B
1
,
B
2
— сәйкес шарғылардың ауа
саңылауларындағы магнитті индукция;
1
1
, 1
2
—
сәйкес шарғылар тоқтары; S— шарғылардың көлденең қимасының ауданы.
Аспапта жылжымалы бөліктің орын ауыстыруы келесі жолмен
жүргізіледі. М
вр1
> М
вр2
деп, болжам жасайық, нәтижесінде бұрау сағат тіліне
қарсы орындалады. Осы жағдайда тоқтар бағытын және олармен жасалатын
айналдырушы моменттерді үлкен момент түсірілген шарғының 1 магнитті
өрістің көбірек разрядталған бөлігіне орын ауыстыруымен анықталады,
нәтижесінде В
1
индукция азаяды. Бір уақытта кіші момент әсер ететін шарғы 2
ауа саңылауының тарлау бөлігіне орын ауыстырады, мұнда В
2
индукция
артады. Демек, жылжымалы бөліктің бұрылуына қарай күштірек
айналдырушы момент азаяды, ал әлсіздеу момент артады. Нәтижесінде кейбір
анықталған жайғасымда, М
вр1
= М
внр2
моменттер теңдігі жасалған кезде,
жылжымалы бөлік тоқтау керек, яғни
Ю1
SB
111
= M2SB2 /
2
.
(5.1)
Резистордың
R
x
кедергісін өлшеу үшін логометрдің
қолданылуы5.12 сур. көрсетілген. Мұнда логометрдің
жылжымалы шарғылары Е ЭҚК ортақ қайнаркөзіне
қатысты
параллель екі тармаққа қосылған. Бірінші шарғы
тізбегінің
R
1
кедергісі тұрақты, екінші шарғы тізбегінің
кедергісі аспап корпусының ішіне орналастырылған
R
A
қосымша резистор кедергісінен, және R
x
өлшенетін
кедергісінен құралады
150
Ом заңы негізінде шарғылардағы тоқты табамыз:
I
1
=E / R
1
; I
2
=E / (R
Д+
R
Х
).
Осы мәндерді (5.1) өрнегіне қойып және E алып тастап,
келесіні аламыз:
R
Х
= R
1
=
.
B
2
/ Bқатынасы аспаптың магнитті тізбегінің құрылымымен анықталады
және жылжымалы шарғының жылжымайтын шарғыға қатысты бұрылу
бұрышынан белгілі бір тәуелділікте болады, яғни жылжымалы бөліктің
белгілі бір жайғасымына Л
Х
белгілі бір өлшенетін кедергі сәйкес келеді, ал
электр энергиясы қайнаркөзінің ЭҚК-нен (немесе кернеу) бұрыш тәуелді
болмайды. Шкаланы омдарда градуирлеп, логометрді омметр көмегімен
пайдалануға болады.
МС-08 аспабы көмегімен жерге тұйықтау кедергісінің қалай
өлшенетіндігін қарастырайық (5.10 сур. қар.).
Логометрде 1 бұрыш астында бекітілген және тұрақты момент өрісінде
орналасатын потенциалдық және тоқ жақтауы бар. Жерге тұйықтаушыға 3
параллель қосылған потенциалдық жақтаудағы тоқ күші ондағы U
x
кернеудің
төмендеуіне пропорционалды, ал бірізді жалғанған жақтаудағы тоқ жерге
тұйықтаушы арқылы өтетін /
Х
, тоғына пропорционалды. Тұрақты магнитті
өрістегі логометрдің екі жақтауының ауытқу бұрышы жерге тұйықтаушы
кедергісіне тең U
x
/ I
x
қатынасына пропорционалды. Аспапта қол жетегі бар
тұрақты тоқ генераторы 2, тоқ айырғыш
3,
түзеткіш 4 және потенциалды тізбек
кедергісі 1000 Омға дейін арттыру үшін арналғанайнымалы резистор Л,
бар.Аспаптың сыртқы панелінде /
1
,
Е
1
,
Е
2
және /
2
. ұстатқыштары
орналастырылған. Генератор тұтқасын айналдырған кезде тұрақты тоқ
түзіледі, ол айырғышпен /
2
ұстатқышы арқылы айнымалы тоққа
түрлендіріледі және ұстатқыш арқылы көмекші потенциалдық өзек П
алдымен жерге кіреді, кейін сыналатын жерге тұйықтаушы З және
келтеқосқышпен жалғанған /
1
,
Е
1
ұстатқыштары арқылы айырғышқа оралады
және ары қарай логометрдің тоқ орамасы бойынша – генераторға. Жерде өтіп,
айнымалы тоқ жерге тұйықтаушы және П өзек арасында Е
1
және
Е
2
ұстатқыштары арқылы түзеткішке келіп түсетін кернеудің ауыспалы
төмендеуін тудырады, ол ұстатқыштар ақылы түзеткішке 4 келіп түседі, кейін
– логометрдің потенициалдық жақтауына.
Көмекші электродтар П белгілі бір қашықтықта тығыз топыраққа кем
дегенде 0,5 м тереңдігіне тура соққылармен және тербелтусіз қағылады. МС-
08 аспабымен жерге тұйықтаушы кедергісінің болжалды мәнімен анықталады.
Үлкен кедергілерді өлшеу үшін оны жерге тұйықтаушыға барынша жақын
орнатып, 5.13,
а
сур. бейнеленген сұлба бойынша жалғайды.
151
Кіші кедергілерді өлшеу үшін немесе аспапты жерге тұйықтаушы
маңында орнату мүмкін болмаған жағдайда 1
1
жәнеE
1
ұстатқыштары
арасындағы айырғыштар алынып тасталады және аспап 5.13, б сур.
көрсетілген сұлба бойынша қосылады. Бұдан әрі потенциалды тізбектің
кедергісін өтеу жүргізіледі, ол үшін 1 ауыстырыпқосқышы «Реттеу»
қалпына орнатылады да генератор тұтқасын 120... 135 айн-мин жиілігімен
айналдыру арқылы, 2 айнымалы кедергінің көмегімен аспап тілшесінің
оның шкаласындағы қызыл жолақпен сәйкес келуіне қол жеткізеді.
Осыдан соң ауыстырыпқосқышты «х1» қалпына ауыстырады және,
генератор тұтқасын айналдыруды жалғастырып, шкаладан 10.1000 Ом
мәнін
алады.
Бұл
ретте
тілше
ауытқуы
азғантай
болса,
ауыстырыпқосқышты «х0,1» (шкала 1.100 Ом) немесе «х0,01» (шкала
0,1.10 Ом) қалпына ауыстырады. Бұл ауыстырыпқосулар кезінде тілше
шкаланың кемінде 2/3 мөлшеріне ауытқуына ұмтылыс жасалады, содан
соң, генератор тұтқасын айналдыруды тоқтатпай, көрсетуді жазып алып,
оны пайдаланылатын шкаланың коэффициентіне көбейтеді.
Жерге тұйықталу кедергісін МС-08 аспабымен өлшеу кезінде
айнымалы тоқ желісіне деген қажеттілік жойылады, бұл әсіресе жөндеу
және далалық жұмыстар кезінде аса маңызды. Бұған қоса, есептеулерді
орындау талап етілмейді, яғни өлшенетін мән тікелей шкала бойынша
есептеледі. Едәуір массасы (шамамен 13 кг) және салыстырмалы жоғары
өлшеу қателігі (12,5 % дейін) аспаптың кемшіліктері болып табылады.
5.13 сур. МС-08 аспабымен үлкен (а) және кіші (б) кедергілерді өлшеу
сұлбалары:
1 — ауыстырып-қосқыш; 2 — айнымалы кедергі
152
Осы өлшеулер ЭҚЕ талаптарымен салыстырылады. Егер кедергі ЭҚЕ-
де келтірілген мәннен төмен немесе оған тең болса, жерге тұйықтаушы
құрылғы пайдалануға жарамды деп саналады.
Достарыңызбен бөлісу: |
