ә
(і)
графемалары бір және екі мәнді.
Мұндағы
[Ш] белгісі графема сөйлеуде нөлмен алмасады деген-ді, ал [үШ],
[ұШ] белгілері – графема [ұ] [ү] реңкінде редукцияға ұшырайды
дегенді білдіреді. [
у
ө] [
у
о] [
j
е] таңбалары дифтонгтік сипатты және
алдынан қосылған дауыссыз әнтек естіледі де-генді білдіреді.
Келесі бір таңбалар жүйесі жуан-жіңішке, ерін-езулік варианттың
аралығында өтпелі дыбыс реңкі бар дегенді білдіруге арналған.
Мысалы, [а] мен [ә] варианттарының ара-сында [а], не [ә] емес, екі
дыбыс аралығындағы [д] вариациясы бар. Сол сияқты үш буынға
дейін еріндік буын езулік буынға өзгеше реңкпен алмасады.
Сондықтан ерін дауыстылар мен езу дауыстылар аралығында
еріндік реңкін де езулік реңкін де алып отыратын вариациялар
([еє], [о], [ы]) бар. Кестеде қазақ орфог-рафиясы үшін қиындық
тудырып отырған
а,
е,
ы,
і
әріптерінің гиперфонеманы беретін
позициялары да көрсетілген.
Енді қазақ әліпбиіндегі
б,
г,
ғ,
д,
ж,
з,
й,
к,
қ,
л,
м,
н,
ң,
п,
р,
с,
т, ф, х, ћ, ш
(21)
дауыссыз дыбыс әріптерінің және
я, ю, и, у, щ
таңбаларының фонема-дыбыс қатынасын көрсетейік (8-кесте).
112
ф
он
ем
а
–
ды
бы
с
қа
ты
на
сы
м
ы
са
л
да
р
б[
а]
л[
а]
қа
р[
]ы
рғ
ай
, қ
ар
[ ]
ағ
аш
, а
рм
ан
д[
,,,
]ө
ту
ш[
ә]й
, м
[ә]
йс
ок
, б
ид
[ә]
й,б
[ә]
йт
өб
ет
,[ә
]б
үй
ір
әм
ән
д[
д]
, д
үб
ар
[д
],л
әз
за
тт
[д
]ң
ғ[д
]м
ме
н,
дү
да
м[
д]
л
ді
лд
[ә
],
тіл
м[
ә]
р,
ті
лм
[ә
]ш
,д
ін
д[
ә]
р,
мү
б[
ә]
р[
ә]
к,д
ім
к[
ә]
с,м
ін
[ә
]ж
[ә
]т
ке
с[
а]
па
т
[ә
]ж
е,
[
ә]
л,
с
[ә
]н
, [
ә]
з[
ә]
зі
л
қ[
о]
р,
ж
ал
ақ
[о
]р
[ о
]р
м
ан
, [
о
]т
ан
уу
мо
рф
ол
о-
ги
ял
ық
жа
ғд
ай
құ
ра
ма
сө
зс
ың
ар
ла
ры
жі
гін
де
бі
р б
уы
нд
ы;
жі
ңі
ш
ке
сы
ңа
рл
ық
ұр
ам
ас
өз
де
кі
рм
е
сө
зд
ер
де
кі
рм
е
сө
зд
ер
де
кө
бі
не
кі
рм
ес
өз
де
рд
е
7
ке
ст
е
–
Д
ау
ы
ст
ы
д
ы
бы
с
әр
пі
–
ф
он
ол
ог
и
ял
ы
қ
ж
ағ
да
й
сө
зд
ің
б
ар
лы
қ
ш
ен
ін
де
қа
та
р
ке
лг
ен
ек
ід
ау
ыс
ты
ны
ңб
ір
ін
ш
ісі
бо
лғ
ан
да
ж
, ш
, й
а
ра
лы
ғы
нд
а
жі
ңі
шк
е б
уы
нд
ар
да
н
ке
йі
н,
ІІІ
бу
ын
да
жі
ңі
шк
е б
уы
нн
ан
ке
йі
нІ
Іб
уы
нд
а
сө
з б
ас
ын
да
, б
ірі
нш
ібу
ын
да
жә
не
си
ре
ке
кін
ш
ібу
ын
да
да
уы
сс
ыз
да
н
ке
йі
н,
б
ір
ін
ш
іб
уы
нд
а
сө
з
ба
сы
нд
а
ды
бы
с
[а
]
⇒
Ш
[ә
]
⇒
[д
]
⇒
[ә
]
⇒
[а
]
⇒
[ә
]
⇒
[о
]
⇒
[
о]
⇒
у
е>
фо
не
м
а
<а
>
⇒
⇒
-<
<ә
>
⇒
<о
>
⇒
<а
>
⇒
аа
әр
іп
/а
/
/ә
/
/о
/
113
⇒
[ө]
жіңішке буыннан соң
Сәңқ[ө]й
/ө/
⇒
<ө>
⇒
[ө]
дауыссыздан кейін, бірінші
к[ө]не, т[ө]бе
буында
⇒
[
у
ө]
сөз басында
[
у
ө]т, [
у
ө]лең
/е/
⇒
<е>
⇒
[э]
жуан сыңарлы
[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п,
құрама сөзде,
с,
ш,
ж
с[э]п, ж[э]у
дыбыстарынан кейін
⇒
[е]
сөз ортасында, аяғында
к[е]л, т[е]с
⇒
[
j
е]
сөз басында
[
j
е]т, [
j
е]л
⇒
[ә]
ауызекі тілде
[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін
⇒
[і]
Ш-
ның алдында
[і]ншалла, [і]штеме, [і]штеңке
11
4
⇒
[и]
Кірме сөзде
[и]ншаллла
⇒
Ш
Дауыстымен қатар
Кел[
,
]алмады, кел[
,
]іліністі,
келгенде, сөз тіркесі
екп[
,
]ағаш
жігінде
⇒
[ө]
Еріндік буыннан кейін
түй[ө], бөл[ө],күй[ө]
⇒
[е˚]
Ерін үндестігінің 3-4-
Дөңгел[е˚]к, құрм[е˚]т, сур[е˚]т,
буынында
сүрмел[е˚]у, өзенг[е˚]
⇒
<е>-<а>
⇒
[ә]
Бейүндес буын аралығында Кірме сөздерде қар[ә]кет, қош[ә]мәт
/ы/
⇒
<ы>
⇒
[ұШ]
Бітеу буын аралығында,
Құб
ұ
жық, құр
ұ
лыс, құб
ұ
лыс
ерін үндесімінде
⇒
[ы]
Сөз басында, І буыннан
Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
басқа буында
⇒
[Ш]
Бітеу буын, екі дауысты
Тағ[
,
]лым, алт[
,
]атар, сар[
,
]май,
аралығында, бірінші буын
бағ[
,
]лан, қ[
,
]рау, п[
,
]шақ
ішінде
⇒
[ұ]
Еріндік буыннан соң
тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
⇒
[ы˚]
Ерін үндесімінің 3-4-
Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]кеш,
буынында
қорытынд[ы˚],
қорқынышш[ы˚]з
⇒
[і]
Жіңішке буынды сыңармен
қайс[і]бір
келгенде
⇒
<ы>-<і>
⇒
[і]
Бейүндес буын аралығында
Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет,
лағ[і]нет, тақ[і]лет
/і/
⇒
<і>
⇒
[ү]
Еріндік буыннан соң
түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]
11
5
⇒
[үШ]
Бітеу буын аралығында,
Сүй
ү
ніш, күй
ү
ніс
ерін үндесімінде
⇒
[і]
Сөз соңында, бір буынды
к[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт
сөзде, І буыннан басқа
буында
⇒
[Ш]
дауыстымен қатар
өл[
,
]ара, кел[
,
]сап, ер[
,
]кі,
келгенде, сөз аяғында,
мұр[
,
]ны
тәуелдік жалғауы
к[
,
]лем, м[
,
]немін
қосылғанда, І буында
⇒
[ы]
жуан дауыстымен іргелес
қау[ы]п, қаб[ы]р
келгенде
⇒
[і˚]
ерін үндесімінің 3-4-
сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с,
буынында
күзетшіл[і˚]к
⇒
<і>-<ы>
⇒
[ы]
бейүндес буын аралығында
құд[ы]рет
/ұ/
⇒
<ұ>
⇒
[ұ]
алғашқы екі буында
[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м
⇒
[Ш]
бітеу буын аралығында,
мақ[
,
]лұқ, мақ[
,
]лұқша
ерін үндесімінде
/ү/
⇒
<ү>
⇒
[ү]
алғашқы екі буында
[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р
⇒
[Ш]
бітеу буын
мәк[
,
]рүк
8 кесте – Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема –дыбыс қатынасы
әріп фонема
дыбыс
фонологиялық жағдай
морфология-
мысалдар
лық жағдай
/б/
⇒
<б>
⇒
[б’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[б’˚]өрі, [б’˚]үр
11
6
іргелес келгенде
⇒
[б˚]
Жуан еріндіктермен
[б˚]ор, [б˚]ұр
іргелес келгенде
⇒
[б]
Жуан езуліктермен іргелес
[б]ала, [б]ас
келгенде
⇒
[б’]
Жіңішке езуліктермен
[б’]ес, [б’]әлкім
іргелес келгенде
⇒
[б˘]
Дауыстыаралық
а[б˘]ай, е[б˘]едейсіз,
позицияда
ө[б˘]ектеу, о[б˘]ал
⇒
[п]
Қатаңнан кейін
ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк [п]өрі,
тас [п]ол
⇒
[п]
Сөз аяғында
Ара[п]
⇒
[п˘]
Ш, с-
ның алдында
Ара[п˘]сың ба
⇒
<б>-<п>
⇒
[п]
Қатаңнан кейін
қақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар,
төр[п]ақ
⇒
<п>-<б>
⇒
[б]
Ұяң, үндіден кейін
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен
⇒
<б>
⇒
[б˘]
Дауыстыаралық
Маха[б˘]ат
позицияда
⇒
<б>+<б>
⇒
[б]
Лә[б][б]ай, жа[б][б]ар
+[б]
/г/
⇒
<г>
⇒
[г]
Жуан езуліктермен буын
[г]аућар
құрағанда
⇒
[к]
Қатаңнан кейін
ақ[к]үл, айт[к]үл
⇒
[г’]
Жіңішке езуліктермен
[г’]әп, кере[г’]е
буын құрағанда
11
7
⇒
[г’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[г’˚]үл, [г’˚]үріл
буын құрағанда
⇒
<г>-<к>
⇒
[г]
Сыңар
ала[г]өбе, ала[г]еуім,
мағынасы
ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада-
көмескі
[г]үде, адың-[г]үдің
біріккен
сөздерде
⇒
<к>
⇒
[г]
Дыбыстық
Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру,
контомина-
кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір
цияға түскен
біріккен сөзде
/ғ/
⇒
<ғ>
⇒
[ғ]
Сөз басы мен ортасында,
[ғ]арыш, ал[ғ]ыс
жуан езуліктермен
іргелесте
⇒
[ғ˚]
Жуан
[ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр
⇒
[ғ’]
Жіңішке езуліктермен
[ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]ілез
іргелес келгенде
⇒
[қ]
Қатаңнан кейін
ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
/д/
⇒
<д>
⇒
[д]
Жуан езуліктермен іргелес
[д]ала, қарбыз[д]ың
келгенде
⇒
[д’]
Жіңішке езуліктермен
[д’]әл, кез[д’]ер
іргелес келгенде
⇒
[д˚]
Жуан еріндіктермен
[д˚]орба, [д˚]ұрыс
11
8
іргелес келгенде
⇒
[д˚’]
Жіңішке еріндіктермен
[д˚’]үние, [д˚’]өңгелек
іргелес келгенде
⇒
[т]
Қатаңнан кейін, жуан
жат[т]ауыс,
езулікпен іргелес келгенде
⇒
[т˚]
Қатаңнан кейін, жуан
ат [т]орба
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒
[т’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т’]әптер, бес [т’]әрігер
езулікпен іргелес келгенде
⇒
[т˚’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т˚’]өңгелек
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒
<д>
⇒
[дд]
Кірме
Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
сөздерде
⇒
<д>-<л>
⇒
[л]
Жергілікті
түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ,
тілде
таң[л]ай
/ж/
⇒
<ж>
⇒
[ж]
Сөз басында, ортасында,
[ж]аз, а[ж]ал
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒
[ж’]
Сөз басында, ортасында,
[ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз,
жіңішке езуліктермен
[ж’]ићангер, [ж’]айлау,
және
Достарыңызбен бөлісу: |
