Б. К. Копжасаров «Өсімдік коргау жоне карантин» кафедрасынын

Бакашық қандаланыц сан мөлшері өте аз болған жағдайда 
жұмырткаларды косымша тағы жинайды. Ол үшім есенші егін 
даласын өзара белгілі бір кашыктыкга орналаскан қосалкы 
сызыктар бойымен көлденецінен бірнеше рет кесіп өтіп, сонда 
кездескен жұмырткаларды түгел жинайды. Зиянды бакашыктыц 
жүмырткаларыныц теленоминдермен залалдаиу дорежесін білу 
үшіп залалданған жүмырткалардыц пайызын орбір аптаның 
күпдеріпде жиналган жүмыргкалардын жалпы санынан есентеп 
шығарады. Бүл сапға дамып келе жатқан жұмырткалар да, сонымеи 
катар кандаланыц дерносілдері жоне паразиттер шыккан жүмыртқа 
кабыктары да кіреді.
Тиімділігін анықтау.
Жұмыртка жегілердіц тиімділігін аныктау 
үшін залалданған жүмырткалардыц найызын есептеп шығады, 
сонымен катар cay жүмырткалардан шыккан зиянды бақашықтың 
ұрпактарыпыц саны ескеріледі. Ол үшіп эрбір бөлімше бойынша 
барлык аптаның күндерінде жиналған жұмыртқалардың бэрін 
косады жэпе оладын ішінде залалдаиғандарынын жалны санын 
біледі. Одан сон тексерілген жұмырткалардыц жалпы саиын біледі. 
Одап сон тексерілген жүмырткалардын жалпы санынан залалданған 
жұмырткалардын пайызын шытарады. Дерпосілдер мен жас 
қандалалардың бір шаршы метр жерге келетін сапын сол 
пробаларды кездескендерін есептеу аркылы анықтайды.
Табиғатта 
кездесетін 
теленоминдер 
зиянды 
бақашыктың 
жаппай өсіп-өнуін тежей алмайтын болса, онда «маусымдык 
шоғырландыру» тәсілін колданута іура келеді. 
Қазірті кезде 
теленоминдерді жаппай өсіріп көбейту жұмысында өсімдік коректі 
кандалалардың 4 түрі пайдаланылады: зиянды зияпды 
бақашық
қандала, италияндық графосома, жеті нүктелі графосома және
жидек қандаласы.
Соңғы 3 түрдін зиянды бакашык кандаладан 
айырмашылы, олар поливольтинді, жылына 2-3 үрпак беріп опеді. 
Соидықтан теленоминдерді зертхапада көбінесе осы кандалалардың 
жұмыртқаларында өсірін көбейтеді.
Теленоминдерді зертхапада өсірігі 
көбейту үшіп ең бірінші 
шарт - жотарыда көрсетілген поливольтинді кандалаларды өте көп 
мөлшерде жаппай торбиелеи өсіріп, жүмырткаларын алу. Осы 
айтылғандарға байланысты поливольтинді кандалаларды зертхана 
жатдайында өсіріп көбейтудін тэсілдеріне кыскаша токталып 
өтеміз.
361

Графосома туысына
жататын кандалалар жабайы өсетін 
шатырша гүлді өсімдіктермеи коректенеді. Сонымен катар ojjap аз 
мөлшерде болса да, аскөк, сэбіз, тұкымдык иияз сияқты шатырша 
гүлді дақылдарды да закымдайды. Қандалалардыц бүл түрлері 
оңтүстік аудандарда 2, ал солтүстік аудандарда 1 ұрпак беріп өнеді. 
Сондықтан зертханаларда өсіру үшіп оларды оцгүстік аудандардаи 
жинау керек. Әсіресе екінші ұрнақтыц дарактары күндырак. 
Диапаузадан өгкізу үшін екіиші үрпақтың табиғатта жиналғап 
ересектері төменгі температура жагдайында (-4-6°С) орналастыру 
керек. 30-45 күн өткен соц жұмырткалату үшін оларды жоғарты 
температура жатдайында (28-30°С) кішірейді. Сонда кандалалар IQ- 
15 күннен соц жүмырткалауға кіріседі. Егер бірінші ұрпақтың 
кандалалары пайдалантап болса, оида оларды дереу көбейту 
жағдайына 
орналастырады. 
Зертханалық 
өнімді 
алу 
үшін 
иайдаланылатын бастапкы материалға мына төмендегі шарттар 
қойылады: Қандалаларды жылыпа 2 үрпак беретін аудандардан 
жинау. Бұл жағдайда екінші ұрпактың қандалаларымен жүмыс 
істегенде жаксы нәтижеге жетуге болады. Сондыктан кандалаларды 
тамыздың аяты иемесе кыркүйектің басында жинау керек.
Теленоминдерді өсіріи көбейгу үшін қандалалардың жаипай 
жүмыргкалауынын бас кезінде салынған жүмырткаларды алған 
жөн. Алғашқы кезде зертхана жатдайыида 100 мыңдай жүмыртка 
алу үшіп кандалалардын бір мыпдай дарағын жинау керек. Ересек 
кандалалар мен олардың дернәсілін тэрбиелеу үшін мына төмендегі 
жагдайлар 
жасалады. 
Оларды ц 
барлык 
даму 
барысында 
температура 28-3()С, ауаныц дымқылдыгы 70%, ал жарык күннің 
үзақтығы 17-18 сағат болу керек. Жарык режимі кандалалар мен 
дернэсілдердін барлык даму кезецінің барысында бүлжымай 
сақталуы тиіс. Әсіресе оның дұрыс орындалуын жоғарғы жастаты 
дернэсілдердің даму кезенінде және ересек кандалалар шыкканнан 
кейін өте кадағалап гүру керек. Жарык режимінің бұзылуы 
диапаузага 
кететін 
қандалалардың 
иайда 
болуына 
әкеліп 
соктырады. Жарык күннің ұзақтығы 15 сататтан томен болса, онда 
кандалалардын борі диапаузага көшеді.
Дерносілдердіц корегі ретінде аскөкгің түкымы пайдаланылады. 
Жүмыс істеуіе ыцгайлы болу үшін жоне қорекгенетін Бөжектердің 
орын ауыстыруын жаксарту үшіп түкымдарды крахмалдан жасалган 
желіммен 
картон 
тілімдеріне 
желімдейді. 
Ылгал 
ретінде
362

қайиатылған су немесе кызылшаныц жапырақтары беріледі. Суды 
пробирката кұйын мақтамен тығындайды. Қаидалалардыц қозғалып 
жүруін жецілдету үшін гофрилеиген кағаз, ал жұмырткалауы үшін 
дәкенің иемесе сорғыш кағаздыц тілімдері пайдаланылады.
Ересек 
кандалаларды 
тэрбиелеу 
үшін 
көлемі 
ортүрлі 
садоктарды пайдалануға болады. Біршама аз көлемді жүмыс үшін 
стандартты террариум немесе сондай көлемді садокгар оцайлырак. 
Ондай садоктардыц алдыңғы жоне арткы керегелері эйнектелген 
жоие ашпалы, түбі металдан жасалған, ал үстіңгі жэне екі бүйір 
кереіелері торлы болады. Садоктың ішіндегі оныц жоғарғы жак 
бөліміне орнатылған металл біліктерге дәкенің немесе сорғыш 
қағаздың тілімдері іліиеді. Бүйір жактағы керегелерге жақынырак 
аскөкгің түкымдарын желімдеген екі картон табагы қойылады. 
Қоректік кор 7-10 күнде бір рет ауыстырылады. Садоктың түбіие су 
күйылып, мактамен тығындалған 4 пробирка койылады. Оларды 2 
күнде 1 per алмастырып тұру керек. Табиғи жағдайда жиналған 
кандалалардыц 
салған 
жүмыртқаларып 
пемесе 
зертхаиалык 
нопуляциялардаи 
алынған 
жүмырткаларды 
тидростаттарта 
орналастырып, 28-30°С-да жоне 70% 
дымкылдықта ұстайды. 
Биіктігі 20 см, диаметрі 10 см гигростаттың ішінде 400- 500 
жүмыртқа орналастырута болады. Гигростаттың ішіне қайнатылған 
су күйып, аузын макта тампонымен тығындаған пробирка және 
аскоктің тұқымдары желімделгеи мөлшері 4x8 см картон тілімі 
койылады. Суы бар пробирканы 2- 3 күнде бір рет жаңасымен 
алмастырып тұру керек. Үш-төрт күн өткен соц жұмырткалардан 
дерпосілдер шыға бастайды. Бір per түлегеннен кейін олар 
қорекгенуге кіріседі.
Дерпосілдерді тәрбиелеудіц келесі бір жолы ылғал ретінде 
судыц 
орнына 
кызылшаны 
пайдалану. 
Осы 
максат 
үшіп 
кызылшаныи жеміс тамырын кыіи күмырата отырғызады да, көгі 
топырак бетінен 7- Юсм көтерілген соц оны үстінен органикалык 
шыиыдап жасалған цилиндрді төңкеріп кояды. Жүмыс істеуге еи 
ыңғайлысы - биіктігі 30- 35 см, диаметрі 15-20 см цилиндр. 
Аэрацияны жаксарту үшіи цилиндрдіц ортасынан «терезе» жасайды 
да капрон тормен жауын кояды. Ец алғашында цилиндрдің ішіне 
аскөктің дондері желімделген 2 -3 картон тілімдері қойылады. 
Дерносілдер өскен сайын олардыц санын 5-6-га дейін көбейтеді. 
Тілімдердіц 
көлемі 
5x20 
см. 
Цилиндрдің 
ішіне 
картонға
363

желімделген жүмырткаларды немесе жұмырткалардан шықкан 
дері юсілдерді орі іаластырады.
Бір цилиндрдің ішінде 1-1,5мың дерносілді торбиелеуге болады. 
28-30°С жұмыртқадан бастап ересек кандалата дейінгі даму 20-25 
күпге созылады. Жаца үрпактыц цилиндрде немесе гидростатта 
жетілген ересек қандалаларын жинап алып, корекгік заттар жэне 
сумен жабдықгалған садоктарга орналастырады. Ересек кандала 
пайда болған күнмен бастап есептегенде 7-10 күн өткен соң 
жүмырткалау кезеці басталады. Жүмыртқалау кезеиі 25-30 күнге 
созылады.
Қандалалар жұмыргқаларын көбіпесе садоктың ішіие ілінген 
дэкенің немесе сорғыш қағаздың тілімдерін салады. 28-30°С-да 
жүмыртканыц 
дамуы 
өге 
тез 
жүреді 
де 
үшінші 
күні 
теленоминдердің залалдауына 
жарамсыз 
болады. 
Сондықтан 
жүмырткаларды күн сайып, алып түру керек. Теленомипдердіц 
залалдауына арналған жүмыргкалар дереу пайдалануы тиіс немесе 
оларды 
сақтау 
үшін 
тоңазыткышқа 
салу 
керек. 
Қажетті 
дымқылдықты эксикагорда ас түзыныц немесе күйдіргіш калийдің 
элсіз ерітіндісі аркылы сактауга болады. Осындай жагдайларда 
қандалалардыц жүмырткалары теленомиидердің залалдауы үшін 1 
ай бойы жарамды болып тұрады.
Теленоминдер жыл бойы өсіп-өнуге қабілетті бөжекгер. Бірак 
кыс айларында олардын өсімталдығы біраз кемиді. Соидықтан 
триссолкус грандизді өсіріп көбейтуде кандаланыц жүмыргкаларын 
бір аналык паразитке ец алгашында 20-25, ал екінші рет 10-15 
жұмыртка 
есебімен 
салу 
керек. 
Залалдандыруға 
арналған 
жұмырткаларды 
шыны 
немесе 
қатаз 
тілімдеріне 
желімдеп 
инсектарийдің ішіие орналастырады. Олар опда екі тэулік бойы 
тұрады, одан соц оларды 2-3 сағатқа инсектарийдің қараңғы 
бөліміне 
орналастырады. 
Опдагы 
максат 
теленомиидерді 
иисектарийдіц 
жарыгы 
бар 
бөліміне 
көшіру. 
Одан 
кейін 
залалданган жұмырткаларды жарты литрлік немесе 1 литрлік шыны 
кұтыларға салып кажетті температура бар жылыжайға немесе 
термостатка кояды. Ал залалданған жұмырткалардан шыккан 
теленоминдерді 
одан 
орі 
коректендірін 
сақтау 
орыидарына 
орналастырады.
Зертхана жағдайында өсіріліп, көбейтілген теленомипдерді 
шығарып таратудын қазіргі кездегі эдісі бойынша геленомипдерді
36 4

шығару кыстап шыккан капдалалардың сан мөлшері егіннің бір 
шаршы метріне екі особтап артатын болса ғана жүзеге асырылады.
Шығару мөлшері зиянды бакашыктыц аналықтарының 1 
шаршы метр жерге келетіи сам мөлшеріне жэне олардың, сондай-ак 
теленоминдердің өсімталдығына байланысты болады. Зиянкестің 
жұмырткалау 
кезеңінің 
басыида 
оиың 
орбір 
жұмырткасы 
иаразиттердің бакылауында болу керек. Ең дұрысы зиянды 
бакашыктыц бір аналығына жүмыртка жегілердің екі аналығын 
жіберу, яғни шығару мөлшері - теленоминдердің аналығы 
өсімдіктердеп 
20 
мың. 
Оларды 
3 
мерзімде 
шытарады. 
Теленоминдерді бірінші шығару бакашык кандалаиыц жұмырткалау 
кезеңінің басында 
жүргізіледі. 
Бүл 
мерзімде 
кабылдаған 
мөлшерінің төрттен бірі шығарылады (жогарыда көрсетілген 
мөлшер бойыпша бір гектарға 5 мыц аналык паразит). Екінші 
шығарушы зиянды бакашык кандаланың жанпай жүмырткалау 
кезецінің басында жүргізіледі.
Бүл жолы кабылданған мөлшердіц 50% шығарылады (10 мың 
аналык 
паразит). Зиянды бакашыктыц жапнай жүмырткалау 
кезецініц үзактыты эдетте 10 күпте тец болғандықтан, екінші 
шыгарудап кейін 5 күн өткен соц теленоминдердің үшіпші рет 
шыгарылуын жүзеге асыру керек. Бүл жолы мөлшердің калтан 
бөлігі түгел шығарылады. Жіберілген телеиоминдер егіи даласында 
неғүрлым біркелкі таралса, соғұрлым олар жаксы нэтиже береді. 
Сондыктан оларды бір гектардыц аралығы бірдей кашыктыкгағы 50 
нүктесінен 
таратады. 
Ол 
үшін 
алдып 
ала теленоминдерді 
пробиркаларға 
бөліп 
салады. 
(Әр 
нүктеде 
шығарылатын 
телепоминдерді бір пробиркаға). Теленоминдерді таңертеңгілікте 
желсіз кезде шытарады. Шытару нүктесінде нробирканыц тыгынын 
алып, 
ішіндегі 
теленоминдерді 
сілкіп 
түсіреді. 
Жіберілген 
теленоминдердіц тиімділігін жогарыда көрсетілген әдіс бойынша 
аныктайды.

жүктеу 16,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: