125
Интеллектің
факторлы
модельдері
Интеллект
топтамасының
теореялық
деңгейін
К
.
Спирмен
жалпы
фактор
ретінде
қарастырды
.
Əр
түрлі
интеллектуалды
тесттерді
орын
-
дап
жаттыққан
зерттелінуші
өзге
тесттердің
шешімін
табуда
жақсы
жетістіктерге
жетіп
,
оң
бағаға
ие
болады
.
Мысалы
:
ойлау
əрекетіне
арналған
тестін
жоғары
деңгейде
орындай
алған
адам
,
басқа
да
таным
қабілеттеріне
арналған
тесттерді
нəтижелі
орындайды
.
Əр
түрлі
интел
-
лектуалды
тест
нəтижелерінің
арасында
корреляциялық
байланыс
бар
.
Спирменнің
моделі
интелектің
екі
факторлы
моделі
деп
аталады
.
Ол
:
G - «
ақыл
-
ой
энергиясы
»
ретінде
анықталады
, S – «
интеллектуалды
белсенділік
»
немесе
тес
тапсырмаларының
ерекшелігін
айқындайды
.
Кейіннен
екі
факторлы
интеллект
моделі
тағы
факторлар
-
мен
толықтырылып
,
Спирмен
тұжырымы
иерархиялық
модель
-
ге
ауысты
.
Бұл
факторлар
механикалық
,
арифметикалық
жəне
лингвистикалық
(
вербалды
)
қабілеттер
S
жəне
G
факторлар
арасын
-
да
орналасатындығын
дəлелдеді
.
Л
.
Терстоун
моделі
.
Л
.
Терстоун
интелект
теориясы
жалпы
интелекттің
бар
болуын
жоққа
шығарады
.
Ол
зерттелуші
орындаған
интеллектің
іс
-
əрекетін
анықтауға
арналған
60
тестің
жауаптарына
корреляция
жасады
.
Сөйтіп
,
бірнеше
факторлар
тобын
анықтады
.
Соның
негізіне
қарай
төмендегідей
7
фактор
«
біріншілік
ақыл
-
ой
қабілеттері
»
деген
атқа
ие
болды
.
Олар
:
P-
қабылдау
-
көрнекілік
образдарда
бөлшектеу
қабілеттілігі
.
N-
есептеу
-
арифметикалық
əрекеттерді
орындау
қабілеттілігі
V-
вербалды
түсіну
-
текстер
жəне
сөздер
мағынасын
түсініп
,
ашу
қабілеттілігі
F-
үстірт
(
беглость
)
сөйлеу
-
ұсынылған
критерий
U-
сəйкес
жылдам
сөз
табу
(
подобрать
)
M-
ес
-
мəліметті
тез
есте
сақтап
,
жаңғырту
қабілеті
.
R-
логикалық
пайымдау
–
əріп
,
сандар
,
фигуралар
тізбегіндегі
заңдылықты
анықтау
қабілеттілігі
.
Нəтижесінде
бір
көрсеткішті
қолдану
мүмкін
емес
,
белгілі
бір
интеллектуалды
топқа
жауап
беретін
ақыл
-
ой
қабілетінің
профилі
қолданылуы
тиіс
деген
қорытынды
жасалды
.
Алайда
зерттеу
нəтижелері
көрсеткендей
анықталған
факторлар
толықтай
тəуелсіз
болуы
мүмкін
емес
.
Əрбір
көрсеткіштің
байланысы
біртекті
G
фактордың
бар
екендігін
көрсетті
.
Дж
.
Гилфорд
моделі
.
Л
.
Терстоунның
интеллектуалды
қабі
ле
-
тінің
сан
қырлы
тұжырымдары
американ
психологы
Дж
.
Гилфордтың
126
еңбектерінде
жалғасын
тапты
.
Ол
интеллектуалды
қабілеттердің
моделін
əр
түрлі
сипатта
ұсынды
.
Гилфордтың
сан
қырлы
(
көпөлшемді
)
құрылымдық
моделі
үш
өлшемге
негізделеді
.
1)
Ақыл
-
ой
операцияларын
орындау
түрі
(
таным
,
есте
сақтау
,
баға
,
конвергенция
,
дивергенция
)
2)
Интеллектуалды
əрекеттің
мазмұны
(
шынайылылық
,
сөйлеу
жəне
жүріс
-
тұрыс
мəдениеті
)
3)
Нəтиженің
түрлері
(
топ
,
класс
,
қарым
-
қатынас
,
жүйелі
пікірлер
)
Сонымен
интеллекттің
əрбір
бағаланатын
фактор
,
бір
өлшеммен
байланысты
болады
.
Гилфордтың
классификациялық
үлгісінде
120
фактор
тіркелген
.
Гилфорд
зерттеулеріндегі
жетістіктерді
байланыстыруға
болмайды
,
яғни
бұдан
интеллектіні
бір
қабілет
ретінде
қарауға
болмайды
деген
тұжырым
жасаймыз
.
28
тамыз
1959
жылы
«
Америка
психологы
»
атты
журналда
Джой
Пол
Гилфордтың
«
Интелекттің
үш
қыры
»
атты
мақаласы
шықты
.
Мақала
Гилфордтың
13
сəуір
1959
ж
.
Стэнфорд
университетінде
оқыған
дəрісінің
құрылымын
ұсынған
болатын
.
Гилфорд
интел
-
лект
қасиеттеріне
топтама
жасау
кезінде
жүйелі
сипаттама
береді
.
Теориялық
жағынан
бұл
модель
өте
қызықты
,
ал
практикада
кеңінен
қолданылды
.
Сондықтан
бұл
модель
ғалымдар
арасынан
үлкен
қолдау
тапты
.
Интеллектуалды
қабілеттерді
диагностикалауға
бағытталған
тест
тапсырмалар
осыған
ұқсас
өзгешеліктердің
болуынан
,
шығармашылық
қабілетті
көрсетуге
арналған
идеялық
жағдайлар
төмендегілерден
тұрады
деген
ойға
итермелейді
:
шектелмеген
уақыт
ішінде
қойылған
мəселе
бойынша
жұмыс
істей
отырып
,
зерттелінуші
міндетті
өзі
қояды
,
шешу
тəсілін
өзі
таңдайды
,
осының
негізінде
зерттелінуші
тек
субъективті
емес
,
сондай
-
ақ
объективті
жаңа
бірнеше
ойды
тудыра
алады
.
Тесттердің
көпшілігі
баланың
креативтілігінің
дамуына
əсер
етеді
,
бірақ
мұндағы
бір
қиыншылық
баланың
жауабын
бағалау
болып
табылады
.
Бала
қандай
да
бір
потенциалмен
туылса
да
,
интеллект
мінез
-
құлық
формаларының
дамуы
үшін
қажеттілік
,
өзі
өмір
сүретін
орта
-
мен
өзара
əрекеттестік
байланысын
дамыту
,
оны
жетілдіру
арқылы
жүзеге
асады
.
Интеллект
коэффициентін
Стенфорд
-
Бине
тесті
мен
Векслер
шкаласы
бойынша
өлшеуге
болады
.
Шығармашылық
ойлаудың
өзгешелік
белгілері
болғанымен
,
интеллекті
бірдей
бол
-
майды
,
І
Q – 120–
дан
жоғары
болған
жағдайда
шығармашылық
пен
127
интеллектуалды
іс
-
əрекет
арасындағы
корреляция
жоғалады
,
себебі
шығармашылық
ойлауда
интеллектіге
тəн
ерекшелік
болады
.
Креативтілік
пен
интеллектінің
өзара
байланысы
туралы
мəселе
,
креативтіліктің
өз
алдына
фактор
ретінде
бөліне
бастаған
кезден
қойыла
бастады
.
Гилфорд
шығармашылық
дарындылық
дивергентті
ойлау
мен
ақыл
-
ойды
біртұтастылыққа
бағыттайды
.
Гилфорд
өзінің
көптеген
еңбектерінде
ақыл
-
ой
мен
креативтіліктің
өзара
байланысын
ашып
көрсетуге
тырысады
.
Оның
айтуы
бойынша
,
интеллект
нəтижесін
дұрыс
түсінуде
жəне
жаңа
материалды
меңгеруде
анықталады
,
ал
дивергентті
ойлау
шығармашылық
өнімді
анықтайды
.
Креативтілікті
қабілет
деп
қарастырушылардың
бірі
–
Е
.
П
.
Тор
-
ренс
.
Ол
білімдердегі
кемшіліктерді
,
білмейтіндерін
,
жетіспейтін
элементтерді
жəне
т
.
б
.
жақын
қабылдайтын
қабілет
деп
қарастырды
.
Біздің
пікірімізше
,
шығармашылық
потенциал
дамуының
негізі
–
интеллектуалды
жəне
креативті
даму
ерекшеліктері
мен
олардың
өзара
байланыс
тəуелдігін
,
интеллектуалды
дамуының
диагностикалық
нəтижелерін
қарастырып
,
мектеп
мұғалімдері
да
-
рынды
,
қабілетті
балаға
қалай
түсінетіндіктерін
анықтау
мақсатында
сауалнамалар
жүргізу
арқылы
баланың
«
шығармашылық
қабілет
»
моделін
жасауға
мүмкіншілік
береді
.
Қабілеттер
тесті
Қазіргі
қоғамда
,
əлеуметтік
ортада
тұлғаның
интеллектуалды
даму
деңгейі
өзекті
мəселе
бола
алады
.
Сондықтан
да
жеткіншектік
шақта
интеллектуалды
даму
деңгейін
зерттейтін
көптеген
əдістемелер
бар
.
Сол
əдістемелердің
бірі
ақыл
-
ой
дамуын
анықтауға
арналған
мектептік
тест
(
көп
жағдайда
бұл
əдістемені
қысқаша
түрде
ШТУР
деп
атайды
).
Бұл
тест
мектептегі
жеткіншек
жəне
жасөспірімнің
ақыл
-
ой
деңгейін
диагностикалауға
арналған
.
Бір
вариантының
өзі
6
тапсыр
-
мадан
(
субтестен
)
тұрады
.
Əрбір
субтест
белгілі
бір
уақыт
көлеміне
қарай
орындалады
.
1-
тапсырма
. «1-
хабардар
болу
» - 8
минут
беріледі
.
2-
тапсырма
. «2-
хабардар
болу
» - 4
минут
беріледі
.
3-
тапсырма
. «
Анология
» - 10
минут
беріледі
.
4-
тапсырма
. «
Топтастыру
» - 7
минут
5-
тапсырма
. «
Жалпылау
» - 8
минут
6-
тапсырма
. «
Сандық
қатарлар
» - 7
минут
уақыт
беріледі
.
Нұсқау
: «
Сізге
қоршаған
ортадағы
заттар
мен
құбылыстарды
салы
-
128
стыру
,
жалпылау
,
айырмашылығын
табу
жəне
талдауға
бағытталған
тапсырмалар
беріледі
.
Бұл
тапсырмалар
сабақта
өтіп
жатқан
тақырыптарға
ұқсайды
,
бірақ
өзіндік
айырмашылығы
бар
.
Сіздерге
қалам
мен
арнайы
бланкі
таратылады
.
Əрбір
субтесті
орындау
үшін
бағыт
-
бағдар
берілетін
түсініктемелер
жазылады
жəне
əр
тапсырманың
шектеулі
уақыты
беріледі
.
Бастаушының
бұйрығы
бойынша
басталады
жəне
аяқталады
.
Тапсырма
талапқа
сəйкес
орындалуы
керек
.
Мыса
-
лы
,
бірінші
сұрақ
қиындық
туғызса
,
əрі
қарай
орындай
беріңіз
,
себебі
уақыт
сізді
күтпейді
.
Шапшаң
жəне
қатесіз
орындауға
тырысыңыз
».
Нұсқауды
түсіндіріп
болғаннан
кейін
,
зерттеуші
тестік
бланкілерді
та
-
ратады
.
Ал
оқушылар
,
ең
алдымен
,
бланкінің
жоғарғы
жағындағы
аты
-
жөні
мен
сыныбын
толтырады
.
Содан
кейін
экспериментатор
бірінші
субтест
бойынша
тапсырманы
түсіндіреді
.
Аудиторияның
барлығына
түсіндіріп
болғаннан
кейін
бірдей
уақытта
бастайды
.
Əрбір
субтестің
уақыты
біткеннен
соң
келесі
субтестің
мазмұны
түсіндірледі
.
Тесттің
нəтижесін
шығару
.
Əрбір
субтестегі
дұрыс
жауаптарды
тексеріп
шығу
.
№
5
субтестің
жауаптарын
ұпайлар
бойынша
белгілейді
:
–
тапсырманы
нақты
дұрыс
таба
алса
2
ұпай
;
дұрыс
жауапқа
ұқсас
болса
– 1
ұпай
;
дұрыс
жауаптан
алшақ
болса
– 0
ұпай
.
3.
Барлық
тапсырма
бойынша
ұпайдың
қосындысын
шығару
.
Бірінші
субтест
бойынша
,
топтағы
əрбір
мүшелердің
деңгейлері
салыстырылады
жəне
барлық
субтестің
арифметикалық
орталық
нəтижесі
шығарылады
.
Екінші
субтест
бойынша
,
тест
нəтижесін
сапалы
тұрғыдан
талдау
жасау
келесідегідей
болып
орындалады
.
Үшінші
субтест
бойынша
:
а
)
құрылымдық
байланысы
бар
,
қарама
-
қайшылықты
себеп
-
салдары
қамтылған
логикалық
байла
-
нысы
бар
жан
-
жақты
өңделген
сұрақтар
;
б
)
логикалық
байланыспен
объективті
құрылған
тапсырмалар
;
в
)
тесттің
мазмұны
мектептегі
пəндер
бойынша
қарастырылған
;
Төртінші
субтест
бойынша
:
а
)
тапсырма
мазмұны
жағынан
жеңіл
орындауға
бағытталған
;
б
)
тапсырмада
дəл
жəне
абстрактылы
түсі
-
ніктемелер
беріледі
,
аңғарып
отырмаса
көп
қате
жіберіп
алуға
болады
.
Бесінші
субтест
бойынша
:
а
)
нақты
белгілерді
жалпылауға
негізделген
;
б
)
тапсырманы
топтастыру
барысында
абстрактылы
түсінік
-
темелерге
жүктеледі
.
|