мутуализм
деп
атайды. Мысалы кұмырска мен өсімдік бітелерінің, сымырлардыц
арасында^ы қатынастарды алайык. Қүмырскалар, өсімдік бітелері
мен сымырлардыц тэтті «бал шырынымен» коректенеді де, ал
оларды өз кезегінде паразиттер мен жыртқыш жауларынан
коргайды.
Комменсализм.
Бір симбионт екінші бір симбионттыц артык
тамагымен
коректеніп,
оган
ешқандай
зиянын
тигізбеуін
комменсализм
деп атайды. Селбесушіліктің мүндай түрін арамтамак
12
(нахлебники) немесе
инквилии
деп те атайды. Мысалы,
көкек - ара
жүмырткаларын баска аралардын ұясына салады да, одан шыккан
дерносілдер аралардын артык калган тамактарын жен тіршілік етеді.
Жыртқыштық.
Бір бөжек - жырткыш екінші бір бөжекке
(кұрбанына) тікелей шабуыл жасап, оны өлтіріп, корек ретінде
пайдаланатын
гүрін
жыртқыштық
деп
атаймыз.
Олардын
біріншісін
жыртқыш,
екіншісін онын
жемтігі - құрбапы
деп
атайды. Жырткыш өз кұрбанына Караганда ірі жоне жылдам келеді.
Жырткыштар мен наразиттердіц арасындагы негізгі айырмашылык
жырткыш өз құрбанын
тез өлтіріп
жейді, ал паразит иесін тек
корек ретінде гана емес, сонымен катар
тірімілік ету ортасы
ретінде
де пайдаланып, оны өзінің даму кезеңінің ен соңғы
сатысында ғана өлтіреді. Сондай-ак жыртқыштың бір дарагының
өніп-өсуі үшін бірнеше кұрбан кажет болатын болса, ал паразиттің
бір дарагынан өсіп-жетілуі бір гана иесінің денесінде өтеді.
Мысалы, жеті нүктелі «кан кызы» коңызы немесе «ел кайда көшеді»
ден аталатын жырткыш коныздардын бір дерносілі 2000-га жуык
өсімдік бітесін
жеп күртады. Ал кызыл денелі барылдак қоңыздың
біреуі өз өмірінде (2-4 жыл) 90-600 дейін жібек көбелегінін
жүлдызкұрттарын жейді.
Жыртқыштық қарым
-
қатынас
бөжектер класының көптеген
тобыпда (инеліктер, тура қанаттылар, қандалалар, тор қанаттылар,
қоңыздар, бітелер, екі қанаттылар, жаргак қанаттылар), ормекші
тэрізділер класында (кенелер, өрмекшілер) кездеседі. Олардың
ішінде ерекше орын алатындары
қап қызы
мен
бармлдақ
коныздар.
Олардыц ересектерімеп катар дерносілдері де жыртқыш болады.
Қан қызы қоңыздары
негізінен өсімдік бітелерімен, кейбіреулері
сымырлармен, өрмекші кенелермен коректенеді. Ал барылдақ
коныздар көбелектердіц жүлдызкүртгарын, өсімдік корекгі эртүрлі
коныздардын дерносілдеріи жоне баска бөжектерді жеп кұртады.
Жыртқыш
бөжектерге
жататын
тор
қанаттылардың
ішінде
алтынкөздер деп аталатын бөжектердін де маңызы зор. Қазірі і кезде
олар әртүрлі дакылдар зиянкестеріне карсы биологиялык күрестің
басты нысандарының бірі болып саналады. Жырткыштықтың
фаталъді
жоне
фатальді
емес деген түрлері бар.
Фаталъді
жырткыштар өзінің күрбандарын колма-кол жеп
күртады.
Мысалы,
кан
кызы
дернэсілдері
фатальді
емес
жырткыштың күрбаны өлмей тірі калады. Жыртқыштардың бүл
13
гүрі
наразитизмге
жакыи.
Мысалы,
кейбір
кан
соргыш
қандалаларды, бүргелерді келтіруге болады. Сонымен, өсімдік
коргаудыц биологиялык тәсілі бөжектердіц биоценоздағы негізгі
карым-қагынастарына сүйене отырып, зиянкестерге карсы олардыц
табиғи жауларын-паразиттері мен жырткыштарын пайдалануға
негізделген. ІІайдалы жәндіктердіц бұл тобын
энтомофагтар
мен
акарифагтар
дсп атайды.
Фатальді емес
жыртқыштардың күрбаиы өлмей тірі қалады.
Жырткыштардыц бұл түрі паразиттікке жакыи. Бұған мысал ретінде
кейбір кан соргыш кандалаларды, бүргелерді мысал келтіруге
болады.
Каннибализм
- кашіибализмде бір түрге жататын организмдер
бірін - бірі жеи коректенеді. Бүл күбылыс, әсіресе бөжектерді
зергханада қолдан өсіргепде байкалады. Егер зертханадағы бір
жэндіктің can мөлшері көп болса, олар бірін-бірі жеи қоюы мүмкін
(мысалы, алтынкөздердің дерпэсілдері, өрмекшілер, т.б.)
Паразитизм -
бір бөжек, баска бір бөжектіц ішкі мүшелерінде,
кейде сыртқы тері кабатында, ондағы ұлпаларды жеи немесе
жасуша сөлін сорып
тіршілік егу күбылысы. Паразит иелерінің
оргаиизіміи тіршілік ортасы ретінде пайдаланады жоие олармен
тығыз биологиялык байланыста болады. Паразит қорек ететін
организімін -
иесін
, тіршілік ортасы ретінде пайдалаиа отырып,
оныц тіршілік кабілетін, өзініц даму кезеңінің ец соцгы сатысыида
ғана өлтіреді. Кейде паразиттің иесі өлмей тірі калуы да мүмкін.
Жартак канатгы паразит -
апантелес
кырыккабат ак көбелегінде
паразиттік
тіршілік
етеді.
Бүл
паразиттің
аналықтары
жұмыртқаларын 20-60 данадан топтап, көбелектің бір - екі жастагы
жұлдызкүрпарыиыц денесіне салады. Жүмыртқадаи шыққан
наразиттің дернэсілдері
жүлдызкүргтыц
ішіпе
еніп,
ішкі
мүшелерімеп коректенеді. Бірак жұлдызкұрітар қоректенуіи жоне
түлеуін тоқтатпай 5 жаска дейін дамиды да, тек паразиттер
денесінен шыгын кеткеннен кейін ғана өледі. Кейбір иаразиттер,
мысалы,
блезоксифа
ден аталатын шеііртке наразиті иесін
өлтірмейді, тек капа оныц өсімталдығын шүгыл төмендетеді.
Г.А.Викторов паразиттікті анықтағаида оныц мутуализмнен
айырмашылыгы паразит пен иесі арасындагы карым-катынасты
былай түсіну керек дейді: «паразиттік дегеніміз - бір организм баска
14
гірі организмді тек өзініц пайдасы үшін, корек иемесе тіршілік көзі
иемесе тіршіпік ортасы ретінде өмірінің үзак немесе кыска бөлігінде
11
айдалану кұбылысы».
Паразиттік кұбылыс жырткыштыкка Караганда айтарлықтай
ерекше жэне жануарлардыц аздагаи тобында кездеседі. Мысалы,
паразит бөжекгер 5 рет толык түрленіи дамитын тоитарда
(қоцыздар,
желпуіш
канаттылар,
жаргак
қанаттылар,
екі
каиаттылар, көбелектер) кездеседі жэне өсімдікті биологиялык
қоргауда маиыздыларына жаргак канатты мен екі канаттылар
өкілдері жатады. Олар тек қана деріюсіл кезецінде
паразиттік
тіршілік егеді, ал ересектері гүлді өсімдіктердін бал шырынын
сорып, дербес өмір сүреді.
Паразитизмнін көптеген түрлері бар: иаразиітер тіршілік ету
ортасына байланысты-эндопаразитизм (ішкі паразитизм) жэне
эктопаразитизм (сырткы
паразитизм);
паразитизм
кабілетінін
дорежесіне карай -
міидетті, қосымша, жанама
жоне
кездейсоқ
паразитизм; негізгі иелерін залалдау регіне карай -
алгашқы, екіиші,
үшінші, пюртінші
немесе
үстеме;
бір иеде дамитын паразитизм
түрлеріне жоне санына карай -
дара
,
суперпаразитизм
,
көптік
паразитизм; дамын жетілу үшіи кажет иелер санына карай -
моиоксенді
жопе
гетероксенді
паразитизм деи бөлінеді (1-сурет).
П а р а зи ти зм и ің тү р л е р ін е б а й л а н ы с т ы
Достарыңызбен бөлісу: |
