Оқулық Алматы, 013 1-8683 Әож 005 (075. 8) Кбж 65. 290-2 я 73 м 45

200
ережелері жасалған жоқ. Бір жағынан, барлығы бір құрылымға келе 
бермейді. Басқа жағынан қарасақ, жүйені ұйымдық түрде басқарудың 
оңтайлы тәсілін табу мәселесі көптеген шектеулер (тактикалық, 
ресурстық, технологиялық, экологиялық сипаттағы) шарттарында 
шешіледі. Бұл жерде жүйе мен модель арасында сәйкестік табу өте 
маңызды. Модель қолданатын класты таңдау кезінде оның күрделілік 
дәрежесін анықтап алған жөн. 
Жаңа модельдерді жасау мен дайын модельдерді қолдану кезінде 
бірінші кезекте сапа менеджментінің-(СМ) жүйесі мен орта арасындағы 
өзара әрекеттесуді ескеру керек. 
Белгілері бойынша үш класқа бөлінеді:
– абсолют жабық жүйелер (жүйенің ортамен ешқандай өзара әрекеті 
қарастырылмайды);
– ортаның жүйеге (жүйенің кірістері) және жүйенің ортаға (жүйенің 
шығыстары) өзара әрекеттесу жолдары нақты анықталған қатыстық 
жабық жүйелер;
– ашық жүйелер (ортаның жүйеге және керісінше барлық мүмкін 
болатын әрекеттері қарастырылады).
Егер кірістер мен шығыстар компоненттері бойынша сәйкес келетін 
болса, онда бұл жүйелер 
симметриялы
класына жатады. 
Толығымен және жартылай ашық жүйелердің кірісінде ішкі ортадан 
бір компонент болуы мүмкін, ал шығысында ортаға басқасын көрсетуі 
мүмкін. Мұндай жүйелер 
симметриялы емес
деп аталады. 
СМ (симметриялы және симметриялы емес) жүйелерінің барлығы 
60-тан астам кластары бар. Күрделі жүйелерді модельдеу кезінде СМ 
осы кластардың барлығын ескереді. 
Экономикалық қатынастар табиғаты бойынша СМ күрделі жүйелері 
мен олардың модельдерін келесі кластарға бөлуге болады:
ü
өнім негізін өндіруші (зауыт, фабрика, фирма);
ü
жақын арадағы инфрақұрылымға кіретін көмекші (байланыс, та-
сымал, экологиялық менеджмент жүйесі);
ü
тұтынушы (мембюджеттік ұйымдар).
Жаңа ғылыми технологияларда объект иерархиясына байланыс-
ты түрлі күрделілік дәрежесі болуы мүмкін. Олардың сәйкес және 
суреттеуші модельдері түрлі иерархиялық деңгейге сәйкес келу мүмкін: 
өндіріс аумағы, дербес кәсіпорын (зауыт, фабрика, фирма), виртуалды 
кәсіпорын, сала, мемлекет шаруашылығы. 
Жүйенің әрбір класы мен деңгейі үшін оларға сәйкес модельдер 
таңдап алынып, жасалып шығады:
ü
операциялар мен үдерістердің нақты технологиялық модельдері;
ü
өндіріс үдерісін жоспарлау мен оңтайландыруға мүмкіндік 
беретін өндіріс аумағын толығымен суреттеу модельдері (қорларды 

201
басқару модельдері, сандық бағдарламасымен басқару-(СББ) станокта-
рына арналған бағдарламалар);
ü
кәсіпорынның ішкі байланыстарының барлық ерекшеліктерін 
(математикалық бағдарлау модельдері) жоспарлау және есеп-
теуге қажетті материалдық балансты есептеуге арналған нақты 
модельдер;
ü
баланстық нарықтық қатынастарға, өнім артықшылығына, нарық 
конъюнктурасына, ескі өндірістің даму мүмкіндіктері мен оның 
жаңаруына (мемлекет, фирма кооперациялар, сала көлемінде 
ұзақ уақыт бойы қолданылып келген Леонтьев, Нейман, Гейл 
модельдері) негізделген абстрактілі модельдер;
ü
экономикалық қызмет пен стратегияны таңдаудың әлеуметтік 
нәтижелерін бағалауға арналған модельдер. Бұл модельдер 
мына терминдермен түсіндіріледі: капиталдық салым, валдық 
өнім, ұлттық кіріс, бәсекеге қабілеттілік (Вальрас, Парето, Мо-
рис модельдері).
Модельденетін жұмыс істеу үдерісі екі бағыттағы өзгерістермен 
қатар жүреді. 
Біріншіден, жұмыс істеу элементтер құрамының, олардың қасиеттері 
мен құрылымының ішкі өзгерістерімен байланысты. 
Екіншіден, СМ күрделі жүйелерінің жұмыс істеу нәтижесі 
ішкі жүйелердің құрамы, қасиеттері мен құрылымының өзгеруіне 
бағытталған. 
Басқа белгілері бойынша модельдер статикалық және динамикалық; 
детерминистикалық және стохастикалық; дискретті және үзіліссіз; бір 
мақсатты және көп мақсатты; бір аспектілі және кешенді. 
Пайдалану сипатына қарай модельдер кластарға бөлінеді: есептеу-
оңтайлы; ойындық; имитациялық; ақпараттық.

жүктеу 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: