Дәріс сабақтарының мазмұны

6. Дәріс сабақтарының мазмұны

1 Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы. Акционерлік қоғам түсінігі.

2 Акционерлік қоғам түрлері.

3 Ашық халықтық қоғам.

Құқықтық бірліктер мемлекеттік тіркелуден өткен сәтінен бастап ұйымдастырушылық-құқықтық нысанға жатқызылады. Жеке тұлға мемлекеттік тіркеуден жеке кәсіпкер ретінде өткеннен кейін кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы. Жеке тұлға Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, сонымен қатар азаматтығы жоқ тұлғалар бола алады. Заңды тұлғаның қалыптасуының ең басты шарты болып оның қатысуышыларымен, яғни құрылтайшыларымен заңды тұлғаның құқықтық мәртебесін айқындайтын құрылтай құжаттарын даярлау табылады. Құрылтай құжаттарында заңды тұлғаның ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны көрсетілген толық атауы, орналасқан мекен-жайы, шаруашылықтың қызметін басқару тәртібі, құқығы, жауапкершілігі және т.б. көрсетіледі. Шаруашылық нысанның құрылтайшылары заңды және жеке тұлғалар бола алады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі және қолданыста жүрген заңдарына сәйкес кәсіпорындардың келесідей негізгі ұйымдық-құқықтық нысандары (Б қосымша) бар:

- шаруашылық серіктестіктер;

- мемлекеттік кәсіпорын;

- акционерлік қоғамдар;

- кооперативтер.

Шаруашылық серіктестіктер болып жарғылық капиталы құрылтайшылардың салымдарынан құралатын коммерциялық ұйымдар табылады. Шаруашылық серіктестіктерді толық серіктестік, сенімге негізделген серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік және қосымша жауапкершілікті серіктестік деп жіктеуге болады. Кәсіпкерлер бірлестігі бірлестіктің сипатына және қатысушының міндеттеріне, жауапкершілік деңгейіне қарай тұлғалар бірлестігіне және капитал бірлестігіне бөлінеді.

Тұлғалар бірлестігі – серіктестік ісін жүргізуге, басқаруға әрбір қатысушы құқылы болатын және салымшылары оған салымдарымен ғана емес, жеке қызметтерімен де бірігетін бірлестік.

Капитал бірлестігі – бұл салымшылардың қызметі емес, тек капиталдың бірігуі. Мұнда кәсіпорынды басқарумен арнайы құрылған орган айналысады.

Шаруашылық серіктестіктер – бұл тұлғалар бірлестігі. Ол толық серіктестік, сенімге негізделген (коммандиттік) серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік және қосымша жауапкершілікті серіктестік болып құрыла алады.

Құрылтай шарты мен жарғы шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттары болып табылады. Жарғы бiр қатысушы құрған шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаты болып табылады. Шаруашылық серiктестiктiң құрылтай құжаттарында әрбiр қатысушының үлес мөлшерi туралы; серiктестiктiң жарғылық капиталына олар салатын салымның мөлшерi, құрамы, мерзiмi және тәртiбi туралы; серiктестiктiң жарғылық капиталына салым салу жөнiндегi мiндеттердi бұзғаны үшiн қатысушылардың жауапкершiлiгi туралы ережелер болуға тиiс.

Ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүлiктiк құқық, санаткерлiк қызмет нәтижесi құқығын қоса алғанда және өзге де мүлiк шаруашылық серiктестiктiң жарғылық капиталына салынатын салым бола алады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталға заттай нысанда немесе мүлiктiк құқықтар түрiнде салған салымдары барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша немесе серiктестiктiң барлық қатысушыларының жалпы жиналысының шешiмi бойынша ақшалай нысанда бағаланады.

Шаруашылық серiктестiктiң жоғары органы оның қатысушыларының жалпы жиналысы болып табылады. Толық серiктестiктен және сенiм серiктестiгiнен басқа, бiр тұлға құрған шаруашылық серiктестiктерде жалпы жиналыстың өкiлеттiгi оның бiрден бiр қатысушысына тиесiлi болады.

Шаруашылық серiктестiкте оның қызметiне күнделiктi басшылық жасайтын және оның қатысушыларының жалпы жиналысына есеп берiп отыратын атқарушы орган (алқалық немесе жеке-дара) құрылады.

Серiктестiктiң алқалы органдары ретiнде:

1) басқарма (дирекция);

2) байқаушы кеңес;

3) заң актiлерiнде немесе шаруашылық серiктестiктің жалпы жиналысының шешiмiнде көзделген жағдайларда серіктестікте басқа да органдар құрылуы мүмкiн.

Шаруашылық серiктестiктiң органдарының құзыретi, оларды сайлау (тағайындау) тәртiбi, сондай-ақ олардың шешiмдер қабылдау тәртiбi ҚР-ның Азаматтық Кодексіне, заң құжаттарына және қоғамның құрылтай құжаттарына сәйкес белгiленедi.

Шаруашылық серiктестiгi қаржы есептерiнiң дұрыстығын тексеру және растату үшiн серiктестiкпен немесе оның қатысушыларымен мүлiктiк мүдделер жөнiнен байланысы жоқ аудиторлық ұйымды тарта алады (сыртқы аудит). Шаруашылық серiктестiгiн аудиторлық тексеру серiктестiк бiр немесе бiрнеше қатысушысының талап етуi бойынша солардың есебiнен кез келген уақытта жүргiзiлуге тиiс. Шаруашылық серiктестiгiнiң қызметiне аудиторлық тексерудi жүргiзу тәртiбi заңдармен және серiктестiктiң құрылтай құжаттарымен белгiленедi.

Шаруашылық серiктестiкке қатысушылардың:

1) құрылтай құжаттарында белгiленген тәртiппен шаруашылық серiктестiктiң iстерiн басқаруға қатысуға;

2) шаруашылық серiктестiктiң қызметi туралы ақпарат алуға және құрылтай құжаттарында белгiленген тәртiппен оның құжаттамаларымен танысуға;

3) таза табысты бөлiсуге қатысуға;

4) шаруашылық серiктестiк таратылған жағдайда несие берушiлермен есеп айырысқаннан кейiн қалған серiктестiк мүлкiндегi өздерiнiң үлесiне сәйкес мүлiктiң бiр бөлiгiн немесе оның құнын алуға құқығы бар.

Серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған жағдайда қатысушылары серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп танылады. Әрбір қатысушы серіктестік жұмысына қатысуға толық құқылы және әрқайсысы салған капиталымен қоса, өзінің барлық мүлкімен серіктестік міндеттері бойынша жауап береді. Шығын мен пайда қатысушылар арасында бөлінеді. Толық серіктестіктің ұйымдастыру құрылымы тұрақсыз болады. Себебі, егер қатысушылардың бірі бірлестіктен шықса, онда серіктестік таратылады. Қатысушының өз үлесін басқа серіктестерінің келісімінсіз үшінші біреуге сатуға заң бойынша құқығы болмайды. Толық серiктестiкке қатысушының қалған қатысушылардың келiсiмiнсiз өз атынан және өз мүдделерi немесе үшiншi жақтардың мүдделерi үшiн серiктестiк қызметi мәнiмен бiртектес мәмiлелер жасасуға құқығы жоқ.

Толық серiктестiктiң жарғылық капиталының мөлшерiн оның құрылтайшылары белгiлейдi, бiрақ ол заң құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем болмауы керек.

Толық серiктестiктiң ең жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы болып табылады. Толық серiктестiктiң iшкi мәселелерi жөнiндегі шешiм барлық қатысушылардың жалпы келiсiмi бойынша қабылданады. Серiктестiктiң құрылтай шартында қатысушылардың көпшiлiк даусымен шешiм қабылданатын реттер көзделуi мүмкiн. Егер құрылтай шартында оның қатысушыларының дауыс санын анықтаудың өзгеше тәртiбi көзделмесе, толық серiктестiктiң әрбiр қатысушысының бiр даусы болады. Құрылтай шартында қатысушылар алатын дауыс санын олардың жарғылық капиталдағы үлесiне сай белгiленетiндiгi көзделуi мүмкiн.

Толық серiктестiктi басқаруды толық серiктестiктiң атқару органдары жүзеге асырады. Басқару органдарының түрлерi, құрылу тәртiбi және олардың құзыретi құрылтай құжаттарында белгiленедi. Серiктестiктiң iсiн жүргiзу тапсырылған толық серiктестiктiң органдары барлық қатысушыларға олардың талап етуi бойынша өз қызметi туралы толық ақпарат берiп отыруға мiндеттi.

Толық серіктестік түрін тек шағын және орташа кәсіпорындарда қолдануға болады.

Серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға қатыспайтын серiктестiк сенiмге негізделген серiктестiк деп танылады.

Сенiмге негізделген серiктестiкке қатысатын толық серiктердiң құқықтық ережесi және олардың серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық серiктестiктiң қатысушылары туралы ережемен белгiленедi. Азамат тек бiр ғана сенiмге негізделген серiктестiкке толық серiктес бола алады.

Сенiмге негізделген серiктестiктiң салымшысы алғашқы салымын және қосымша жарналарын (салымдарын) құрылтай құжаттарында көзделген мөлшерде, әдiс пен тәртiп бойынша салуға мiндеттi.

Сенiмге негізделген серiктестiк салымшысының:

1) серiктестiк таза табысының жарғылық капиталдағы өзiне тиесiлi үлесiн құрылтай құжаттарында көзделген тәртiп бойынша алуға;

2) серiктестiктiң қаржылық есеппен танысуға, сондай-ақ оның дұрыс жасалуын тексеру мүмкiндiгiн қамтамасыз етудi талап етуге;

3) жарғылық капиталдағы өз үлесiн немесе оның бiр бөлiгiн заң құжаттарында және серiктестiктiң құрылтай құжаттарында көзделген тәртiп бойынша басқа салымшыға немесе үшiншi жаққа беруге;

4) заң актiлерiнде және құрылтай құжаттарында көзделген тәртiппен серiктестiктен шығуға құқығы бар.

Егер салымшы сенiмге негізделген серiктестiктiң мүдделерiн көздеп тиiстi өкiлеттiксiз мәмiле жасаса, оның әрекеттерiн серiктестiк мақұлдаған жағдайда, мәмiле бойынша ол несие берушiлердiң алдында толық көлемiнде жауап бередi. Егер ол мақұлданбаса, салымшы үшiншi жақтың алдында заңдар бойынша өзiнiң ақы өндiрiп алынатын бүкiл мүлкiмен жеке жауап бередi.

Сенiмге негізделген серiктестiктiң жарғылық капиталы оның қатысушылары салатын салымнан құралады. Салымшылардың салымдарын есептемегенде, жарғылық капитал толық серiктестердiң сенiмге негізделген серiктестiк мүлкiндегi үлесiн белгiлейдi. Жарғылық капиталдың мөлшерiн серiктестiктiң толық серiктестерi белгiлейдi және ол заң құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем болмауы керек.

Сенiмге негізделген серiктестiктiң iсiн басқаруды толық серiктестер жүзеге асырады. Сенiмге негізделген серiктестiктiң iсiн оның толық серiктестерiнiң басқару және жүргiзу тәртiбiн олар толық серiктестiк туралы ережелер бойынша белгiлейдi. Салымшылардың сенiмге негізделген серiктестiктiң iсiн басқаруға қатысуға, сондай-ақ сенiмхат бойынша болмаса, оның атынан әрекет жасауға құқығы жоқ. Сенiмге негізделген серiктестiк салымшыларының серiктестiк iсiн басқару жөнiнде толық серiктестердiң әрекеттерiне дау жасауға құқығы болмайды.

Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң салымдарды толық қоспаған қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша әрбiр қатысушының салым салмаған бөлiгiнiң құны шегiнде ортақ жауапты болады. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жалғыз қатысушы ретiнде бiр адамнан тұратын басқа шаруашылық серiктестiгi бола алмайды.

Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк өзге де шаруашылық серiктестiк акционерлік қоғам немесе өндiрiстiк кооператив болып қайта құрылуға құқылы. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң құқықтық ережесi, оған қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi ҚР-ның Азаматтық Кодексімен және заң құжаттарымен белгiленедi.

Жарғылық капиталдың мөлшерiн жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң құрылтайшылары (қатысушылары) белгiлейдi және ол заң құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем болмауы керек.

Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк қатысушыларының жалпы жиналысының айрықша құзыретiне мыналар жатады:

1) серiктестiктiң жарғысын өзгерту, соның iшiнде оның жарғылық капиталы мөлшерiн өзгерту;

2) атқарушы органның мүшелерiн сайлау (тағайындау) және олардың өкiлеттiктерiн мерзiмiнен бұрын тоқтату, сондай-ақ серiктестiктi немесе оның мүлкiн сенiмгерлiк басқаруға беру туралы шешiм қабылдау және осындай беру шарттарын айқындау;

3) серiктестiктiң қаржылық есебiн бекiту және оның таза табысын бөлу;

4) серiктестiктi қайта құру немесе тарату туралы шешiм шығару;

5) серiктестiктiң байқау кеңесiн және тексеру комиссиясын сайлау және өкiлеттiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтату, сондай-ақ серiктестiк тексеру комиссиясының есептерi мен қорытындыларын бекiту;

6) iшкi ережелердi, оларды қабылдау рәсiмдерiн және серiктестiктiң iшкi қызметiн реттейтiн басқа да құжаттарды ҚР-ның заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда бекiту;

7) серiктестiктердiң өзге де шаруашылық серiктестiктерге, сондай-ақ коммерциялық емес бiрлестiктерге қатысуы туралы шешiм шығару;

8) тарату комиссиясын тағайындау және тарату баланстарын бекiту.

Өзiнiң кез-келген қатысушыларының талабы бойынша жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк қызметiне аудиторлық тексеру жүргiзiлуге тиiс.

Серiктестiк қатысушыларының жалпы жиналысының айрықша құзыретiне жатқызылған мәселелердi ол серiктестiктiң атқарушы органының шешуiне бере алмайды.

Қатысушылары серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға салымдарымен жауап беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi мүлiкпен оған өздерi еселенген мөлшерде енгiзген салымдар арқылы жауап беретiн серiктестiк қосымша жауапкершiлiктi серiктестiк деп танылады.

Қатысушылар жауапкершiлiгiнiң шектi мөлшерi жарғыда көзделедi.

Қатысушылардың бiрi банкрот болған жағдайда оның серiктестiк мiндеттемелерi жөнiндегi жауапкершiлiгi, егер құрылтай құжаттарында жауапкершiлiктi бөлудiң өзгеше тәртiбi көзделмесе, қалған қатысушылар арасында олардың салымдарына қарай бөлiнедi. Қосымша жауапкершiлiктi серiктестiкке ҚР-ның Азаматтық Кодексінiң жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк туралы ережелерi қолданылады.

Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем болмауға тиiс. Өндiрiстiк кооперативтiң мүшелерi кооператив мiндеттемелерi бойынша Өндiрiстiк кооператив туралы заңда көзделген мөлшер мен тәртiп бойынша қосымша жауапты болады.

Өндiрiстiк кооперативтiң жарғысында кооператив мүшелерi жарнасының мөлшерi туралы; кооператив мүшелерiнiң құрамы мен жарна қосу тәртiбi және олардың жарналарды енгiзу жөнiндегi мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiгi туралы; кооператив қызметiне оның мүшелерiнiң еңбекпен қатысу сипаты мен тәртiбi және олардың жеке еңбекпен қатысуы жөнiндегi мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiгi туралы; кооперативтiң таза табысын бөлу тәртiбi туралы; кооперативтi басқару органдарының құрамы мен құзыретi және олардың шешiмдер қабылдау, соның iшiнде шешiмi бiрауыздан немесе бiлiктi көпшiлiк дауыспен қабылданатын мәселелер жөнiндегi шешiмдер қабылдау тәртiбi туралы ережелер болады.

Өндiрiстiк кооперативтiң меншiгiндегi мүлiк оның мүшелерiнiң пайларына олардың жарналарына барабар бөлiнедi. Кооператив таза табысы оның мүшелерi арасында олардың еңбекке қатысуына сәйкес бөлiнедi. Өндiрiстiк кооператив таратылған немесе кооператив мүшесi одан шыққан жағдайда кооператив мүшесiнiң өз пайын бөлiп алуға құқығы бар.

Өндiрiстiк кооперативте кооперативтiң атқарушы органдарының қызметiне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау кеңесi болуы мүмкін. Қадағалау кеңесi мүшелерiнiң өндiрiстiк кооператив атынан әрекет жасауға құқығы жоқ. Басқарма және оның төрағасы кооперативтiң атқарушы органдары болып табылады. Олар кооператив қызметiне күнделiктi басшылықты жүзеге асырады және қадағалау кеңесi мен кооператив мүшелерiнiң жалпы жиналысына есеп бередi. Тек кооператив мүшелерi ғана қадағалау кеңесi мен өндiрiстiк кооператив басқармасының мүшесi бола алады. Кооператив мүшесi бiр мезгiлде қадағалау кеңесiнiң мүшесi және басқарма мүшесi бола алмайды. Өндiрiстiк кооперативтi басқару органдарының құзыретi, сондай-ақ олардың шешiм қабылдау және кооператив атынан әрекет жасау тәртiбi заң құжаттары мен құрылтай құжаттарында белгiленедi.

Өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң жалпы жиналысының ерекше құзыретiне мыналар жатады:

1) кооператив жарғысын өзгерту;

2) атқарушы, тексерушi органдарды және қадағалау кеңесiн құру мен олардың мүшелерiн керi шақырып алу;

3) кооператив мүшелерiн қабылдау және шығару;

4) кооперативтiң қаржы есебiн бекiту және оның таза табысын бөлу;

5) кооперативтi қайта құру мен таратуды шешу.

Жалпы жиналыс шешiмдер қабылдаған кезде кооператив мүшесiнiң бiр даусы болады.

Акционерлік қоғам – кәсіпорын қаржысы акцияларды шығару және орналасыру барысында пайда болатын, ал қатысушылары акционерлік қоғам қаржысына салымдары, басқаша айтқандай акцияны сатып алуға төлеген сома шамасында ғана жауапты қоғам.Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады.

Акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын, құрылуы, қызметінің қайта ұйымдастырылуы және таратылуы тәртібін, акционердің құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ олардың мүдделерін қорғау жөнінде шараларды, акционерлік қоғам органдарының құзыреттерін, құрылу және жұмыс істеу тәртібін, оның лауазымды адамдарының өкілеттілігін, сайлану тәртібін және жауапкершілігін ҚР-ның «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы белгілейді.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы – қоғамның қызметін бастауға қажетті ақшалай қаражатқа байланысты акционерлік қоғамның құрылтайшыларымен олардың аталмыш қоғамға мүшелігі үшін қосқан салымдарынан құрылған нақты бір ақшалай сома. Оның ең төменгі мөлшері айлық есептік көрсеткіштің елу мың еселенген мөлшерінде болады.

Акционерлiк қоғамның өз қатысушыларының мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады, өз мiндеттемелерi бойынша қоғам өз мүлкi шегiнде жауапты болады және өз қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Корпоративтiк жинақтаушы зейнетақы қорларының акционерлерi аталған қорлардың мiндеттемелерi бойынша зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарда белгiленген тәртiп пен жағдайларда ортақтасып жауап бередi. Акционерлiк қоғамның акционерлерi қоғамның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және өзiне тиесiлi акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн көтередi.

Құрылтай шарты мен жарғы акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары нотариаттық куәландырылуға жатады. Құрылтай шартының күшi жарияланған акциялар шығарылымы мемлекеттiк тiркеуден өткiзiлген күннен бастап тоқтатылады. Акционерлiк қоғамның жарғысын бекiту тәртiбi ҚР-ның заң актiлерiмен белгiленедi.

Акционерлiк қоғамның жоғары органы оның акционерлерiнiң жалпы жиналысы болып табылады. Ал, басқарушы органы – директорлар кеңесi. Ол қоғамның қызметiне жалпы басшылықты жүзеге асырады. Акционерлiк қоғамның атқарушы органы алқалық (басқарма) немесе жеке дара (директор, бас директор, президент) болуы мүмкiн. Ол акционерлiк қоғам қызметiне күнделiктi басшылықты жүзеге асырады және директорлар кеңесi мен акционерлердiң жалпы жиналысына есеп бередi.

Қоғамның басқа да органдарының ерекше құзыретiне кiрмейтiн (заңдармен немесе құрылтай құжаттарымен белгiленген) барлық функцияларды атқару акционерлiк қоғамның атқарушы органының құзыретiне жатады. Акционерлердiң жалпы жиналысының акционерлiк қоғамның жылдық қаржы есебiн тексеру комиссиясының қорытындысынсыз бекiтуге құқығы жоқ. Акционерлiк қоғамда қоғам жарғысына немесе елдің заң актiлерiне сәйкес өзге де органдар құрылуы мүмкiн.

Акционерлiк қоғам заңдарда белгiленген тәртiппен туынды бағалы қағаздар, опциондар мен айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруға құқылы. Акционерлік қоғам қамтамасыз етілген облигациялар және қамтамасыз етілмеген облигациялар, купондық және дисконттық облигациялар шығаруға құқылы. Облигациялар шығарудың шарттары мен тәртiбi бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгiленедi.

Бағалы қағаздар бойынша табысты төлеудiң нысаны, тәсiлi және тәртiбi акционерлiк қоғамның жарғысымен немесе бағалы қағаздар шығарылымы проспектiсiмен, заң актiлерiнде көзделген ерекшелiктер ескерiле отырып белгiленедi.

Акционерлiк қоғам қоғамның акциялары бойынша, айырықша көзделмеген жағдайда:

1) өз капиталының терiс мөлшерi кезiнде немесе қоғамның өз капиталының мөлшерi дивидендтердi оның акциялары бойынша төлеу нәтижесiнде терiс болса;

2) егер, ол Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңдарына сәйкес төлем қабiлетсiздiгi немесе дәрменсiздiк белгiлерiне сәйкес келсе не аталған белгiлер қоғамда дивидендтердi оның акциялары бойынша төлеу нәтижесiнде пайда болса дивидендтер төлеуге міндетті емес.

Акционерлік қоғам әрбір есеп жылының соныңда өз қызметінің жылдық есебін жариялауға міндетті.

Тәжірибеде акционерлік қоғамдардың негізінен 2 түрі бар:

1) ашық үлгідегі акционерлік қоғам;

2) жабық үлгідегі акционерлік қоғам.

Қоғамының ашық немесе жабық үлгіде екендігі оның жарғысында және фирмалық атауында міндетті түрде көрсетіледі. Қазақстанда акционерлік қоғамның екі түрі 2003 жылға дейін әрекет еткен. Қазіргі кезде жабық үлгідегі акционерлік қоғам болмайтындықтан, ашық үлгідегі акционерлік қоғамның атауында акционерлік қоғам деп ғана көрсетіледі.

Әлемдік тәжірибеде, ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларын ашық жариялап, еркін орналастырып, сатады. Сонымен қатар, қоғам жарығысына және елдің заңдарына қайшы келмейтін жағдайда акцияларының жазылымын жабық жүргізуге де құқылы болады. Ашық үлгідегі акционерлік қоғамның акционерлерінің саны шектеусіз болады. Ашық қоғамның негізгі сипаты болып бірлескен капитал ауқымының және акционерлер санының үлкендігі табылады.

Жабық үлгідегі акционерлік қоғам – акциялары тек аталмыш қоғамның құрылтайшыларының немесе алдын ала белгіленген тұлғалар арасында ғана сатылатын қоғам. Мұндай қоғамның өз акцияларын ашық жариялауына немесе басқа бір тұлғаға сатуға ұсынуға құқы жоқ. Жабық үлгідегі акционерлік қоғамның акционерлерінің саны шектеулі болады. Егер, мұндай қоғамда акционерлерінің саны белгілі бір уақыт аралығында заңда белгіленген мөлшерден асып кетсе, ол ашық үлгідегі акционерлік қоғамға айналады немесе сот шешімімен таратылады.

Жарғылық капиталының басым бөлiгiн басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес негiзгi ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешiмдерiн айқындай алатын заңды тұлға еншiлес қоғам болып табылады. Еншiлес қоғам өзiнiң негiзгi ұйымының борыштары бойынша жауап бермейдi. Еншiлес қоғаммен жасасқан шарт бойынша оған мiндеттi нұсқаулар беруге құқылы негiзгi ұйым онымен осындай нұсқауларды орындау үшiн жасалған мәмiлелер бойынша еншiлес ұйыммен бiрге субсидиарлық жауапкершілікте болады. Негiзгi ұйымның кiнәсiнен еншiлес ұйым банкрот болған жағдайда негiзгi ұйым оның борыштары бойынша субсидиарлық жауапкершілікте болады. Еншiлес ұйымның қатысушылары негiзгi ұйымнан оның кiнәсiнен еншiлес ұйымға келтiрiлген зиянды өтеудi талап етуге құқылы.

Акционерлiк қоғамның дауыс берушi акцияларының 25 %-ынан астамы, басқа заңды тұлғанiкi болса, ол тәуелдi қоғам деп танылады. Басымырақ заңды тұлға тәуелдi акционерлiк қоғам акцияларының тиiстi бөлiгiн сатып алғаны туралы мәлiметтi заң құжаттарында көзделген тәртiп бойынша дереу жариялауға мiндеттi.

Акционерлiк қоғамдар бiр-бiрiнiң жарғылық капиталдарында өзара қатысуы әрбiр жарғылық капиталдың 25 %-ынан аспауға тиiс. Бiр-бiрiнiң жарғылық капиталына өзара қатысатын акционерлiк қоғамдар басқа қоғамның жалпы жиналысында 25 %-ынан артық дауысты пайдалана алмайды.

Акционерлік қоғам өз капиталының мөлшері айлық есептік көрсеткіштің кемінде 1миллион еселенген мөлшеріндей болған және акционерлерінің саны 500 немесе одан да көп болған жағдайда халықтық акционерлік қоғам болып танылады. Акционерлік қоғам халықтық акционерлік қоғам деп тануды, сондай-ақ мұндай мәртебесінен айыруды өкілетті органды белгілейді.

Акционерлік қоғам халықтық акционерлік қоғам мәртебесін жоғалтады:

1) Қоғам таратылғанда немесе қайта ұйымдастырылғанда;

2) Қоғамның жарғылық капиталының мөлшері 12 айдан ұзақ мерзімде айлық есептік көрсеткіштің миллион еселенген мөлшеріндегі сомадан азайып кеткенде;

3) Акционерлер саны 6 ай ішінде 500-ден төмен азайып кеткен жағдайда.

Халықтық акционерлік қоғам акцияларын сату-сатып алу, бағалы қағаздардың ұйымдастырған нарығында жүзеге асырылады.

1 Акционерлік қоғамды құрудың негізгі жолдары. Акционерлік қоғамның құрылтайшылық құжаттары. Олардың мазмұны. Акционерлік қоғамның жарғылық қоры.

2 Акционерлік қоғамның құрылтайшылары, акционерлері, олардың құқықтары және міндеттемелері. АҚ-ды рәсімдеу тәртібі. АҚ-ды рәсімдейтін орган.
Акционерлік қоғамда қоғамның ұйымдастырушылық, қаржы, экономикалық және басқа да қызметтерімен байланысты келесідей органдар құрылу қарастырылады:

1 Қоғамның жоғарғы орган – акционерлердің жалпы жиналысы;

2 Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі;

3 Қоғамның атқарушы органы – алқалы орган немесе атауы қоғам жарғысында белгіленетін атқарушы орган қызметін жеке дара жүзеге асыратын тұлға. Халықтық акционерлік қоғамда атқарушы орган тек алқалы болады;

4 Қазақстан Республикасының заңдарына және акционерлік қоғам жарғысына сәйкес басқа да органдар. Ішкі аудит қызметін құру акционерлік жарғысын көзделуі мүмкін. Халықтық акционерлік қоғам ішкі аудит қызметі міндетті түрде болуы керек.

Акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі қоғамның директорлар кеңесі атқарушы органдардың ұсынуымен қоғамның қаржы-шаруашылық қызметінің орташа мерзімді жоспарларын мемлекеттік өкілетті органға табыстап, бекіттіреді. Акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі, ұлттық экономиканың негізін құрайтын – стратегиялық маңызды салаларда ҚР-ның Үкіметінің шешімімен құрылған акционерлік қоғам Ұлттық компания болып табылады. Ұлттық компанияның даму жоспарын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

Акционерлердің жалпы жиналысы жылдық және кезектен тыс болып бөлінеді. Акционерлердің жалпы жиналысын акционерлік қоғам жыл сайын өткізіп отыруға міндетті. Акционерлердің өзге жиналыстары кезектен тыс жиналыс болып табылады. Жылдық жалпы жиналыста:

- қоғамның жылдық қортынды қаржы есебі бекітіледі;

- өткен қаржы жылындағы қоғамның таза табысын бөлу тәртібі және қоғамның бір жай акциясына шаққандағы дивиденд мөлшері белгіленеді.

Жалпы жылдық жиналысты қоғамның директорлар кеңесі шақырады. Ал, қоғамның кезектен тыс жалпы жиналысы директорлар кеңесінің немесе ірі акционердің бастамасы бойынша шақыртылады. Ірі акционер – бір-бірімен жасалған келісім негізінде әрекет ететін, өзіне (жинақтап алғанда өздеріне) акционерлік қоғамның дауыс беретін акцияларының 10 %-ы немесе одан да көп пайызы тиесілі акционер немесе бірнеше акционер. Жылдық жалпы жиналысқа қатысуға құқығы бар акционерлердің тізімін қоғам акцияларын ұстаушылардың тізімі кітабындағы деректер негізінде қоғамның тіркеушісі құрастырады.

Жалпы жиналыстың өткізілетін қүні мен уақыты оған атқарушы орган орналасқан жердегі елді-мекенінде акционерлердің неғұрлым көпшілігі қатыса алатындай етіліп белгіленеді, өткізіледі. Егер, жиналысқа қатысушыларды тіркеу мерзімі аяқталған кезде қатысушы акционерлердің немесе акционер өкілдерінің, сондай-ақ қоғамның жалпы жиналысында дауыс беруге құқық беретін акцияларын иеленетін тұлғалардың 50 %-ынан көбі тіркелсе, акционерлердің жалпы жиналысы күн тәртібіндегі мәселелерді қарауға және олар бойынша шешім қабылдауға құқылы. Ал, мұндай шарт орындалмаса жалпы жиналыс өткізілмейді және келесі мерзімге шегеріледі.

Акционерлердің саны 100-ден көп болатын қоғамда есеп коммисиясы акционерлердің жалпы жиналысында сайланады, ал керісінше болған жағдайда бұл міндетті акционерлердің жалпы жиналысының хатшысы атқарады. Акционерлік қоғамның есеп комиссиясы акционерлердің жалпы жиналысын үйлестіреді. Есеп комиссиясы үш адамнан кем болмауға тиіс. Есеп комиссиясына оның алқалы органдары мүшелерінің, қоғамның атқарушы органының функциясын жеке-дара жүзеге асыратын адамның кіруіне болмайды. Акционерлердің жалпы жиналысы өткізілетін уақытта есеп комиссиясының мүшесі болмаған жағдайда жиналыс өткізілетін уақытқа есеп комиссиясының мүшесін қосымша сайлауға рұқсат етіледі.

Есеп комиссиясы:

1) акционерлердің жалпы жиналысына қатысу үшін келген адамдардың өкілеттігін тексереді;

2) акционерлердің жалпы жиналысына қатысушыларды тіркейді және оларға акционерлердің жалпы жиналысының күн тәртібіндегі мәселелер бойынша материалдарды береді;

3) сырттай дауыс беру үшін алынған бюллетеньдердің дұрыстығын анықтайды және дұрыс бюллетеньдер мен күн тәртібіндегі әрбір мәселе бойынша оларда көрсетілген дауыстарды санайды;

4) акционерлердің жалпы жиналысы кворумының, оның ішінде жиналыс өткізілген барлық уақыттың ішінде болуын да анықтайды және кворумның болғаны немесе болмағаны туралы хабарлайды;

5) акционерлердің жалпы жиналысында акционерлердің құқықтарын іске асыру мәселелерін түсіндіреді;

6) акционерлердің жалпы жиналысында қаралған мәселелер бойынша дауыстарды санайды және дауыс берудің қорытындысын шығарады;

7) акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру қорытындылары туралы хаттама жасайды;

8) дауыс беру бюллетеньдерін және дауыс беру қорытындылары туралы хаттаманы қоғамның мұрағатына береді.

Есеп комиссиясы акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру үшін толтырылған бюллетеньдердегі ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз етеді.

Ішкі аудит қызметінің қызметкерлері директорлар кеңесінің және атқарушы органның құрамына сайлана алмайды. Ішкі аудит қызметі тікелей директорлар кеңесіне бағынады және өз жұмысы туралы оның алдында есеп береді.

Акционерлік қоғамдағы жалпы басшылықты директорлар кеңесі жүзеге асырады. Акционерлік қоғамның директорлар кеңесінің құзыретіне:

- қоғам қызметінің басым бағыттарын белгілеу;

- акционерлердің жылдық және кезектен тыс жалпы жиналысын шақыру туралы шешім қабылдау;

- жарияланған акциялардың саны шегiнде акцияларды орналастыру туралы, оның iшiнде орналастырылатын акциялардың саны, оларды орналастыру тәсiлi мен бағасы туралы шешiм қабылдау;

- қоғамның орналастырылған акцияларды немесе басқа да бағалы қағаздарды сатып алуы және оларды сатып алу бағасы туралы шешім қабылдау;

- қоғамның жылдық қаржы есептілігін алдын ала бекіту;

- қоғамның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару талаптарын айқындау;

- атқарушы органның сан құрамын, өкілеттік мерзімін анықтау, оның басшысын және мүшелерін (атқарушы органның функциясын жеке-дара жүзеге асыратын адамды) сайлау, сондай-ақ олардың өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату;

- атқарушы органның басшысы мен мүшелерінің (атқарушы органның функциясын жеке-дара жүзеге асыратын адамның) лауазымдық айлықақыларының мөлшерін және оларға еңбекақы және сыйлықақы төлеу талаптарын айқындау;

- ішкі аудит қызметінің сандық құрамын, өкілеттік мерзімін айқындау, оның басшысы мен мүшелерін тағайындау, сондай-ақ олардың өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату, ішкі аудит қызметінің жұмыс тәртібін, ішкі аудит қызметі қызметкерлеріне еңбекақы және сыйлықақы төлеудің мөлшері мен талаптарын айқындау;

- корпоративтік хатшыны тағайындау, оның өкілеттік мерзімін айқындау, оның өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату, сондай-ақ корпоративтік хатшының лауазымдық жалақысы мөлшерін және сыйақы шарттарын айқындау;

- аудиторлық ұйымның, сондай-ақ қоғамның акцияларын төлеуге берілген не ірі мәміле нысанасы болып табылатын мүліктің нарықтық құнын бағалау жөніндегі бағалаушының қызметіне ақы төлеу мөлшерін айқындау;

- қоғамның ішкі қызметін реттейтін құжаттарды (бұған қоғам қызметін ұйымдастыру мақсатында атқарушы орган қабылдайтын құжаттар қосылмайды), оның ішінде аукциондар өткізу және қоғамның бағалы қағаздарына қол қою шарттары мен тәртібін белгілейтін ішкі құжатты бекіту;

- қоғамның филиалдары мен өкілдіктерін құру және жабу туралы шешімдер қабылдау және олар туралы ережелерді бекіту;

- қоғамның басқа заңды тұлғалардың акцияларының он және одан да көп пайызын (жарғылық капиталға қатысу үлестерін) сатып алу туралы шешімдерін қабылдау;

- акцияларының (жарғылық капиталдағы қатысу үлесінің) он және одан да көп пайызы қоғамға тиесілі заңды тұлға акционерлерінің (қатысушыларының) жалпы жиналысының құзыретіне жатқызылатын қызмет мәселелері бойынша шешімдер қабылдау;

- қоғамның міндеттемелерін оның өзіндік капиталы мөлшерінің он және одан да көп пайызы болатын шамаға көбейту;

- қоғамның бұрынғы тіркеушісімен шарт бұзылған жағдайда қоғамның тіркеушісін таңдау;

- қоғам немесе оның қызметтік, коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын қызметі туралы ақпаратты айқындау;

- ірі мәмілелер және жасалуына қоғам мүдделі мәмілелер жасасу туралы шешімдер қабылдау;

- қоғамның жарғысында немесе ел заңдарында көзделген, акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жатпайтын өзге де мәселелер.

Директорлар кеңесінің мүшесі тек жеке адам ғана бола алады. Яғни, мүшелікке акционер немесе акционерлердің сайлауға ұсынған өкілдері және басқа адамдар сайлана алады. Атқарушы органның басшысынан басқа мүшелері директорлар кеңесіне төрағалыққа немесе мүшелікке сайлана алмайды. Атқарушы органның басшысы директорлар кеңесінің төрағасы болып сайлана алмайды. Директорлар кеңесінің мүшелерінің саны үштен, ал халықтық акционерлік қоғамда бестен кем болмауы керек. Халықтық акционерлік қоғамда директорлар кеңесі мүшелерінің 30 %-ынан көбі тәуелсіз директорлар болуы керек. Тәуелсіз директор – аталған акционерлік қоғамның аффилиирленген тұлғасы болып табылмайтын және өзі директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде ондай тұлға болмаған (оның осы акционерлік қоғамның тәуелсіз директоры қызметінде болған жағдайды қоспағанда), осы акционерлік қоғамның аффилиирленген тұлғаларына қатынасы жөнінен аффилиирленген тұлға болып табылмайтын; аталған акционерлік қоғамның немесе осы қоғам ұйымының аффилиирленген тұлғаларының лауазымды адамдарына бағынышты емес және директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде сол тұлғаларға бағынышты болмаған; мемлекеттік қызметші болып табылмайтын; осы акционерлік қоғамның аудиторы болып табылмайтын және өзі директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде ондай аудитор болмаған; аудиторлық ұйым құрамында жұмыс істейтін аудитор ретінде осы акционерлік қоғамның аудитіне қатыспаған және өзі директорлар кеңесіне сайланар алдындағы үш жыл ішінде мұндай аудитке қатыспаған директорлар кеңесінің мүшесі. Директорлар кеңесінің өкілеттілігі мерзімін акционерлердің жалпы жиналысы белгілейді.

Директорлар кеңесің төрағасы директорлар кеңесі мүшелерінің жалпы санының көпшілік дауысымен, жасырын дауыс беру арқылы оның мүшелерінің арасынан сайланады. Директорлар кеңесінің төрағасы директорлар кеңесінің жұмыстарын ұйымдастырады, оның отырыстарын жүргізеді және қоғамның жарғысында белгіленген өзге де мәселелерді шешуді жүзеге асырады. Директорлар кеңесінің отырысы төрағаның, директорлар кеңесінің немесе атқарушы органның кез-келген мүшесінің, қоғамның ішкі аудиті қызметінің, қоғам аудитын жүзеге асыратын аудиторлық ұйымның немесе ірі акционерлердің талап етуі бойынша шақырылады. Отырыс өткізу үшін кворум директорлар кеңесінің мүшелері санының жартысынан кем болмау керек. Директорлар кеңесінің төрағасы болмаған жағдайда, оның функцияларын директорлар кеңесінің шешімі бойынша директорлар кеңесі мүшелерінің бірі жүзеге асырады.

Директорлар кеңесінің неғұрлым маңызды мәселелерін қарау және ұсынымдарын дайындау үшін жария компанияларда:

1) стратегиялық жоспарлау;

2) кадрлар және сыйақылар;

3) ішкі аудит;

4) әлеуметтік мәселелер;

5) қоғамның ішкі құжатында көзделген өзге мәселелер бойынша директорлар кеңесінің комитеттері құрылады, ал өзге қоғамдарда құрылуы мүмкін.

Директорлар кеңесінің комитеттері директорлар кеңесінің мүшелерінен және нақты комитетте жұмыс істеу үшін қажетті кәсіби білімі бар сарапшылардан тұрады.

Атқарушы органның басшысы директорлар кеңесі комитетінің төрағасы бола алмайды. Директорлар кеңесі комитеттерін қалыптастыру және олардың жұмыс істеу тәртібі, сондай-ақ олардың сандық құрамы директорлар кеңесі бекітетін қоғамның ішкі құжатымен белгіленеді.

Жеке адам ғана директорлар кеңесінің мүшесі бола алады. Директорлар кеңесінің мүшелері:

1) акционер – жеке адамдар;

2) директорлар кеңесіне акционерлердің мүдделерін білдіруші өкілдер ретінде сайлауға ұсынылған (ұсыныс берілген) адамдар;

3) басқа адамдар арасынан сайланады.

Директорлар кеңесінің мүшелерін сайлау кумулятивтік дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. кумулятивтік дауыс беру – дауыс беруге қатысушы әрбір акцияға қоғам органы сайланатын мүшелерінің санына тең дауыс саны келетін дауыс беру тәсілі. Акционер өзіне тиесілі акциялар бойынша бір кандидатты жақтап толық дауыс беруге немесе оларды директорлар кеңесінің мүшелігіне бірнеше кандидат арасында бөліп беруге құқылы. Ең көп дауыс санын алған кандидаттар директорлар кеңесіне сайланған болып есептеледі. Егер директорлар кеңесінің мүшелігіне екі немесе одан да көп кандидат тең дауыс санын алса, бұл кандидаттарға қатысты қосымша дауыс беру өткізіледі.

Қоғамның акционері емес және акционердің мүдделерін білдіруші өкіл ретінде директорлар кеңесіне сайлауға ұсынылмаған жеке адам директорлар кеңесінің мүшесі болып сайлана алады. Мұндай адамдар саны директорлар кеңесі құрамының 50 %-ынан аспауы керек. Директорлар кеңесінің құрамына сайланған адамдардың, егер Қазақстан Республикасының заңдарында және қоғамның жарғысында өзгеше көзделмесе, қайта сайлануына шек қойылмайды. Директорлар кеңесінің өкілеттік мерзімін акционерлердің жалпы жиналысы белгілейді. Директорлар кеңесінің өкілеттік мерзімі акционерлердің жаңа директорлар кеңесін сайлау өткізілетін жалпы жиналысын өткізу кезінде аяқталады.

Акционерлердің жалпы жиналысы директорлар кеңесінің барлық немесе жекелеген мүшелерінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға құқылы. Директорлар кеңесі мүшесінің өкілеттігін өз бастамасы бойынша мерзімінен бұрын тоқтату директорлар кеңесіне берілген жазбаша хабарлама негізінде жүзеге асырылады. Директорлар кеңесінің мұндай мүшесінің өкілеттігі директорлар кеңесі аталған хабарламаны алған кезден бастап тоқтатылады. Директорлар кеңесі мүшесінің өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда, директорлар кеңесінің жаңа мүшесін сайлау акционерлердің жалпы жиналысында ұсынылған кумулятивтiк дауыс берумен жүзеге асырылады, бұл орайда директорлар кеңесінің жаңадан сайланған мүшесiнiң өкілеттігі тұтас алғанда директорлар кеңесінің өкілеттік мерзімінің өтуімен бір мезгілде аяқталады.

Атқарушы органның басшысынан басқа мүшелері директорлар кеңесіне сайлана алмайды. Атқарушы органның басшысы директорлар кеңесінің төрағасы болып сайлана алмайды. Директорлар кеңесi мүшелерiнiң саны кемiнде үш адам болуға тиiс. Қоғамның директорлар кеңесi мүшелерi санының кемiнде үштен бiрi тәуелсiз директорлар болуға тиiс. Акционерлік қоғамның ағымдағы қызметіне қоғамның атқарушы органы басшылық етеді. Атқарушы орган алқалы немесе жеке дара болуы мүмкін. Қоғамның атқарушы органы басқа органдарымен лауазымды адамдардың құзыретіне жатқызылмаған кез-келген мәселелер бойынша шешім қабылдауға құқылы. Қоғамның атқарушы органы мүшесінің дауыс беру құқығын өзге адамға, оның ішінде қоғамның атқарушы органының басқа мүшесіне беруіне жол берілмейді.

Атқарушы органның «вето» құқығы белгіленген мәселелер жөніндегі шешімдері "алтын акция" иесімен келісілуге тиіс. Атқарушы орган акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар кеңесінің шығарған шешімдерін орындауға міндетті. Қоғамның акционері және оның акционері болып табылмайтын қызметкер алқалы атқарушы органның мүшесі бола алады.

Атқарушы орган басшысы:

1) акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар кеңесінің қабылдаған шешімдерінің орындалуын ұйымдастырады;

2) үшінші тұлғалармен қатынастарда қоғам атынан өкілдік құқығына сенімхат береді;

3) үшінші тұлғалармен қатынаста сенімхатсыз әрекет етеді;

4) қоғам қызметкерлерін қабылдауды, ауыстыруды және жұмыстан босатуды жүзеге асырады, оларға көтермелеу шараларын қолданады және тәртіптік жазалар қолданады, қоғамның штат кестесіне сәйкес қоғам қызметкерлерінің лауазымдық айлық ақыларының және айлық ақыларына дербес үстеме ақылардың мөлшерін белгілейді, атқарушы орган мен қоғамның ішкі аудит қызметінің құрамына кіретін қызметкерлерді қоспағанда, қоғам қызметкерлеріне берілетін сыйлық ақы мөлшерін айқындайды;

5) өзі болмаған жағдайда өз міндеттерін атқаруды атқарушы орган мүшелерінің біріне жүктейді;

6) атқарушы орган мүшелерінің арасында міндеттерді, сондай-ақ өкілеттік саласын және жауапкершілікті бөледі;

7) қоғам жарғысында және қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімдерінде белгіленген өзге де функцияларды жүзеге асырады.

Аффилиирленген тұлғалар – тікелей немесе жанама түрде шешімдерді айқындауға немесе әрқайсысы қабылдайтын шешімге, оның ішінде жасалған мәмілеге орай ықпал етуге мүмкіндігі бар жеке немесе заңды тұлғалар.

Қоғамның аффилиирленген тұлғаларына мыналаржы жатқызуға болады:

- iрi акционер;

- қоғамның iрi акционерi не, тәуелсіз директорды қоспағанда, лауазымды тұлғасы болып табылатын жеке адамның жақын туысы (ата-анасы, аға-iнiсi, апа-сiңлiсi, ұлы, қызы), некеде тұрған адамы, сондай-ақ жекжаты (жұбайының аға-iнiсi, апа-сiңлiсi, ата-анасы, ұлы немесе қызы) болып келетiн жеке адам;

- қоғамның iрi акционерi не лауазымды адамы болып табылатын тұлғаның бақылауындағы заңды тұлға, дербес немесе өзiнiң аффилиирленген тұлғаларымен бiрлесiп қоғамның не кейбір заңды тұлғалардың дауыс беретiн акцияларының (ұйымның қатысу үлесінің) 10 %-ын және одан да көп пайызын иеленетiн, пайдаланатын және оларға билiк ететiн тұлғаның лауазымды адамы;

- қоғамның iрi акционерi не лауазымды адамы болып табылатын тұлғаның бақылауындағы заңды тұлға;

- қоғамның iрi акционерi не лауазымды адамы болып табылатын тұлға оған қатысты iрi акционер болып табылатын не мүлiктегi тиiстi үлеске құқығы бар болатын заңды тұлға;

- оған қатысты алғанда қоғам iрi акционер болып табылатын не мүлiктегi тиiстi үлеске құқығы бар болатын заңды тұлға;

- қоғаммен бiрге үшiншi тұлғаның бақылауында болатын заңды тұлға;

- қоғаммен шарт арқылы байланысы бар, қоғам қабылдайтын шешiмдердi сол шартқа сәйкес айқындауға құқылы тұлға;

- дербес немесе өзiнiң аффилиирленген тұлғаларымен бiрлесiп қоғамның негізгі заңды тұлғаларының дауыс беретiн акцияларының (ұйымның қатысу үлесінің) 10 %-ын және одан да көп пайызын иеленетiн, пайдаланатын және оларға билiк ететiн тұлға;

- Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес қоғамның аффилиирленген тұлғасы болып табылатын өзге де тұлғалар.

Мыналар:

- іс-әрекетке қабілетсіз және іс-әрекетке қабілеті шектеулі тұлғалар аффилиирленген тұлғалар болып табылмайды.

Қоғамның аффилиирленген тұлғалары туралы мәліметтер қызметтік, коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын ақпарат болып табылмайды. Қоғам аффилиирленген тұлғаларының есебiн осы тұлғалар немесе қоғамның тiркеушiсi беретiн мәлiметтер негiзiнде (уәкiлеттi орган белгiлеген тәртiппен iрi акционер болып табылатын тұлғаларға қатысты ғана) жүргiзуге мiндеттi. Қоғамның акционерлерi мен лауазымды адамдарының өз аффилиирленген тұлғалары туралы ақпаратты табыс ету тәртiбi жарғымен белгiленедi. Қоғамның аффилиирленген тұлғалары болып табылатын жеке және заңды тұлғалар аффилиирлену туындаған күннен бастап жеті күн ішінде өзінің аффилиирленген тұлғалары туралы мәліметті қоғамға табыс етуге міндетті. Қоғам өзінің аффилиирленген тұлғаларының тізімін уәкілетті органға ол белгiлеген тәртіппен табыс етуге міндетті.Әдебиеттер: [1-3, 7, 9]

Тақырып 3. Бағалы қағаздар және олардың жіктелуі

1 Бағалы қағаздардың түсінігі мен жіктелуі.

2 “Бағалы қағаз” категориясының экономикалық мазмұны.

3 Бағалы қағаздардың жіктелу белгілері. Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттері.

Құнды қағаз ұсынбалы (мүліктік құқықтар құнды қағазды тапсыру жолымен басқа біреуге беріледі), ордерлік (құнды қағаз мүліктік құқықтардың берілгенін куәландыратын жазба жолмен табысталады) және атаулы (мүліктік құқықтар құнды қағазда аталған адамға беріледі) болуы мүмкін. Құнды қағазда заңда белгіленген деректемелер болуға тиіс және құнды қағаздағы мүліктік құқықтар осы құнды қағаз көрсетілгенде ғана іске асырылады, сондай-ақ құнды қағаздың эмиссиясы және айналысы заңмен белгіленген ережелер мен нормаларға бағындырылады. Құнды қағаз реттеушілік, ақпараттық міндеттер атқарады, сондай-ақ экономиканың түрлі салаларын, соның ішінде нақты экономика мен қаржы саласын байланыстыру тетігі ретінде қолданылады.

Қазақстан Республикасының “Бағалы қағаздар рыногі туралы” заңында (10.7. 2003) эмиссиялық құнды қағаздың шығарылуы, таратылуы, айналысқа жіберілуі және өтелуі барысында туындайтын қоғамдық қатынастар реттелген, сондай-ақ құнды қағаздың инвесторлары мен ұстаушыларының құқықтарын,құнды қағаз рыногінің қауіпсіз, ашық, тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету жолдары белгіленген.

Бағалы қағаздар -

1. Мүліктік кұқықты куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің жиынтығы.

2. Бағалы кағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы кағаздардың. Азаматтық кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен айқындалған өзге де түрлері жатады.

3. Бағалы кағаздар шығарылым нысаны бойынша:

1) құжатты және құжатсыз;

2) эмиссиялық, және эмиссиялық емес;

3) атаулы, ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар болып бөлінеді

Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.

Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш түрге бөлінеді:

• 
  мемлекеттік;
  
• 
  корпоративтік.
  

• 
  Ұлттық жинақ облигациялары;
  
• 
  Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
  
• 
  Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
  

Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң күшіне сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын корпоративтік бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.

Бағалы қағаздарды жалпы мынадай екі топқа бөлуге болады:

а) ақшалай бағалы қағаздар;

б) капиталды бағалы қағаздар.

Ақшалай бағалы қағаздар – ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Бағалы қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай бағалы қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай бағалы қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.

Капиталды бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын (капиталын) құру немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады. Акция мен облигация осы аталған бағалы қағаздардың түріне жатқызылады.

Өздерінен алынатын табысқы байланысты бағалы қағаздар мынадай екі топқа бөлінеді:

- қарыздық бағалы қағаздар;

- инвестициялық бағалы қағаздар.

Қарыздық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі бойынша эмитент көрсетілген уақыт барысында белгіленген пайыз көлемінде (процентімен) тиісті қарыздарын өтуге (төлеуге) міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы басқа бағалы қағаздар жатқызылады.

Инвестициялық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі иемденуші активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Бағалы қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.

Бағалы қағаздар шығарылу мақсатына байланысты мынадай екі түрге бөлінеді:

- қорлы бағалы қағаздар;

- саудалық бағалы қазаздар.

Қорлы бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар қор биржаларында айналысқан түсіеді және көп мөлшерде эммиссияланады. Бағалы қағаздардың бұл түріне акциялар және облигациялар жатқызылады.

Саудалық бағалы қазаздар – бағалы қағаздың бұл түрі белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.

Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар мынадай болып екіге бөлінеді:

- нарықтық бағалы қағаздар;

- нарықтық емес бағалы қағаздар.

Нарықтық бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін сатылып немесе сатып отырылды.

Нарықтық емес бағалы қағаздар – бұл аталған бағалы қағаздар қолдан–қолға еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түсепейді.

Атқаратын қызметіне және рөліне байланысты бағалы қағаздар мынадай үш топқа бөлінеді:

- негізгі (акция, облигация);

- көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар;

- туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы да басқалар)

Акция дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардың қандайда бір акционерлік қоғамды дамыту үшін қаржы салғандығын куәландыратын және иесіне акционерлік қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде (табыс ретінде) алуға құқылы беретін бағалы қағаз болып табылады. Акциялар айналым мерзімі белгіленбей-ақ шығарыла береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарды басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар мынадай түрлерге бөлінеді:

- жәй акциялар;

- артышылығы бар акциялар.

Жәй акциялар акционерлік қоғамды басқаруға құқық береді. Бір жәй акция ұйымның акционерлер жиналысында осы кәсіпорынға қатысты мәселелерді шешу барысында бір дауысқа ие бола алады. Жәй акциялар үшін дивидент төлеу акционерлік қоғамның таза пайдасынан (толықтырғанан) кейін және артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденттер төленгеннен кейін жүргізіледі.

Артықшылығы ьар акциялар – басқаруға қатысу құқығын бермей, әйтсе де олар иесіне тұрақты белгіленген мөлшерде дивиденттер алу құқығын береді, яғни оларға белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар артықшылығы бар акциялар ұйымның таза табысын акционерлер арасында бөлу кезінде немесе қоғамның жойылуы кезінде жәй акциялар мен салыстырғанда артықшылықққа ие болады.

Облигация дегеніміз оның иесінің ақша салғандығын куәландыратын және оған көрсетілген мерзім ішінде осы бағалы қағаздың атауы (номиналды) құнына белгіленген пайызды (процентті) төлей отырып, өтеу міндеттемесін мақұлдайтын бағалы қағаз болып табылады. Облигациялар сияқты кісіпорын үшін инвестицияның маңызды көзі болып табылады.

Қаржылық салымдардыц түрлері

Қаржылык салымдар - бұл кәсіпорынның бағалы қағаздарды сатып алу, еншілес және басқа кәсіпорындарға қаржылар салу, сондай-ақ вексель және басқа да борыштық міндеттемелер негізінде басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға ұзақ мерзімді қарыз беруге арналған қаржылық салымдары.

Есепте каржылық салымдар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді бо-лып бөлінеді.

Бір жылдан кем мерзімде сақталатын (ұсталатын) акциялар, облигациялар мен басқа бағалы қағаздарға қаржылық салымдар, сонымен қатар бір жылдан кем мерзімге берілген қарыздар қысқа мерзімді болып са-налады.

Бір жылдан артық мерзімге табыстар алу үшін оларды сақтау (ұстау) ниетпен бағалы қағаздарды сатып алуға кеткен шығындар, еншілес кәспорындардың жарғылық немесе пайлық қорларына салымдар, бір жылдан артық мерзімге қарызға берілген қаржылар ұзақ мерзімді қаржылық салымдар болып саналады.

Қаржылық салымдар құрамында ақша кұжаттары болып саналатын бағалы қағаздар, акциялар, облигациялар, жинақ сертификаттары, вексельдер және т.б. елеулі орын алады.

Акциялар кәсіпорынның даму мақсаттарына оның иесіне қаржы салғандығын куәландырады және оған дивиденд түрінде пайданың бір бөлігін алуға құқық береді.

Акциялар жай және артықшылығы бар (пұрсатты) болады.

Облигациялар да олардың иесіне қаржы салғандығын куәландырады, бірақ оған белгілеп қойылған сыйақы алуға құқық береді. Егер кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері акциялар бойынша дивидендтер және облигациялар бойынша сыйакыларды бір мезгілде төлеуге мүмкіндік бере алмаса, табыс алуға облигация иелерінің ерекше құқығы бар. Табыстың жетіспеушілік жағдайында облигациялар бойынша сыйақылар резервтік қордың есебінен төленеді, ал акциялар (пұрсатты) бойынша - сол мақсат үшін құрылған арнайы қорлар есебінен төленеді.

Жинақ сертификаттары - бұл банктердің салымшыларға белгілі мерзімге ақша каражаттары (депонирлеу) салынғаны туралы берілетін куәліктері. Бұл мерзім біткеннен кейін ақша салушы өзінің салымын (депозитін) және ол бойынша сыйақысын қоса алады. Әдеттегі жинақ щоттарынан мұның айырмашылығы клиентке кітапша емес банктің қарыз қолхатьның ролін атқаратын сертификат (куәлік) беріледі. Мұндай салымнан қаржыны белгілеп қойылған мерзімге жетпей алуға болады, бірақ бұл жағдайда айыппұл (белгілі процент) төленеді.

Бұрын бағалы қағаздар тек қана көрнекті қағаз үлгіде болған және арнайы қағаз бланкілерінде баспа түрінде басылған.

Соңғы уақытга бағалы қағаздардың айналымы айтарлықтай көбеюіне байланысты олардың көбісі есеп кітабында жазу түріңде, сондай-ақ ақпараттың әр түрлі сақтаушыларында (оның ішінде дискеталарда) жасала бастады, яғни табиғи көрнекті емес (қағазсыз) үлгіге көшті. Сондықтан, бағалы қағаздар нарығында бағалы қағаздармен қатар олардың орнын алмастырушылар да шығарылады, айналымда болады, жойылады. Бағалы кағаздың иесіне мұндай жағдайда меншік құқығын куәландыратын құжат - бағалы қағаздың сертификаты беріледі.