Педагогиканың негізгі категориялары (тәрбие, оқыту, білім беру, педагогикалық процесс), олардың өзара байланысы

• 
  
  Қалыптасу - ішкі және сыртқы, басқарылатын және басқарылмайтын, барлық факторлардың ықпалымен адамның әлеуметтік тірі жан иесі ретінде дамып жетілуі.
  

Педагогиканың кез келген ғылым сияқты ұғымдық және категориялық аппараты бар.

Категориялар - шындықтың ең маңызды байланыстары мен қатынастарын көрсететін жалпы, іргелі ұғымдар. Ұғымдар мен категориялар педагогика ғылымының негізін құрайды. Олар терминдермен көрсетіледі. Бірыңғай терминология ғылымда ортақ тіл ретінде қажет. Педагогиканың негізгі категорияларына ең алдымен «тәрбие», «білім беру», «оқыту», «педагогикалық процесс», «білім беру жүйесі», сондай-ақ «даму», «қалыптастыру», «әлеуметтену» сияқты жалпы ғылыми категориялар және т.б. ..

Кең әлеуметтік мағынада білім – бұл жинақталған тәжірибені аға ұрпақтан жас ұрпаққа беру.

Тар әлеуметтік мағынада тәрбие дегеніміз – адамның бойында белгілі бір білімді, көзқарасты, адамгершілік құндылықтарды, саяси бағыттарды қалыптастыру мақсатында қоғамдық институттардың бағытталған ықпалы.

Кең педагогикалық мағынада тәрбие – бұл тәрбиешілер мен тәрбиешілердің өзара әрекетін қамтамасыз ететін арнайы ұйымдастырылған тәрбие жүйесі жағдайында тұлғаны мақсатты түрде қалыптастыру процесі.

Тар педагогикалық мағынада тәрбие – бұл нақты тәрбие міндеттерін (еңбек, дене тәрбиесі) шешуге бағытталған тәрбие жұмысының процесі мен нәтижесі. Бұл адамның белгілі бір қасиеттерін, қасиеттерін және қарым-қатынастарын қалыптастыруға бағытталған арнайы оқу әрекеті.

Тәрбие үрдіс ретінде мектепке дейінгі, жалпы, кәсіптік және қосымша білім беру мекемелерінде, сонымен қатар өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесінде білім, дағды, танымдық және практикалық іс-әрекеттегі тәжірибе, құндылық бағдарлары мен қарым-қатынастар жүйесін дамыту болып табылады.

Білім беру нәтижесінде білім, білік, тәжірибе және қарым-қатынасты дамытудағы қол жеткізілген деңгей.

Білім беру жүйе ретінде бірізді білім беру бағдарламалары мен мемлекеттік білім беру стандарттарының жиынтығы, оларды жүзеге асыратын оқу орындарының және білім беру органдарының желісі болып табылады.

Білім көлемі бойынша білім бастауыш, орта, жоғары болуы мүмкін. Табиғаты мен бағыты бойынша – жалпы, кәсіптік, политехникалық.

Білім – алдын ала жоспарланған, мақсатты, арнайы ұйымдастырылған қарым-қатынас, нәтижесінде тәрбие, білім алу және жеке тұлғаны дамыту. Оның мақсаты – ЗҰН-ды сіңіру, дүниетанымын қалыптастыру, оқушының психикалық күші мен мүмкіндіктерін дамыту. Білім – тәрбиелік.

Педагогикалық процесс – белгілі бір оқу жүйесі шеңберінде және уақыт бойынша дамитын арнайы ұйымдастырылған, алға қойған мақсатқа жетуге бағытталған және оқушылардың жеке қасиеттері мен қасиеттерін өзгертуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара әрекеті.

Тәрбие жүйесі дегеніміз: мақсаттар, осы мақсаттарды жүзеге асыратын субъектілер, іс-әрекеттер, оған қатысушылар арасында туындайтын қарым-қатынастар; білім беру жүйесінің құрамдас бөліктерінің бірлігін және осы жүйенің дамуын қамтамасыз ететін білім беру және басқару субъектілері игеретін орта.

Даму – адамның денесінде, психикасында, интеллектуалдық және рухани сферасындағы сандық және сапалық өзгерістер процесі. Дене дамуы (жалпы дененің, жеке бұлшықеттер), психикалық (сезім, интеллект, ерік, қабілет, қажеттіліктер, мінез), сонымен қатар рухани даму (адамның ішкі әлемі) бар.

Қалыптастыру – даму процесінің салыстырмалы толықтығының белгілі бір кезеңі; бұл тұқым қуалаушылықтың, қоршаған ортаның, мақсатты тәрбиенің және жеке тұлғаның өзіндік іс-әрекетінің (өзін-өзі тәрбиелеуінің) объективті әсерінің нәтижесінде тұлғаның тұлғасына айналу процесі.

Тұлғаның әлеуметтенуі – жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға ену процесі, практикалық және теориялық іс-әрекеттердің іскерліктері мен дағдыларын меңгеру, өмірдегі қарым-қатынастарды тұлғалық қасиеттерге айналдыру. Әлеуметтену деп қоғамдық өмір мен әлеуметтік қатынастар тәжірибесін ассимиляциялаудың тұтас көп қырлы процесі деп түсіну керек.

Педагогикалық терминология үнемі жаңарып, жаңартылып, жетілдіріліп отырады.

Сонымен, педагогика адам тұлғасының дамуы мен қалыптасуының мәні және осы негізде тәрбие мен оқытудың теориясы мен әдістемесін арнайы ұйымдастырылған процесс ретінде дамыту туралы ғылым. (Педагогиканың қазіргі сөздігі)

Әрбір ғылым өзінің пәніне сәйкес келетін өзінің категориялық аппаратын жасайды. Кез келген ғылымның концепцияларының жиынтығы оның мазмұнының ең құнды бөлігі, Гегель бойынша оның алмас торы.

әлеуметтену;

Әлеуметтену - бұл ұғымдардың ең кеңі. Әлеуметтену деп әр адам қоршаған әлеуметтік ортаның әсерінен еріксіз бастан кешіретін өзінің физикалық және психикалық қасиеттерінің өзгеруі мен дамуының алуан түрлілігі мен көп сатылы процесі түсініледі. Бастапқыда алғашқы қоғамда адамды жинақталған әлеуметтік құндылықтармен таныстыру процесі стихиялы, ұйымдастырылмаған, бақыланбайтын болды. Көбінесе ол қазіргі қоғамдарда өзгеріссіз қалады, мұның өзі дамыған елдердің өзінде қылмыс, алкоголизм, нашақорлық және т. Дегенмен, дамыған өркениетті қоғамда әлеуметтену процесі барған сайын реттелген, ұйымдастырылған және басқарылатын болып келеді. Онда шешуші рөл атқарады оқу қызметі.

Білімұйымдасқан, реттелген, мақсаттылық бар әлеуметтену формасымамандандырылған мекемелер жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, бүгінгі күні білім беру тек жас ұрпақты әлеуметтену процесі ретінде ғана емес, сонымен қатар адамдардың өмірінің барлық кезеңдерінде, оның ішінде орта және жоғары кәсіптік білім алудың мақсатты түрде қалыптасуының тұтас процесі ретінде түсініледі. Сонымен қатар, білім берудің сол немесе басқа нәтижесі «тез бұзылатын өнімге» айналған жағдайда білім беру процесі үздіксіз үздіксіз өзін-өзі тәрбиелеуді, өзін-өзі дамытуды қоса бастады.

Ресей Федерациясының «Білім туралы» Заңында: «Осы заңда білім беру мақсатты процесс ретінде түсініледі. оқыту және тәрбиелеужеке адамның, қоғамның және мемлекеттің мүддесі үшін».

Білімосы заңмен жоғарыдағы фрагменттен шығатындай, оқу қызметінің маңызды құрамдастарының бірі ретінде түсіндіріледі. Оның мәні белгілі бір білім жиынтығын меңгерудегі оқытушылар мен тыңдаушылардың бірлескен іс-әрекетінде жатыр. Бұл білімнің сипаты мен көлемі қазіргі оқу орындарында оқытылатын пәндердің тізбесін де, олардың әрқайсысының мазмұнын да белгілейтін оқу жоспарлары мен бағдарламаларымен анықталады. Оқу – іргелі білім беру.

Тәрбие –оқытумен ілесіп жүретін, онымен тығыз байланысты, оқыту барысында алынған білімді белсенділік пен мінез-құлықтың, дағды мен дағдының тұрақты түрлеріне түрлендіру процесі бар. Неміс философы: «Адамға ағаш ұстасын үйрету мүмкін емес Гегель, және оған ағаш ұсталығын үйретпе. Басқаша айтқанда, оқытуды тәрбиемен үйлестіргенде ғана білім беруді тұтас деп санауға болады, яғни. оқу процесінде алған білім нақты іс-әрекетте қолданылса, өлі салмақ болып қалмаса.

Педагогика ғылымының категориялық аппаратының негізгі конструкцияларын құрайтын осы негізгі ұғымдарға қазіргі педагогика білім беру теориясы мен тәжірибесінің дамуының соңғы тенденцияларын көрсететін кейбір басқаларын қосады. Оларды санатқа жатқызуға болады «білім беруді басқару«, сондай-ақ тұжырымдамасы «білім беруді компьютерлендіру».

Білім беруді басқару,немесе білім беру қызметтерін көрсету процесін басқару, -нарықтық экономика жағдайында барлық деңгейлерде – жекелеген оқу орындарынан бастап оның ұлттық және халықаралық деңгейлеріне дейін білім беру қызметін жоспарлау, ұйымдастыру және олардың сапасын бақылау процесін көрсететін категория.

Білім беру менеджменті рөлінің артуы білім беру қызметтері нарығында жекелеген елдер ішінде де, халықаралық деңгейде де әртүрлі нысандағы оқу орындары арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне байланысты. Бұл күрестің нәтижесі, жеке білім беру құрылымдарының өмір сүруі бүгінгі күні білім беруді басқарудың тиімділігіне және дәрежесіне байланысты. білім беруді компьютерлендіру.

Білім беруді компьютерлендіру— оқу процесіне компьютерлерді кеңінен енгізу. Оның көмегімен тірі коммуникация мен баспа БАҚ кеңінен қолданылатын дәстүрлі білім беруден оның жанама коммуникацияға негізделген заманауи түріне көшу және электронды БАҚ-ты, оның ішінде Интернетті кеңінен қолдануға көшу қамтамасыз етілді.

Білім беруді компьютерлендіру педагогикалық қарым-қатынастың кеңістіктік және уақыттық шеңберін шексіз кеңейтуге, оның қолжетімділігі мен ашықтығына алғышарттар жасайды. Сонымен бірге компьютерлік оқытуға көшу сонымен қатар осыған байланысты бірқатар мәселелердің бетін ашты, олардың ең маңыздысы мұғалім мен оқушы арасындағы жанды қарым-қатынастың жоқтығы мәселесі болып табылады. Дегенмен, компьютерді мұғалімнің тиімді көмекшісі ретінде пайдалану перспективалары соншалық, тіпті атын өзгерту туралы ұсыныстар да болды. информатикадағы педагогика.

Аталған негізгі ұғымдар педагогикалық ғылымдардың бүкіл жүйесіне ортақ және оның категориялық аппаратының негізгі конструкцияларын құрайды.

Категориялар – ғылымның мәні мен қасиеттері туралы ең кең ауқымды және жалпы ұғымдар. Педагогикалық категориялар – ғылыми жалпылауды білдіретін негізгі педагогикалық ұғымдар. Негізгі педагогикалық категорияларға тәрбие, білім беру, оқыту жатады. Біздің ғылым да «даму» және «қалыптасу» сияқты жалпы ғылыми категориялармен кеңінен әрекет етеді. Негізгі педагогикалық категориялардың қатарына кейбір зерттеушілер «педагогикалық процесс», «өзін-өзі тәрбиелеу», «өзін-өзі тәрбиелеу», «өзін-өзі дамыту», «педагогикалық іс-әрекет өнімдері» және т.б. сияқты біршама жалпы ұғымдарды қосуды ұсынады.

Тәрбиеадам дамуында ерекше орын алады. Бүгінгі таңда педагогика ғылымында басқаша анықтама беретін термин жоқ.

Кең әлеуметтік мағынада:

- бұл өмірге дайындау (білім беру, оқыту, дамыту) мақсатында жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тәжірибені беру процесі;

Тар әлеуметтік мағынада:

- бұл адамның бойында белгілі бір білім, көзқарастар мен сенімдерді, адамгершілік құндылықтарды, саяси бағытты қалыптастыру, өмірге дайындау (отбасы, діни, мектептегі тәрбие) мақсатында қоғамдық институттардың оған бағытталған ықпалы.

Кең педагогикалық мағынада:

- оқу орындарында жүзеге асырылатын және бүкіл оқу-тәрбие процесін (дене, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, патриоттық тәрбие беру) қамтитын, оның бойында берілген қасиеттерді қалыптастыру мақсатында ұжымның, тәрбиешілердің тәрбиелі адамға арнайы ұйымдастырылған, мақсатты және бақыланатын ықпалы. );

Тар (жергілікті) педагогикалық мағынада:

- бұл нақты тәрбиелік міндеттерді шешуге бағытталған тәрбие жұмысының процесі мен нәтижесі (белгілі бір мінез-құлық қасиеттерін тәрбиелеу, танымдық, шығармашылық белсенділік және т.б.).

Білім- оқыту және өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесінде алынған білім, білік, дағды жүйесі түріндегі адамның ұрпақ тәжірибесін меңгеру процесі мен нәтижесі (тиімділікке баса назар аудара отырып) (бұл процесс және нәтиже). оқыту және тәрбиелеу).

Тура мағынада білім беру дегеніміз – белгілі бір жас деңгейіне сәйкес тәрбиенің бейнесін, белгілі бір толықтығын жасау. Ежелгі афоризмде: «Білім – білгеннің бәрі ұмытылғанда қалатын нәрсе».

Тәрбие адамның қабілеттерін қалыптастырумен, жалпы қабілеттерін дамытумен байланысты: зерделік, шығармашылық, оқу.

Білім берудің негізгі критерийі – білім жүйесі мен ойлау жүйесі, білім жүйесіндегі жетіспейтін буындарды өз бетінше қалпына келтіре білу.

Білім беруде ұрпақ тәжірибесін беру және қабылдау актісін тікелей белгілейтін процестер бөлінеді. Бұл білімнің өзегі – оқу.

Тәрбие – педагогикалық процестің ерекше түрі, оның барысында арнайы дайындалған адамның басшылығымен тұлғаны тәрбиелеудің қоғамдық анықталған міндеттері оның тәрбиесімен және дамуымен тығыз байланыста жүзеге асырылады.

Оқыту – мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуінде ұрпақ тәжірибесін тікелей беру және қабылдау процесі.

2. Оқыту әдістері – мұғалімнің оқушылардың танымдық іс-әрекетін бағыттайтын әдіс-тәсілдері.

Ежелгі және орта ғасырларда негізгі міндет зайырлы өмірге дайындалу болды, сондықтан әдістер есте сақтауға негізделген догматикалық болды.

Ұлы ашулар дәуірінде білімге деген қажеттілік бізді саяхатта, алыс жерлерді ашуда, еңбекті механикаландыруда белсенді пайдалану үшін жаңа ақпараттарға жүгінуге мәжбүр етті.

Кеңес мектебінде дайын білім әдісі жиі қолданылды, бұл әлі де болса озық педагогикалық тәжірибені зерттеп, жаңашыл эксперименттік, проблемалық, дербес, ақпараттық әдістер мен әдістерді қолдануды қажет етеді.

Оқыту процесі әдістің детальдары болып табылады.

Бақылау әдісі зерттелетін педагогикалық процестерді бақылаушының тікелей және жанама қабылдауынан тұрады.

Бұл сабақты талдау кезінде, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін және оның өнімділігін зерделеуде, сондай-ақ басқа процестер мен құбылыстарды зерделеуде оңай қолданылатын қарапайым және қолжетімді әдістердің бірі.

Бақылау әдісінің бір кемшілігі бар – бақылау кезінде тек сыртқы көріністер толық ашылады, ішкі процестер қолжетімсіз болып қалады.

Тестілеу әдістері субъектілердің психологиялық диагностикасының әдістері ретінде қарастырылады. Тестілеу емтихан алушылар арасындағы жеке айырмашылықтарды анықтау үшін мұқият әзірленген стандартталған сұрақтар мен олардың мәндерінің шкаласы бар тапсырмалар бойынша жүргізіледі.

Сұрақ қою әдістері, сондай-ақ оқыту әдістері, олардың қолданылуында қарапайым және ең аз уақыт шығындары мен қарапайым ұйымдастыру көмегімен мәліметтердің жеткілікті кең ауқымын алуға мүмкіндік береді. Практикада сауалнама әдістерінің үш түрі ең танымал: әңгімелесу; сұхбат алу; сұрақ қою.

Педагогикалық эксперимент – мұғалімдер мен оқушылардың белгілі бір мақсатты көздейтін ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекеті.

Педагогикалық шеберлік – оқытудың әдіс-тәсілдерін шебер меңгерген пәнді білу.

Оқыту әдістерінің классификациясы (Михалева Л.П. бойынша)

Әрекет түрі бойынша:

ауызша;
демонстрация;
зерттеу.
Оқушылардың дербестігінің даму дәрежесі бойынша:
түсіндірмелі және иллюстрациялық;

проблемалық әдіс;

зерттеу.
Оқыту әдістерін таңдау – мұғалімнің педагогикалық өнері. Нұсқаулар жоқ, бірақ тәжірибе, техника және интуиция бар.
Оқыту әдістері оқу бағдарламасы мен оқу мақсаттарымен байланысты болуы керек.

Таңдау дидактикалық оқу мақсатына, тақырыбына және т.б.

Таңдау жасына, курсына, дайындық деңгейіне байланысты.

Пәннің ерекшелігіне байланысты.

Ең бастысы, материалдық-техникалық мүмкіндіктер, мәдени, ғылыми және тарихи мекемелердің болуы.

Әдістерді таңдау кезінде іс-әрекет түрлерін (әдістерді емес, іс-әрекет түрлерін) кезектестіру қажет.

3. Тәрбие әдістерінің классификациясы (Г.И. Щукина)

Тұлға санасын қалыптастыру (сендіру) әдістері: әңгіме, түсіндіру, түсіндіру, дәріс, этикалық әңгіме, насихат, ұсыныс, брифинг, дау, баяндама, мысал;

Іс-әрекетті ұйымдастыру және мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру (жаттығу) әдістері: жаттығу, дағдыландыру, педагогикалық талап, қоғамдық пікір, тапсырма, тәрбиелік жағдайлар;

Мінез-құлық пен белсенділікті ынталандыру әдістері (мотивация): жарыс, мадақтау, жазалау.

Олардың кейбіріне қысқаша тоқталайық.

Сендіру – адамның бойында қажетті қасиеттерді қалыптастыру үшін оның санасына, сезіміне, еркіне жан-жақты әсер ету. Педагогикалық ықпал ету бағытына қарай сендіру дәлел ретінде де, ұсыныс ретінде де, олардың жиынтығы ретінде де әрекет ете алады. Егер біз студентті қандай да бір ғылыми тұжырымның ақиқатына сендіргіміз келсе, онда біз оның ойына жүгінеміз және бұл жағдайда дәлел болатын логикалық мінсіз дәлелдер тізбегін құру қажет. Отанға, анаға деген сүйіспеншілікті, көркем мәдениеттің жауһарына дұрыс көзқарасты қалыптастырғымыз келсе, оқушының сезіміне жүгінгеніміз жөн. Бұл жағдайда сендіру ұсыныс ретінде әрекет етеді. Көбінесе мұғалім бір уақытта оқушының санасына да, сезіміне де жүгінеді.

Этикалық әңгіменің негізгі қызметі – студенттердің өзін оқиғаларды, іс-әрекеттерді, өмір құбылыстарын бағалауға тарту және осының негізінде оларда қоршаған шындыққа, азаматтық және адамгершілік борыштарға қажетті көзқарасты қалыптастыру. Әңгіменің себебі мен сюжеттік сұлбасы өмірдің белгілі бір жақтарының әлеуметтік, моральдық немесе эстетикалық мазмұнын ашатын фактілер болуы мүмкін.

Дәріс – белгілі бір оқу, ғылыми, тәрбиелік немесе басқа мәселенің мәнін егжей-тегжейлі, ұзақ және жүйелі түрде баяндау. Дәрістің негізі теориялық жалпылау болып табылады, ал әңгіменің негізін құрайтын нақты фактілер лекцияда иллюстрация немесе бастапқы бастама қызметін атқарады.

Дау – пайымдауларды, бағаларды қалыптастыру мақсатындағы пікірлердің қақтығысы. Бұл дауды әңгіме мен лекциядан ерекшелендіреді және жасөспірімдер мен жастардың өзін-өзі бекітуге, өмірдің мәнін іздеуге, ештеңені қарапайым деп қабылдамауға, бәрін соттауға деген ұмтылысты барынша қанағаттандырады. өздерінің. Дау-дамай өз көзқарасын қорғай білуге, оған басқа адамдарды сендіре білуге ​​үйретеді, сонымен бірге жалған көзқарастан бас тартуға батылдықты, этикалық нормалар мен талаптардан ауытқымауға төзімділікті талап етеді.

Педагогикалық әсер ету әдісі ретінде мысал оқушылардың еліктеуге деген ұмтылысына негізделген. Сөздің тәлім беретіні, мысал тартатыны бұрыннан белгілі. Басқа адамдарға қарап, жоғары адамгершілік, отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, шеберлік, борышқа адалдық т.б өміршең мысалдарды байқап, талдай отырып, оқушы қоғамдық-адамгершілік қарым-қатынастың мәні мен мазмұнын тереңірек, айқынырақ түсінеді. Мұғалім-тәрбиешінің тұлғалық үлгісі ерекше маңызға ие.

Жаттығу – оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру және дамыту мақсатында әр түрлі іс-әрекеттерді, практикалық жағдайларды жүйелі ұйымдастырылған орындауы.

Үйрену – жақсы әдеттерді қалыптастыру мақсатында белгілі бір әрекеттерді жүйелі және жүйелі түрде орындауды ұйымдастыру. Тәрбие жұмысының тәжірибесінде жаттығулардың негізінен үш түрі қолданылады: пайдалы іс-әрекеттегі жаттығулар (олар жұмыста, үлкендермен, құрдастармен қарым-қатынаста әдеттерді қалыптастыруға бағытталған), күнделікті жаттығулар (мысалы, сабақта оңтайлы режимді сақтау). отбасы мен оқу орны оқушының денсаулығына, физикалық және интеллектуалдық мүмкіндіктеріне жақсы әсер ететін дененің психофизиологиялық реакцияларының сыртқы талаптармен синхрондалуына әкеледі), арнайы жаттығулар - дамыту және тәрбиелеуге бағытталған жаттығу сипатындағы жаттығулар. дағдылары мен дағдыларын бекіту. Тәрбие процесінде барлық жаттығулар ерекше, ал тәрбие жұмысында бұл сыртқы мәдениетке байланысты қарапайым мінез-құлық ережелерін орындауға дағдыландыру.

Кез келген ғылымның, соның ішінде педагогиканың ұғымдық және категориялық аппараты болады. Тұжырымдама – шындықтың заттары мен құбылыстарын жалпылама түрде бейнелейтін ой. Ғылыми ұғымдар объектінің, құбылыстардың оларға іргелес жатқан заттар мен құбылыстардан ажыратуға мүмкіндік беретін маңызды белгілерін көрсетеді.

Ұғымның мазмұны мен көлемі бар. Мазмұн – концепцияда бейнеленген белгілердің жиынтығы; маңыздысы – өзегі. Көлем – біртекті белгілері бар объектілердің жиынтығы. Ұғымдар педагогикада оқу процесінің элементтері мен құбылыстарын нақты белгілеу үшін қажет.