Графика. Орфография. Орфоэпия

бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке айтылатын тіл үндесімі. Сөз түбірі мен 
оған қосылған жұрнақ, жалғанған жалғау, не бірыңғай жуан, не бірыңғай 
жіңішке болып отырады. Қазақ тілінің бұл дыбыстық заңдылығы жазуда да 
көрініс тапқан. Сондықтан бүкіл түркі халықтарының мақтанышына 
айналған А.Байтұрсынұлының әліпбиі қазақ тілінің басты үндестік заңын 
айғақтайтын бірден-бір алфавит болғаны белгілі. 
Қазіргі қазақ графикасында да үндестіктің осы түрі бейнеледі. Бірақ 
тілдің ауызша және жазба жүйесінде бұл қағидадан ауытқитын мынадай 
тұстар бар: 
Ол ең алдымен
 ә
дыбысына байланысты. Қазақ тілінде 
ә
дыбысы сөздің 
барлық буынында, әсіресе соңғы буындарда айтыла бермейді. Сондықтан 
жазуда екінші буыннан ары 
а
әрпімен таңбаланады. Мысалы: күнәһар, 
тәкаппар, рәсуа, Жәмила, Рабиға т.б. 
Ә
дыбысының қазақ сөзін 
аяқтамайтынын сөз соңындағы жалғаулардан да көруге болады: 
жайлауда – 
жәйләуда, куәландыру – күуәләндіру, Күләшқа – Күләшқа, кінәламау – 
кінәләмау, тәкаппарланғанмен – тәкәппәрләңғаммен, Жәмилаға – Жәмійләға. 
Сөйтіп, жіңішке буыннан басталған сөз жуандап барып аяқталып, тіл 
үндестігі бұзылғандай көрінеді. Бұл арада тілдің ауызша түрін таңбалап 
көрсетудің қиындығын ескеру керек. Өйткені орфоэпиялық сөздікте 
күнәға
деп айтылуын 
күнәға
деп беруден басқа амал таппай, екінші буындағы 
ә
-ні 
жіңішке, үшінші буындағы 
а
-ны жуан етіп, анық оқып, сөз бойындағы 
бейүндестікті «баттитып» көрсетеміз. Сондықтан сөз бірден жуандап кетпей, 
алдыңғы дауыстының реңкін ала жүріп, бірте-бірте өзгеретінін әрқашан біліп 
отыру керек. Мысалы, 
кінәламау – кінәләмау, күмәнданғандықтан – 
күмәндәңғандықтан, рәсуаланғанмен – рәсᵞуәләңғаммен
деген сияқты екінші 
буында 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: