр атауынан кейін әдетте осы атауды ұсынған автор фамилиясы қысқартылған түрде келтіріледі.

Тіршілік ортасы ретінде теңіз алабы континенттік облыстарға қарағанда қолайлылау, сондықтан теңіз түбінде қалыптасқан түзілімдерді палеонтология тұрғысынан сипаттау мүмкіндігі құрлықта түзілген тау жыныстарын сипаттауға қарағанда молырақ та толығырақ. Теңіз жағдайында организм қалдықтарының сақталу дәрежесі де жақсырақ болуы аталғаг мүмкіндікті одан әрі күшейтеді.

Өздерінің тіршілік жағдайы тұрғысынан теңіз организмдері үш топқа бөлінеді: белсенді түрде жүзу қабілетін иемденген организмдер нектондар, су ағысы яки толқынға тәуелді түрде қозғалатандарын планктондар, ал теңіз түбіне жабыса тіршілік ететін организмдерді бентостар деп атайды. Нектондар мен планктондарға қарасты жәндік топтары тіршілік ететін су қабатын плегиаль, ал бентостардың тіршілік өңірін, яғни теңіз табанын бенталь деп атайды.

Жәндіктер мен хаюандардың басты-басты типтері

және олардың палеонтологиядағы рөлі

Жәндіктер мен хаюандардың палеонтологиялық маңызы бар 11 типін қысқышы сипатталық.

1. 
   Қарапайымдар – денесі бір ғана клеткадан тұратын өте ұсақ организмдерді біріктіретіе жәндіктер типі. Бұлар 4 сыныпқа бөлінеді, солардың ішінде саркодтылар сыныбының ғана палеонтология үшін маңызы зор. Қарапайымдардың саркодтылар сыныбы фораминиферлер және радиолярийлер деп аталатын сынып бөлімшелеріне жіктеледі. Фораминиферлердің басым көпшілігі теңіз жәндіктері, олар бентостар немесе планктондар қатарына жатады. Бұлардың бақалшаларды әдетте әктерден тұрады, қазба күйінде сақталатын да сол бақалша қалдықтары. Фораминиферлер кембрий кезеңінен бастап ұшырасады, алайда олардың қаулай өсу уақыттары таскөмір, пермь, бор және палеоген кезеңдеріне сәйкес келеді. Сондықтан да фораминиферлердің қалдықтары палеозойлық, мезозойлық және кайназойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтау мақсатында жиі пайдаланылады. Планктон организмдерге жататын радиолярийлердің қаңқасы кремнийден тұрады. Кембрий кезеңінен бастап тіршілік еткен бұл организмдердің бақалшалары әр түрлі кремнийлі жыныстарды (мысалы; радиоляриттерді, опокаларды) түзуде маңызды рөл атқарған. Радиоляриттер әсіресе кайназойлық түзілімдерде жиі ұшырасады. Радиолярий қалдықтары кейбір кремнийлі жыныстардың геологиялық көнелігін анықтауда қолданыла тұрса да, олардың палеонтологиялық рөлі фораминиферлерге қарағанда әлдеқайда төмен.
   
2. 
   Губкалар – көп клеткалы қарапайым жәндіктер типі. Бұлардың жөнді ткандары да, жақсы жетілген органдары да болмайды. Губкалар бентостарға жатады. Губкалардың қаңқасы жалқаяқ заттардан тұрады, сондықтан да қазба күйінде олардың әктен немесе кремнийден тұратын қаңқа элементтері – инелері, немесе губка спикулдары ғана сақталады. Губкалар бағза заманнан тіршілік еткен, протерозой шөгінділерінен губка спикулдарының табылуы осы айтқанымыздың дәлелі. Бірақ бұл организмдердің қаулай өсу уақыттыры юра мен бор кезеңдеріне сәйкес келеді. Губкалардың палноттологиялық маңызы шетеулі болып табылады.
   
3. 
   Археоциаттар – губкаларды еске салатын, жекеше немесе үймелеме (колония) түрде ұшырасатын теңіз жәндіктерінің типі. Бірақ археоциаттардың құмыраға ұқсайтын немесе байырғы диск тұрқылас пішіндерді иемденген тұтас қаңқасы болады. Теңіз түбіне жабыса тіршілік еткен. Археоциаттар протерозой эрасында пайда болған, алғашқы кембрий дәуірінде каулай өсіп, ортаңғы кембрийде құрып кеткен. Алғашқы кембрийде қалыптасқан түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда өте маңызды рөл атқарады.
   
4. 
   Ішекқуыстылар – тұщы суларды және теңіз алаптарын мекендеген көп клеткалы біршама қарапайым жәндіктердің түрлі-түрлі топтарын біріктіретін жәндіктер типі. Жырқытқыштарға жатады, өзінің қорегін ауыз тесігі жанында арнайы орналасқан ұзын түрткілемелері (шупальцы) көмегімен аулап дағдыланған. Ішекқуыстылар құрамына мезудалар сыныбы және маржан полиптерінің сыныбы дараланған. Медузалар еркін жүзетін жәндіктер, маржан полиптерінің үймелемелері (колониялары) есебінен әкті кедертастар (рифы) қалыптасады. Маржан полиптері сыныбы үш түрлі сынып бөлімшелеріне – табуляттарға, хетедитерге және төртсәулелі маржандарға жіктеледі. Медузалар венд түзілімдеріңде ұшырасады, кембрий кезеңінде табуляттар, ордовиктер хетеидтер мен төртсәулелі маржандар пайда болған. Ішекқуыстылар типінің палеонологиялық маңызы зор, бұлар әсіресе полеозойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда үлкен рөл атқарады.
   
5. 
   Буынаяқтылар – көптеген жәндік түрлерін біріктіретін типтердің бірі. Бұлардың алғашқы өкілдері фанерозой эонына дейін-ақ пайда бола бастаған. Түрлі-түрлі орталарда – суда, құрлықта және ауа қабатында тіршілік ете алады. Буынаяқтыларлар типі бес түрлі тип бөлімшелеріне дараланады, олардың әрқайсысы бірнеше сыныптарға жіктеледі. Палеонтологиялық тұрғыдан шаянтектестер мен жыбырлықтардың (насекомдардың) рөлі мейлінше төмен, бірақ трилобиттер сыныбының малеонтолоиялық маңызы айта қаларлықтай. Трилобиттер теңіз түбінде тіршілік ететін жәндіктер, олардың денесі үш буыннан – басынан, кеудесінен және құйрығынан – тұрады. Трилобиттер сырт қаңқалы, сондықтан қазба күйінде біршама жақсы сақталған. Олар кембрий кезеңінен пермь кезеңіне дейін тіршілік еткен, кембрий, ордявик және силур түзілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда өте маңызды.
   
6. 
   Тіржандар (моллюски) – бунақталмаған, яғни тұтас денелі жәндіктер типі. Бұлардың көпшілігі әкті бақаошаларды иемденген. Тіржандар типі 10 сыныпқа бөлінеді, бірақ палеонтологиялық тұоғыдан ең маңыздылары үш-ақ сынып өкілдері – бауыраяқтылар, басааяқтылар және қосжармалылыр. Бауыраяқты тіржандар сыныбы, немесе гостроподтар теңіз суында, тұщы суларда және құрлық бетінде тіршілік ететін жәндіктер. Бұлар бүрмелене үшкірленген сырт бақалшаларға иелік ететін жәндіктер, осыған сәйкес оларды әдетте жай ғана “ұлулар” деп те атайды. Бауыраяқтылардың бақалшалары әдетте әкті заттардан тұрады, сондықтан олар қазба қалдықтар түрінде біршама жақсы сақталған. Бауыраяқтылар кембрий кезінде пайда болған, бірақ олардың каулай өсуі кайназой эрасына сәйкес клкді. Сондықтан да бұлардың қазба қалдықтары палеоген, неоген және антропоген түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда пайдаланылады. Басаяқты тіржандар сыныбы, немесе цефалоподтар омыртқасыз теңіз жәндіктері. Бұлардың қатарына күні бүгінге шейінтіршілік ететін каракатицалар, сегізаяқтар, кальмарлар және наутилустар жатады. Басаяқты тіржандардың құрып кеткен өкілдері – аммониттер мен белемниттер. Аммониттер дегеніміз бақалшасы жайпақ пішінді бүрмелерге бүрмеленген тіржандар, сирегірек ұлу тұрқылас бақалшаларды да ұшырасады. Юра кезеңінен бор кезеңіне дейін тіршілік еткен. Белемниттердің бақалшалары саусақ тұрқылас болып келеді. Бұлар алғашқы карбон дәуірінен палеоген кезеңінің ортасына (эоценге) дейін тіршілік еткен. Басаяқты тіржандардың палнонтологиялық маңызы өте жоғары: аммониттердің бақалшалары кейбір полеозойлық және мезозойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауға қолданылса, белемниттер юра және бор түзілімдерінің көнелігін анықтауда шешуші рөл атқарады. Қосжармалы тіржандар – жеке-дара тіршілік ететін қосжақты-симметриялы жәндіктер, теңіз алаптарын және тұщы суларды мекендеген. Бұл тіржандардың әктен тұратын бақалшалары көбінесе бір-біріне тепе-тең болып келетін екі жармадан тұрады, сирегірек бұл жармалардың бір-біріне тең болмау мысалдары да ұшырасады. Осыған орай бұл тіржандарды кейде жай ғана “қосжармалар” (“двустворки”) деп те атайды. Бұлар кембрий кезеңінде пайда болған, бірақ палеозой эрасы барысында мардымсыз таралған. Олардың кеңінен таралуы мезозой эрасында ғана басталған, қаулай өсуі кайназой эрасына сәйкес келеді. Қосжармалы тіржандардың кейбір тектері мен түрлері шектеулі уақыт аралығында ғана тіршілік еткен, сондықтан мезозой және кайназой эраларының жекелеген кезеңдерінде түзілген тау жыныстарының геологиялық көнелігін анықтауда олардың маңызы өте зор.
   
7. 
   Мшанкалар – су алаптары түбінде үймелеме түрде жабыса тіршілік ететін су жәндіктерінің типі. Теңіз суында да, тұщы суларда да кезігуі мүмкін. Мшанкалар өзінің сырт көрінісі жағынан балдырларды немесе мүктерді еске салады, себебі олар түтікше немесе алмұрт тұрқылас дорбашықтарда тіршілік ететін сан мыңдаған өте ұсақ жекетүрлерді топтастыратын үймелемелер түрінде ұшырасады. Әрбір жекетүрдің әкті немесе мүіззатты қаңқасы болады, олар қазба күйінде жақсы сақталады. Мшанкалар ордовик кезеңінен мәлім, алайда олардың қаулай өсуі таскөмір кезеңіне және алғашқы пермь дәуіріне сәйкес келеді. Мезазой эрасында мшанкалардың көптеген палеозойлық түрлері құрып кеткен, сөйтіп солардың құрамы айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Мшанкалардың палеонтологиялық маңызы онша жоғары емес.
   

9. Тікентерілер – бессәулелі симмметриямен және арнаулы суайдаушы жүйемен сипатталатын омыртқасыз жәндіктер типі. Қаңқасы терісінің астына орналасқан көпбұрышты әкті жарғақтардан құралған. Сырт өңірге қарай тікірейе андыздаған тікендерді жәндіктердің сол қаңқасына беркітілген, нақ осы жайт олардың “тікентерілердің” деп аталуына себеп болған. Тікентерілер су түбіне жабыса отырып тіршілік етуі де (бентостар), су ағынымен қалқи қозғалуы да (планктондар) мүмкін. Жәндіктердің бұл типі 20 сыныпқа жіктеледі, бұлардың үшеуі палеонтологиялық тұрғыдан біршама маңызды болып саналады. Теңіз көпіршіктері (морские пузыри) сыныбы – бентостарға жататын құрып біткен тікентерілер. Шар тұрқылас немесе алмұрт пішіндес табақшалар бар болғандықтан олар осындай атауды иемденген. Алғашқы теңіз көпіршіетері кембриден бері белгілі, олардың қаулай өсу кезеңі ордовикке сәйкес келеді, силур және девон кезеңдерінде олар бірте-бірте азая бастаған да, таскөмір (карбон) кезеңінде түгелімен құрып кеткен. Теңіз көпіршіктерден кейбір түрлері ордовик түзілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда шешуші рөл атқарады. Теңіз лалалары (морские лилии) сыныбы бентостық тікентерілілер ішіндегі ең көп тарғандары. Олардың денелері тек ішкі органдары ғана емес, кәдімгі қолдарға ұқсайтын бес бірдей тарамдары бар әкті табақшадан тұрған. Аталған тарамдар жәндікке өз қорегін жинақтауға және субстратқа жабыса тіршілік етуге мүмкіндік береді. Ордовик кезеңінен бүгінге шейін тіршілік етеді. Қазба күйінде әдетте олардың табақшаларының жекеленген элементтері және тарамдарының бөлшектері ұшырасады. Палеонтологияда қосалқы рөл атқарады. Теңіз кірпілері (марские ежи) сыныбының көне түрлері де, қазіргі түрлері де белгілі. Көне теңіз кірпілері ордовиктен пермге шейін тіршілік еткен, қазіргі теңіз кірпілері триас кезеңінде пайда болып, бүгінге шейін тіршілік етуде. Көне (палезойлық) теңіз кірпілерінің қаңқасы морт сынғыш болып келеді, сондықтан олардың пеалеонтологиялық маңызы шамалы. Мезойлық және кайнозойлық кірпелер, керісінше, бор, палеоген және неген түзілілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда кеңінен қолданылды.

10. Жартылай желілер (полухордовые) – омыртқасыздар мен нағыз желілілер аралығына сәйкес келетін ж»әндіктер мен хаюандар типі. Бұлар нағыз желілілер сияқты жүйке және қос желбезек тесіктерін иемденген, алайда олардың ішкі қаңқасының білігі болып табылатын желісі жетілмеген. Жеке түрде де, үймелеме күйде де тіршілік еткен, тіршілік мекені де түрліше (бентостардан планктондарға шейінгі аралықта). Жартылай желілілер үш сыныпқа бөлінеді, бұлардың ішінде тек қана граптолиттер сыныбының палеонтологиялық маңызы ерекше. Граптолиттер құрып біткен жәндіктерд өкілі, әдетте үймелеме түрде тіршілік еткен. Олардың үймелемелік қаңқалары әрбір жекектүр орналасқан қорапшалар жиынтығын біріктіретін жекелеген бұтақшалардан құралады. Граптолиттер ортаңғы кембрий дәуірінде пайда болып, таскөмір (карбон) кезеңінің бас шенінде құрып кеткен. Қаулай өсу мерзімі ордовик және силур кезеңдеріне сәкес келеді, бұл кезеңдерде граптолиттер жер шарының бүкіл теңіздері мен мұхиттарын жайлаған болса керек. Граптолиттердің кейбір тү.рлері ордовик және силур түзілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда шешуші рөл атқарады.

11. Желілілер (хордовые) – ішкі қаңқа білігімен, яғни желісімен сипатталатын жәндіктер мен хаюандар типі. Желілілер үш тип бөлімшелеріне жіктеледі, олар – қабыршақтылар (оболочники), бассүйексіздер (бесчерепные) және омыртқалылар. Қазба күйінде тек қана омыртқалалардың кейбір түрлері ұшырасады, алайда олар да палеонтология тұрғысынан онша маңызды емес. Омыртқалалар үш түрлі сыныптар жиынтығына топтастырылады, олар – жақсыздар (бесчелюстные), балықтар және төртаяқтылар. Жақсыздарға қаңқалы шеміршектен тұратын мейлінше қарапайым жәндіктер жатады, бұлар суда тіршілік етеді, жалпы пошымы балықтарды еске салады. Балықтар “сауыттерілі” (пластинокожные), “шеміршекті” және “сүйекті балықтар” болып үш сыныпқа бөлінеді. Төртаяқтылар төрт сыныпқа – “қосмекенділерге”, “бауырмен жорғалаушыларға”, “құстарға” және “сүтқоректілерге” жіетеледі.

Өсімдіктердің қазба қалдықтарын зерттеу ісімен палеонтологияның құрам-бөлігі болып табылатын палеоботаника ғылымы айналысады. Палеоботаника көне (құрып кеткен) өсімдіктердің тау жыныстарында сақталған қалдықтары мен таптарын зерттеу нәтижесінде олардың морфологиясын, анатомиясын және филогенезисін анықтай отырып, сол өсімдіктерді жүйелеу шараларын жүзеге асырады. Өсімдіктердің қазба қалдықтарын зерттеу әсіресе континеттік геологияда өте маңызды, себебі континенттік түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтау көбінесе олар кіріктірген нақ сол өсімдік қалдықтарын зерттеу нәтижесінде жүзеге асады. Мұндай қалдықтар әр түрлі геологиялық кезеңдер мен дәуірлердің климаттық ерекшеліктерін анықтауға, жер планетасының палеогеографиясын сатылай қадағалауға мүмкіндік береді. Қазба күйінде әдетте өсімдіктердің тұқымдары мен тозаңдары, сирегірек өсімдік жапырақтарының, сабақтарының, өзге де органдардың таптары ұшырасады.

Өсімдіктер төмен сатылы өсімдіктер және жоғары сатылы өсаімдіктер болып екі үлкен топқа бөлінеді. Төмен сатылы өсімдіктерге бактериялар, балдырлар, саңырауқұлақтар және қыналар (лишайники) жатады. Бұлардың құрылысы тамырға, сабаққа және жапыраққа дараланбаған. Бұл топқа кіретін өсімдіктер ішіндегі геология үшін маңызы өте зор болып келетіндері – балдырлар. Балдырлар 10 типке жіктеледі, олардың ішіндегі палеонтология үшін маңыздылары көкжасыл, диатомдық және жалтырауық балдырлар.

Көкжасыл балдырлар типі – бір клеткалы немесе сырт көрінісі жіңішке жіпке ұқсайтын көп клеткалы мейлінше қарапайым балдырлар. Олар әр түрлі орта жағдайында – тұщы суларда, ащы суларда, құрлықта және әр түрлі температурада (кейбір түрлері +80⁰-тан – 18⁰-қаалықта) – тіршілік етуге және көбеюге қабілетті.Бұл өсімдіктердің әктен тұратын қаңқалары ірі-ірі үймелемелер (колонии) түзеді, олар қат-қабатт шорлар мен қабықшалар немесе биогермдер түрінде ошарылады. Әктен тұратын мұндай массаларды строматолиттер (әр түрлі пішіндегі карбонатты түзілімдердің су түбіне жабыса қалыптасқандары) және онколиттер (дөңгелек пішінді су түбіне жабыспаған түзілімдер) деп атайды. Строматолиттер геологиялық көнелігі әр түрлі түзілімдерде ұшырасуы мүмкін, бірақ бұлардың палеонтологиялық маңызы әсіресе планетаның көне тарихында түзілген шөгінділер үшін мейлінше зор. Мәселен, ең көне строматолиттер мен онколиттер геологиялық көнелігі 3 млрд жылмен өлшенетін архейлік тау жыныстарында ұшырасады, жоғары протерозойға қарасты түзілімдерді төрт бөлікке жіктеу мүмкіндігі де строматолиттер көқмегімен жүзеге асқан.

Диатомдық балдырлар типі – клеткалары кремнийден тұратын сауытшамен қапталған жеке түрде тіршілік ететін бір клеткалы титтей өсімдіктер. Салқындығы орташа немесе біршама салқын су алаптарын планктон түрінде мекендейді. Диатомдық балдыр сауытшаларының жаппай қорымдануы нәтижесінде диатомиттер деп аталатын арнаулы кремнийлі жыныстар қалыптасады. Юра кезеңінде пайда болған, бүгінге шейін тірішілк етуде.

Жалтырауық балдырлар типі – бір клеткалы, бір немесе екі талшықты үймелеме балдырлар, алтындай сары немесе қоңырқай реңді сары түстерге боялған. Балдырлардың бұд типі өкілдерінің бірін көкколитофорид деп атайды.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. .

Оқулығымыздың бірінші тарауында атап көрсеткеніміздей, Жердің көнелігі 4,6-4,5 млрд жыл шамасында деп есептелінеді, мұның алғашқы 0,7-0,6 млрд жылы Жердің дербес планета ретінде қалыптасуына (Жер аккрециясына) «жұмсалған» болса керек. Жердің жеке планета ретінде қалыптасуына болғаннан кейінгі өзіндік геологиялық дамуы 3,9-3,7 млрд жыл бұрын басталғанға ұқсайды, бұл көрсеткіш жер қыртысынан табылған ең көне тау жыныстарының - «сұрғылт гнейстердің», - геологиялық көнелігіне сәйкес келеді.Олай балса, планетамыздын геологиялық жылнамасы нақ осы 3,9-3,7 млрд жылдан басталатын болғаны.

Жердің геологиялық тарихы бір-біріне тең емес екі сатыға жіктеледі.Бұлардың алғашқы сатысы Жер дамуының жалпы ұзақтығы шамамен 3,3-3,1млрд жылмен өлшенетін төрт эонын – ерте және соңғы архей, ерте және соңғы протерозой эондарын біріктіреді Фаренозой сатысы (эоны) деп аталатын Жер дамуының екінші сатысы палеозой, мезозой және кайнозой эраларын біріктіреді, бұл сатының жалпы ұзақтығы Жер тарихының соңғы 570 млн жылын ғана қамтиды. Жер тарихының бірінші сатысы екінші сатымен салыстырғанда мүлдем нашар сипатталған, бұл архей және протерозой акротемаларына тән түзілімдердің өте қарқынды метаморфтық өзгерістерге ұшырауымен және оларға тиесілі тау жынысы қабаттарында организмдердің қазба қалдықтарының болып жарымауымен түсіндіріледі.
Алғашқы және және соңғы архей эондары

Алғашқы архей (АR₁) және соңғы архей (АR₂) эондары – Жердің геологиялық тарихындағы ең көне эондар. Бұл эондардың жалпылама ұзақтығы нақтылы анықталмаған, бірақ оның басталу уақытын 3,9-3,7 млрд жылмен өлшенетін «сұрғылт гнейстердің» геологиялық көнелігімен сәйкестіруге болоды. Архей эондарының тамамдалу уақыты біршама дәл анықталған деуге болады, жер қыртысындағы ең ірі қатпарлық қозғалыстардың көрініс беру мерзіміне сәйкес келетін бұл уақыт 2500±50 млн жылмен өрнектеледі. Олай болса, архей эондары шамамен 1,3-1,2 млрд жыл уақытты қамтитын болғаны (орта есеппен 3,9-3,7 млрд жыл 2,6-2,5 млрд жыл аралығы). Алғашқы архей эонының соңғы архей эонына ауысу шекарасы 3150±50 млн жылға сәйкес келеді.

Төменгі архей және жоғарғы архей эонотемаларына тиесілі тау жыныстарының қабаты әдетте архей акротемасы құрамында қарастырылады. Архей акротемасына тиесілі тау жыныстарында сол кездері планета дамуының өзіндік ерекшеліктері өте нашар сақталған. Бұл, ең алдымен, гнейстерден, кристасды жіктастардан, мәрмарлардан және шақпақтастардаң тұратың архей акротемасына қарасты тау жыныстарының өте қарқынды метаморфизмге ұшырауының салдары. Бұл тау жыныстары қабаттарынан организмдердің қазба қалдықтары мүлдем ұшыраспайды, алайда оларда некенсаяқ графит тозандарының ұшырасып қалуы сол өте ерте уақыттарда да «органикалық тіршілік белгілері» болғандығың мегзейді. Архей аеротемасына қарасты тау жыныстары өте күрделі түрде қатпарланған.

Кейбір қосалқы мәліметтер мен Жер дамуынын бағдары түрде өткендігі жайлы теориялық тұжырымдар архейге тән физикалық-географиялық жағдайдын ғана емес, бүкіл архейден кейінгі эондар мен эралар жағдайларынан да мүлдем өзгеше болғандығын жорамалдауға мүмкіндік береді: архейде Жердің гидросфера қабаты енді-енді ғана қалыптаса басталғанға ұқсайды, мұның өзі тау жыныстарының түзілімдене басталуына жағдай жасаған, архей атмосферасының құрамында оттегі мүлдем болмаған болса керек.
Алғашқы және соңғы протерозой эондары

Алғашқы протерозой (PR₁) және соңғы протерозой (PR₂) эондары қалпы ұзақтығы шамамен 2 млрд жылмен өлшенеді, Жер тарихының көнелігі жағынан үшінші-төртінші эондары. Бұл эондар 2500±50 млн жыл бұрын басталып, 570 млн жыл бұрын фанерозой эонына ұласқан. Алғашқы және соңғы протерозой эондарының бір-біріне ауысу уақыты бұдан 1650±50 млн жыл бұрынғы уақытқа сәйкес келеді. Алғашқы протерозой алғашқы карелий (PR₁¹) (2500±50 - 190±050 млн жылдар аралығы) және соңғы карелий (PR₁²) (1900±50 - 1650 50 млн жылдар аралығы) эраларына жіктеледі. Соңғы протерозой алғашқы рифей (R₁) (1650±50 - 1350±20 млн жылдар аралығы), ортаңғы рифей (R₂) (1350±20 - 1000±50 млн жылдар аралығы), соңғы рифей (R₃) (1000±50 - 650±20 млн жылдар аралығы) эраларына және венд кезеңіне (V) (650±20 - 570 млн жылдар аралығы) жіктеледі. Протерозой эондарында қалыптасып үлгерген тау жыныстарының жиынтығы протерозой акротемасына біріктіріледі. Бұл тау жыныстарының құрамы да, метаморфизмге ұшырау дәрежесі де әр түрлі: олардың арасында ешбір өзгермеген тау жыныстары да, олардын өте күшті өзгерген түрлері де ұшырасады Жердің протерозойлық тарихында (әсіресе оның аяқ шенінде) оргоникалық әлем біршама бай және сан түрлі болғанға ұқсайды. Бірақ қазба түрінде оргонизм қалдықтары өте сирек ұшырасады себебі ол кездерде негізінен жұмсақ денелі организмдер тіршілік еткен,ал олардың таснұсқаларға айналу мүмкіндігі мардымсыз болатытдығы түсінікті.Осыған байланысты протерозойлық оранизмдердің қазба қалдықтары әдетте тау жынысы қабаттары бетіндегі таптар түрінде ұшырасады. Осы ерекшелікке байланысты протерозой акротемасына тиесілі тау жыныстарының стратиграфиясын нақтылауда әр түрлі көне өсімдік қалдықтарын зерттеудің манызы зор. Мәселен, көк-жасыл балдырлардын (бұлардын «строматолиттер» және «онколитттер» деп аталатын түрлерінің) қазба қалдықтарын зерттеу, жоғарыда көрсетілгендей, соңғы протерозой тиесілі тау жынысы қабаттарын 4 бөлікке – төменгі,ортаңғы, жоғары рифейдерге және венд түзілімдеріне- жіктеуге мүмкіндік берген.

Протерозайға тән балдырлардың маңызы олардың палеонтологиялық рөлімен ғана шектелмейді. Нақ осы балдырлардың тіршілігі, яғни олардың бейнесинтезі (фотосинтезі) нәтижесінде бөлінген оттегі көп Жер атмосферасын осы элементпен мейілінше қанықтыра түскенге сөйтіп сол кездің физикалық-географиялық жағдайын өзгертуге айтарлықтай үлес қосқанға ұқсайды.

Протерозойдың тағы бір ерекшелігі осы кездегі Жер бетінде климаттық белдемдердің етек алуы.Архей эондары кезіндегі планета климаты жайлы тұжырымдар жасау мүмкіндігі мүлдем жоқ, себебі ол кездерде түзілген тау жыныстары жаппай метаморфизге ұшыраған. Ал протерозойлық түзілімдерге келер болсақ, бұлардың арасында көп мұзбүркеулерге де, ыстық климатқа да, қоңыржай климатқа да тән тау жыныстары молынан ұшырасады. Солай бола тұрса да аталған климаттық белдеулердің нақтылы шекараларын және протерозойдың Жерге тиесілі полюстер мен экватордың орнын анықтау мүмкіндік әзірге болмай отыр.
Фанерозой эзоны, полеозой эрасы

Палеозай эрасы (PZ) – Жер дамуының екінші сатысының алғашқы эрасы, оның ұзақтығы 322 млн жыл (570-248 млн жылдар арасында). Палеозой эрасы 6 кезеңге жіктеледі, олар: кембрий кезені- Є (570-505 млн жыл); ордовик кезеңі –О (505-438 млн жыл);силур кезеңі-S (438-408 млн жыл); девон –D (408-360 млн жыл ); таскөмір немесе карбон кезені –С (360-286 млн жыл ); пермь кезеңі –P (286-248 млн жыл). Кембрий кезеңі үш дәуірге (алғашқы, ортаңғы және соңғы кембрий ) және 9 ғасырға жіктеледі; ордовик кезеңі де үш дәуірге (алғашқы, ортаңғы және соңғы ордовик) және 6 ғасырға жіктеледі; силур кезеңі екі дәуірге (алғашқы және соңғы силур), 4 ғасырға бөлінеді; девон кезеңі үш дәуірді (алғашқы, ортаңғы және соңғы девон), 7 ғасырды біріктіреді; таскөмір (карбон) кезеңі үш дәуірден (алғашқы, ортанғы және соңғы корбон) және 7 ғасырдан тұрады; перм кезеңі екі дәуірге (алғашқы және соңғы перм), 7 ғасырға жіктеледі (5-кестеге қараңыз).

Палеозой эрасында литосфера мен жер қыртысы құрамында да, органикалық әлем құрамы мен таралу ерекшеліктерінде де айтарлықтай өзгерістер болып өткен. Бұл эра әсіресе органикалық тіршілік түрлерінің көптілігімен сипатталады, олардағы өзгерістер палеозой эрасының өзін даралауға және оны әр түрлі дәуірлер мен ғасырларға жіктеуге мүмкіндік береді. Палеозой эрасы өзіне тиесілі жәндіктер мен өсімдіктердің құрамындағы өзгегістер сипотына орай үш бөлікке-алғашқы палеозойға (PZ₁), ортанғы палеозойға (PZ₂), және соңғы палеозойға (PZ₃) жіктеледі. Бұлардың біріншісі кембрий, ордовик кезеңдерін, екінші силур, девон кезеңдерің, ал үшіншісі таскөмір, пермь кезеңдерін біріктіреді (5-кестеге қараныз).

Алғашқы палеозойдың органикалык әлем негізінен теңіз алаптарына щоғырланған омыртқасыз жендіктермен (археоциаттар, брахиоподтар, бунынаяқтылардың трилобиттер сыбыны, жартылай желілілердің граптолиттер сыбыны, ішекқуыстылардың маржаңдар сыбыны, басаяқты тіржандар сыбыны, тікентерілілер т.б) және әр түрлі балдырлармен ситатталады. Ортаңғы және соңғы палеозойдың органикалық әлемі алғашқы палеозойдікіне қарағанда да байырақ болып келеді. Бұл кезде теңіз жәндіктері мен өсімдіктері бұрынғыдан да гөрі дамып жетілген, құрғақтарда өсімдіктер қаулап өскен. Теңізде тіршілік ететін омыптқасыз жәндіктер ішінде құлыпты брахиополтардың, ішектуыстыларға қарасты төртсәулелі маржандардың, қарапайымдардың, басақты тіржандардың дамуы өздерінің шарықтау шегіне жеткен. Соңғы палеозой теніздеріңде, сол сияқты, кейбір омыртқалылардың өкілдері, мәселен, балықтар тіршілік ете бастаған. Құтлық беттерін өсімдіктер жайлап алған кейбір жерүсті желілері пайда болған.

Алғашқы палеозойдың климаттық ерекшеліктері жайлы деректер аздау. Бұл кездің климаты жайлы мәліметтер алуға жерүсті өсімдіктерінің болмауы қатты әсер тигізді. Алайда кейбір деректерді даралау нәтижелері алғашқы палеозойдың климаты бүгінгіге қарағанда жылылау және қуаңдау болғандығын көрсетеді. Ол кездің полюстері мен экваторларының орындары бүгінгіге сәйкес келмеген, ендеше жер бетіндегі климаттық белдемділік те мүлдем өзгеше болған. Соңғы палеозойдағы Жер климатының ерекшеліктері, керісінше, барынша анық сипатталады. Жер полюстері мен экваторының орны девон кезеңінен бергі уақыт аралығы үшін біршама дәл анықталған. Аталған кезеңге алты климаттық белдем дәл, олар – тропикалық, солтүстік және оңтүстік аңызақ, солтүстік және оңтүстік біршама ылғалды және оңтүстік суық белдемдер. Таскөмір және пермь кезеңдерінде жоғарыда келтірілген белдемділік негізінен сақталған, алайда карбонның (таскөмір кезеңінің) климаты жаймашуақ және өте ылғалды болса, пермь кезеңінің климаты аңызақ болғанға ұқсайды.

Мезозой эрасының органикалық тіршілігі палеозойдікіне қарағанда мүлдем өзгеше болған. Бұл эра теніздерінде басаяқты тіржандар кеңінен тараған, қосжармалы және тіржан түрлері көбие түскен, алтысәулелі маржандар пайда болып, дами бастаған Омыртқалылар ішіндегі ең көп таралғандары сүиекті балықтар мен жүзуге қабілетті қосмекенділер. Құрлық бетінде бауырмен жорғалаушылар кенінен тараған, ал өсімдіктер ішінде көп тарағандары – ашықтұқымдылар.

Мезозой эрасының климаттық жағдайы біршама толық анықталған сөйтіп палеогеографиялық карталар құрастырылған. Триас кезеңінің климаты палеозой эрасының пермъ кезеңі климатына ұқсас болғандығы байқалады, жер бетіңде қуаң белдемдер кен тараған. Мұндай белдемдердің ауұымы триас кезенінің аяқ шетіеде біршама азайған, сөйтіп юра мен бор кезеңдерінде планета бетінде негізінен ылғалды климат кеңінен етек алған. Мезозой эрасының климаты бүгінгі климатқа қарағанда жылырақ болып келген, салқын климат белдемдері мүлдем болмаған десе де болғандай.
Фанезой эоны, кайнезой эрасы

Кайнезой эрасы (KZ) - Жердің геологиялық тарихында ең жана эра, мезазой эрасына ұласқан бұл эранын жалпы ұзақтығы 65 млн жыл (65 млн жыл бүгінге деиін). Бұл эра үш кезенге жіктеледі олар; палеоген – P(65-24,6 млн жыл); неоген кезеңі – N (24,6-1,6 млн жыл); төрттік кезен немесе антропоген кезеңі 0 – O (1,6 - бүгінге дейін). Кайнезой эрасына тиесілі кезеңдердің дәуірлері өзіндік атауларды иемдеген. Палеоген кезеңі үш дәуірге жіктеледі, олар палеоцен (алғашқы палеоген), эоцен (ортанғы палеоген) және олигоцен (соңғы палеоген) деп аталады. Палеоцен өз кезіңде 2 ғасырға, эоцен 4 ғасырға, олигоцен 2 ғасырға жіктеледі. Неоген кезеңі екі дәуірге жіктелген, олар миоцен (алғашқы ниоген) және плиоцен (соңғы неоген ) деп аталады. Неогенге тиесілі дәуірлердін халықаралық дәрежеде келісілген ғасырлары жоқ. Төрттік кезең , немесе антропоген кезені дәуірлер емес, тарауларға жіктеледі. Оның алғашқы тарауы эоплейстоцен, ортаңғы тарауы плейстоцен, ал соңғы (қазіргі) тарауы голоцен деп аталады. Антропоген тарауының халықаралық дәрежеде келісілген ғасырлары жоқ.

Палеоген және неоген кезеңдерінін тән органикалық әлемінің мезозой эрасы кезіңдегіндей айтарлықтай өзгешелігі болған. Теңіз алаптарында қосжармалы және бауыраяқты тіржандардың жана әулеттері мен тектері, сол сияқты балықтар мен сүткоректілер пайда бола бастағон. Құрлықтар өңірінде сүткоректілер мен құстар кеңінен дамыған. Өсімдіктер әлемі жабықтұқымдылардың жаппай етек алумен сипатталады. Төрттік кезеңнің, яки антропогеннің органикалық тіршілігіне тоқталғанда, ол негізінен бүгінгі кезең тіршілігіне ұқсас болғандығын байқаймыз. Бұл кезеңнің өте манызы ерекшклігінің бірі планетада адамдардың пайда бола басталуы.

Кайназой эрасының климатына келер болсақ, аталғап эраның бас шегіндегі климат бүгінгіге қарағанда жұмсақтау болуымен, климаттық белдеуділік белгірері нашар даралуымен сипатталады. Палеоген кезеңінің аяқ шегіндегі салқын да құрғақ климат неоген кезеңі барысында бұрынғыдан да салқындырақ түскен, сөйтіп төрттік кезеңнің мұзбүркеуіне ұласқан. Жер тарихындағы ең ірі мұзбүркеулердін бірі нақ осы төрттік кезеңде болып өткен, мұның нәтижесінде материктер бетінің 27-і мұздықтармен көмкерілді. Бұл көрсеткіш бүгінгі күн көрсеткішімен салыстырғанда үш еседей артық екендігін ескерген жөн.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. .

№1 зертханалық жұмыс

Жеке элеметтер тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

1. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№2 зертханалық жұмыс

Сульфидтер тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

2. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№3 зертханалық жұмыс

Галоидтар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

3. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№4 зертханалық жұмыс

Оксидтер тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

4. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№5 зертханалық жұмыс

Карбонаттар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

5. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№6 зертханалық жұмыс

Сульфаттар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

6. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№7 зертханалық жұмыс

Силикаттар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

7. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№8 зертханалық жұмыс

1. 
   Геология ғылымы және оның зерттеу нысаны – жер планетасы.
   
2. 
   Жердің пайда болуы туралы гипотезалар.
   
3. 
   Жердің геосфералары.
   
4. 
   Кристаллография және кристалдар жайлы жалпы сипаттама.
   
5. 
   Петрография ғылымы, оның мәні мен мазмұны.
   
6. 
   Жердің ішкі құрылысын зерттейтін басты-басты геофизикалық әдістері.
   
7. 
   Геологиялық карталардағы шартты белгілер.
   
8. 
   Қазақстанда геологиялық ғылым және өндіріс салалары дамуының басты-басты сатылары.
   
9. 
   Литосфералық плиталар тектоникасы.
   
10. 
    Жер қабығы дамуының басты кезеңдері.
    
11. 
    Пайдалы қазбалар, олардың генетикалық жіктелуі мен таралу заңдылықтары.