Функциональная грамотность важнейшее условие повышения качества образования

482 
ғұрыптардың қарапайым тізімі де үлкен көлемді құрайды. Сондықтан мен ең маңызды және 
кеңінен сақталған дәстүрлерге тоқталғым келеді.. 
Қазақстанға кем дегенде бір рет келгендердің барлығы қазақтың дәстүрлі 
қонақжайлылығын мәңгі есінде сақтайды. Оның үстіне, қонақтарға деген дәстүрлі 
қонақжайлылық пен сыйластықты тек қазақтар ғана емес, сонымен қатар Қазақстанды 
мекендейтін барлық халықтар да қабылдады. Кездейсоқ саяхатшыларды, сондай-ақ қонақтарды 
әрдайым жылы шыраймен қарсы алып, әрқашан оларға жылы қарым-қатынас жасады. 
Қазақтардың арғы аталары көшпенділер болған, сондықтан бейтаныс үйде болу олар үшін 
қарапайым нәрсе – бұл «Қонақасы» дәстүрі.Қонақ киіз үйге кіреберіске қарсы алдындағы 
құрметті жерде (Төрге) отыруға шақырылады. Мұнда қазақ тағамдары мен сусындарының жеңіл 
тағамдары ұсынылады: қымыз, шұбат, айран немесе сүт қосылған шай, ыстық бауырсақ, жаңа 
піскен тоқаштар, құрт және тағы басқалар. Жылқы немесе қой етінен жасалған тағамдар
ұсынылады: жал -жая, қазы және тағы басқалар. Көбіне қонақтың келу құрметіне үй иелері қой 
сояды, одан бірден бірнеше тағамдар дайындайды: алдын-ала тағам ретінде ұсынылатын 
өкпеден, бауырдан және бүйректен қуырдақ, ал қазақ дастарқанының басты тағамы қазақ еті ( 
басқаша «бешпармақ» деп аталады) тартылады. Қайнатылған ет әдетте науаға үлкен бөліктерге 
бөлініп әкелінеді.Үй иесі әр қонаққа еттің дәмді жерінен беріп, етті өзі турайды. Мұндай кесу де 
дәстүрлі: жамбас сүйектері мен төменгі аяғы егде жастағы адамдарға арналған, төс еті күйеу 
балаға немесе келінге, құйымшақ қыздарға арналған және т.б. Ал қонаққа арнайы дайындалған 
қойдың басы беріледі. Етті желініп болған соң ыдыстарға қою сорпа құйып ұсынылады. 
Конаккәде тағы бір дәстүр қонақтарды қабылдаумен байланысты. Дастарқан соңында үй иесі 
қонаққа ән айтуын немесе музыкалық аспапта ойнауын сұрай алады. Бұған жауап ретінде қонақ 
әдетте ән айтып, онда үй иелеріне жылы қабылдағаны үшін алғыс айтады. 
Қонақ-жайлылыққа байланысты басқа да қызықты дәстүрлер бар: «Тоқымқағар» немесе 
қоштасу рәсімі. Бұл, әдетте, біреу отбасынан ұзақ сапарға жолға шығуы алдынан кетпес бұрын 
болады. Қой сойылып, мол дастархан жайылады. Көріпкелдер ұзақ сапарға аттанатындарға түрлі 
тілектер айтады. «Тізе бүгу»ежелгі дәстүр, оған сәйкес қонақ үйге кіріп, тізе бүгіп, иесіне және 
оның үйіне құрмет көрсетеді. Бұрын бұл рәсімді сақтамай үйге кіру қорлау ретінде қабылданған. 
«Шашу» - бұл мереке кезіндегі рәсім: құрметті қонақтардың келуі, үйлену тойлары, құдалық, 
т.б., тойларда тәттілер мен теңгелер шашылады. Әдетте балалар шашылған кәмпиттер мен 
ақшаларды жинайды.Қазақтар Шашу кезінде жиналған тәттілер сәттілік әкеледі деп санайды. 
«Сүйінші» - жақсы жаңалық әкелгендерге бағалы сыйлықтар беру дәстүрі. «Байғазы» - жаңа зат 
сатып алғандарға кішігірім сыйлық беру дәстүрі. «Сарқыт» - дастарханнан кейін ас қабылдау 
дәстүрі. қонақтарға тамақтанудың қалған бөлігін өздерімен бірге алып кетуге береді. «Туған 
жерге аунату» - бұл туған жерінен алыста тұратын адамдар келген кезде әдетте ер адамды 
құлатады.ол өзінің туған жеріне келді деп жерге аунатады.Бұл ырымның маңызы өте зор, 
біріншіден, өзіңнің осы жерде дүниеге келгеніңді «ұмытпа»деген сөз, екіншіден, «ол туған жер 
әке мен анаң,перзенттік парызыңды өтей біл дегені, сондықтан барлық ерекшеліктері мен 
сипаттамалары сенде болсын дегені. 
Қазақтың үйлену тойы - бұл басқа отбасылардағы сияқты айтулы оқиға. Алайда, қазақтың 
үйлену тойы - бұл бүкіл әлемде әдеттегідей жас жұбайлардың, ата-аналардың, жақын туыстар 
мен достардың мерекесі ғана емес. Қазақтың үйлену тойы - екі туыстық байланыстың одағы. 
Сондықтан, қазақтың үйлену тойы әр түрлі рәсімдер мен дәстүрлері қатаң сақталады. 
Ертеде жас жігіт ағасының әйелі арқылы қызға үйленуге ұсыныс жасаған. Қалыңдық 
үйлену тойына дейін күйеуін көре алмады, ата – аналары балаларының тағдырларын өздері 
шешті. Бүгін, әрине, бәрі басқаша. Қазақ ұлдары мен қыздары, бүкіл әлемдегідей, көшеде, 
кафеде, әлеуметтік желілерде кездеседі, бірақ үйлену тойлары мен неке қию рәсімі міндетті 
түрде өткізіледі. 
Бұрынғыдай, қызды сұрап келгендер (құдалар) үйге сыйлықтармен келеді. Қалыңдықтың 
сақинасын күйеу жігіттің өзі емес, ағасының әйелі тағады. Бұрын үйлену күнін отбасының 
ақсақалдары белгілесе, бүгін үйлену күні жас жұбайлармен бірге талқыланады. Үйлену 
тойларында құдалар қымбат сыйлықтармен алмасады. Қалыңмал төлеу дәстүрі немесе қалыңдық 
үшін төлем қазірдің өзінде бола бермейді, бірақ дәстүр күштірек көптеген ауылдық отбасыларда 

483 
олар әдет-ғұрыптарды сақтауға тырысады және қалыңдықтың отбасына мал, қымбат маталар мен 
әшекейлер береді.
Барлық салт дәстүрлерді өткізгеннен кейін қалыңдықтың әкесі сүйікті қызымен қоштасу 
күнін тағайындайды (қыз ұзату) және барлық күйеу жігіттің туыстарына сыйлықтар береді. 
Тойдың өзі - бұл үлкен мереке, оған қалыңдық пен қалыңдықтың барлық туыстары шақырылады. 
Той кезінде арнайы шақырылған ақындар қазақтың дәстүрлі той әндерін айтады, сайыстар, 
билер, көңілді байқаулар өткізіледі.
Құдалық - күйеу жігіттің ата-анасын қалыңдықтың жақын туыстарымен таныстыру. 
Арқан керу - құдалардың қалыңдықтың ата-анасының үйіне өту рәсімі. Беташар - бұл 
қалыңдықтың бетін ашу рәсімі. Сырға салу - күйеу жігіттің анасының қалыңдыққа сырға 
тағуының символдық рәсімі, бұл күйеу жігіттер арасындағы соңғы келісімді білдіреді. Қалың 
мал (қалың) - олардың жұмыстары мен қыз тәрбиесіне ризашылық білдіру үшін күйеу жігіттен 
қалыңдық (сыйлық) төлеу. Құрсақ ойыншық - бұл күйеу жігіттің отбасында қалыңдықтың 
жүктілігі туралы жаңалықтардан кейін мереке ұйымдастыратын қазақтың халықтық әдеті. 
Қалыңдықты ұрлау - салт атты адам өзіне ұнайтын қызды жай ұрлап, өз ауылына апаратын 
дәстүр. 
Тұсау кесу - қазақтың көптеген әдет-ғұрыптары балалармен байланысты. Қазақ отбасы 
үшін балалар - ең маңызды қазына, сондықтан олардың өсуі мен тәрбиеленуі көптеген салт-
дәстүрлермен байланысты. Бұл рәсім нәресте алғашқы қадамдарын жасай бастаған кезде 
жасалады. Баланың аяғы түрлі-түсті жіңішке баумен байланған, оны көп балалы жігерлі адам, 
құрметті ақсақал, қымбатты қонақ кеседі. Баланың аяғын байлау үшін қолданылатын жіп 
дәстүрлі түрде ақ және қара жіптерден тұрады. 
Бұл дегеніміз, өмірде тек ақ емес, сонымен қатар қара жолақтар да бар - болашақ жігіттер 
қиындықтарды жеңе білуі керек. Баланың аяққа нық тұрып, өмірде сенімді жүруіне арналған 
ырым-жырлармен және тілектермен (Бата) айтылады. Байланған жіпті кескеннен кейін, 
мерекелік дастархан, байқаулар, әндер мен музыкалық жарыстар өткізіледі. Бұрында тұсау 
кесерден кейін балаға ат пен садақ алуға дағдыландырған, бүгінде олар қымбат сыйлықтармен 
немесе ақшамен шектеледі. 
Сүндет-той (сүндеттеу) Біздің заманымызға дейін сақталған және қазақ отбасыларында 
жиі кездесетін тағы бір әдет-ғұрып – ұл балаларды сүндеттеу рәсімі. Бұл әдет қазақтар арасында 
Ұлы Далаға ислам дінінің келуімен пайда болды және әлі күнге дейін ең маңызды отбасылық 
дәстүрлердің бірі болып саналады. Сүндеттеу бала 3, 5 немесе 7 жасқа толғанда өткізіледі. 
Мереке күні баланы әдемі ұлттық киімдер кигізіп, атқа қондырады. Туыстары жылқының 
жалына жарқын ленталар тағып, сыйлықтар салынған қоржындыатқа байлайды. 
Бала кезек-кезекпен туыстарына дейін жетіп, оларға сөмкеден тамақпен сыйлықтар 
таратады. Барлық сыйлықтар мен тәттілер таратылып болғаннан кейін, бала молдамен бірге 
(және қазір хирургпен бірге) бөлек киіз үйге (немесе бөлмеге) барады, онда оны наркозсыз 
сүндетке отырғызады. Осыдан кейін, ата-аналар керемет демалыс ұйымдастырады - мұнда 
қатысушылардың барлығы балаға ақша немесе бағалы сыйлықтар береді. 
Баланың туылуы мен тәрбиесіне байланысты басқа да дәстүрлер мен әдет - ғұрыптар
Шілдехана –жаңа туылған сәбидің құрметіне дастархан, сәбиге арналған туған күн.
Бесік той – бесікке салу жаңа туған нәрестенің бесікке салынуына арналған дастархан. 
Әдетте, ол нәрестедегі кіндік түскеннен кейін 3-5-ші күні ұйымдастырылады. Бұған дейін 
бала анасымен бірге ұйықтайды. 
Балаға есім беру рәсімі. Ол көбінесе Шілдеханамен немесе Бесікке салумен бірге 
өткізіледі. Құрметті адам әдетте балаға есім береді.
Қырқыннан шығару-бұл рәсім бала туылғаннан кейінгі қырқыншы күні өтеді. Бала 40
қасық суға шомылады, шаш пен тырнақ бірінші рет кесіледі. 
Аузына тукірту-бұл рәсімнің атауы «аузына түкіру» деп аударылады.Қазақтарда балаға 
құрметті адам берген бір тамшы сілекеймен бала осы адамнан талантын алады деген сенім бар. 
Ашамайға мінгізу- 6-7 жастағы балаға жылқы мен қамшы беру дәстүрі. Бұл күні қарттар 
балаға батасын береді, ал ата-аналар ұлының құрметіне кішкентай ойын ұйымдастырады. 
Аңшылық. Қазақтың және бір дәстүрі бүркітпен аң аулау. Ежелгі дәуірден бастап 
Көшпенділер бүркітті аң аулау үшін қолданған: қоян, қарсак, түлкі және т.б. арнайы дайындалған 

484 
бүркіт аңшылары аңшылық құстарды өсірумен және дайындаумен айналысады. Тазымен аң 
аулау. Қазақтың тазысы -ЮНЕСКО-ның материалдық емес мұрасына жататын бірегей жануары, 
аңшылық тазылардың ежелгі тұқымы. Қазақтар тазыдан ұсақ аң мен дала бөкендерін аулаған.
Күрес-қазақтың белбеу күресі. Жарыстар әдетте ойын барысында өткізіледі. Бұл күрестің 
элементтері Орталық Азияның басқа халықтарында да бар. Тоғыз Құмалақ. 9 санына 
негізделген үстел ойыны. Бұл қарапайым, бірақ өте күрделі логикалық ойын, оны көбінесе 
«шопандар алгебрасы» деп атайды, өйткені бұл ойынды көшпенділер бос уақытында жиі 
ойнаған. 
Асық-бұл қазіргі уақытта Қазақстанда ұлттық спорт түріне айналған балалар ойыны. Елде 
тіпті асықтан турнирлер өткізіледі. Бастанғы-бұл әдетте ата-анасы кеткеннен кейін өткізілетін 
жастар кештерінің өзіндік формасы. Жастар шағын кешке жиналады,кеш кезінде олар сапардың 
жайлы және жақсы өтуіне тілек білдіреді. Асар-Бұл бүкіл отбасына немесе бүкіл ұрпаққа, бүкіл 
ауылға біреуге көмектесу дәстүрі. Бұл үй немесе сарай салу болуы мүмкін. Жұмыс соңында 
көмекшілерге дастархан жайылады. Жылу-асарға өте ұқсас дәстүр. Бұл жағдайда олар табиғи 
апаттардан зардап шеккендерге көмектеседі: өрт, су тасқыны және т.б. кез-келген адам, кез-
келген түрдегі, мүмкіндігінше көмектесе алады. Қайырымдылық көмек ретінде мал, құрылыс 
материалдары, киім, ақша, жұмыс күші болуы мүмкін. Белкөтерер-бұл қарт адамдарға арнайы 
тағамдар дайындау дәстүрі. Әсіресе олар үшін ешкі, жент, қымыз, сүзбе және т.б. сияқты дәмді, 
жұмсақ тағамдар дайындалады. 
Әрине, біз барлық дәстүрлер мен рәсімдер туралы ұзақ уақыт сөйлесе аламыз, 
фотосуреттерді көрсете аламыз. Бірақ қазіргі Қазақстанда көптеген әдет-ғұрыптар өмір салтының 
өзгеруіне байланысты сонымен қатар тарихи факторлардың әсерінен өзектілігін жоғалтты, 
Әйелдер өздерін отбасы мен балаларға арнай бермейді, бірақ ерлермен қатар мансаптық 
биіктерге жетуге тырысады. Сондай-ақ, көптеген әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, керісінше, 
ұмытып келеді. Бұл баланың туылуымен және үйлену тойымен байланысты балалар әдет-
ғұрыптары. Дәстүрлі үйлену тойының негізгі кезеңдерін сақтай отырып, қалыңдық пен күйеу 
жігіттің ұлттық үйлену киімінде қазақтың дәстүрлі үйлену тойын өткізу сәнге айналды. Үйлену 
киімдері өзгеріске ұшыраса да, қазіргі заманғы киімде қазақ ою-өрнегінің элементтері, тұтастай 
алғанда бейненің түсі байқалады. Жүн илеу, зергерлік шеберлік, тері өңдеу, музыкалық аспаптар 
жасау және т.б. сияқты ұлттық қолөнер жандануда. Мұның бәрі ең алдымен жас ұрпақтың өз 
халқының тарихына деген қызығушылығын көрсетеді. Сондықтан аға ұрпақ пен жастар біздің 
әдемі және дана дәстүрлерімізді сақтап, сақтауға тиіс. Мәдениетті, менталитетті және дәстүрді 
жаңарту және құрметтеу біздің парызымыз. 

жүктеу 12,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: