бара бер, барса екен, барған еді, айта бер, айтып отыр, жаза ал-
мау, жазып жатыр, келген екен
– етістіктің аналитикалық формасы;
ала кел, алып көр, іздеп кел, сатып ал, естіп біл, барып қайт, кіріп
шық, қайтып бер
– күрделі етістіктер.
Етістіктің аналитикалық формасы етістікті сөз тіркестерінің
ішінде көсемшелі сөз тіркесімен де сырттай ұқсас келеді. Мысалы,
оқып ал, біліп ал, біле сал, тұра бер
– етістіктің аналитикалық фор-
малары,
асығып сөйлеу, ынтыға тыңдау, шыдамсыздана тыңдау,
тақала отыру
– көсемшелі сөз тіркестері. Олардың айырым
белгілері: 1) етістіктің аналитикалық формасының құрамында тек
негізгі етістік қана өзінің лексикалық мағынасын сақтаса, көсемшелі
сөз тіркесінің əрбір сыңары өзінің мағыналық дербестігін сақтайды;
2) аналитикалық форма құрамындағы сыңарлардың əрқайсысы
өздігінен сөйлем мүшесі қызметін атқармайды, ал көсемшелі сөз
тіркесінің əрбір сыңары өздігінен жеке сөйлем мүшесі қызметін
атқарады; 3) етістіктің аналитикалық формасы құрамындағы
сыңарлардың арасындағы байланыста синтаксистік сипат болмайды,
ал көсемшелі сөз тіркестері сыңарларының арасында синтаксистік
қатынас пен байланыс сақталады; 4) етістіктің аналитикалық форма-
сын құраушы сыңарлардың əрқайсысы сөйлемдегі басқа сөздермен
жеке дара емес, тұтасқан күйінде байланысқа түссе, көсемшелі
сөз тіркесінің əрбір сыңары сөйлемдегі басқа сөздермен жеке
байланысқа түсе алады.
Сонымен, етістіктің аналитикалық формалары күрделі етістік
жəне етістікті сөз тіркестерімен құрылымы, синтаксистік си-
паты жағынан ұқсас бола тұра, осы қырлары, мағынасы жəне
қызметі жағынан олардан ерекшеленеді. Соның негізінде етістіктің
аналитикалық формалары өз алдына дербес морфологиялық катего-
рия ретінде танылады.
Қазақ тілінде аналитикалық форманттарға бай сөз табы – етістік.
Ғалым Н. Оралбай қазақ тіліндегі етістіктердің аналитикалық
форманттарының қалыптасуының мынадай ерекшеліктерін атап
көрсетеді: 1) күрделі етістіктердің тең мағыналы сыңарларының
алғашқысы уақыт өте келе басым мағыналы компонентке айналып,
екінші сыңары грамматикалық жалпы мағынаға көшеді. Мысалы:
-п
ал, -п бер, -п сал, -а ал, -а бер, -а сал,
т.б; 2) еді, екен екіншілік көмекші
етістіктері тілдегі белгілі бір райда тұрған етістіктермен тіркесіп, ол
95
райдың қосымшасы мен көмекші етістік бірте-бірте бір мағынаға
көшіп, одан аналитикалық форманттар қалыптасқан. Мысалы:
-са
еді, -са екен, -са игі еді, -мақ еді,
т.б.; 3) қазақ тіліндегі күрделенген
аналитикалық форманттардың əрқайсысы екі аналитикалық фор-
манттан тұрады. Мысалы:
-п қой, -а бер, -п бар, -а жатыр,
т.б.
Аналитикалық форманттардың бұл ерекшеліктерінен олардың
қалыптасуын етістіктердің грамматикалық қызметке көшуімен бай-
ланысты деп түсіндіруге болады.
Аналитикалық форманттар тілде грамматикалық формалармен
қатар қызмет атқарады. Олардың əрқайсысы бір-бірінен құрамы
мен мағынасы жағынан ерекшеленеді. Мысалы,
-са екен (барса
екен)
– тілек мағынасын,
-а сал (айта сал)
– қимылдың немқұрайды
жасалуын білдіреді. Аналитикалық форманттардың етістіктің
əртүрлі грамматикалық категорияларының көрсеткіштері ретінде
танылуының бірден бір себебін осы жағдаймен, яғни олардың
етістіктің белгілі бір грамматикалық категорияларының мағынасын
білдіруімен байланыстыруға болады. Ғалым К. Аханов аналитикалық
форманттарды етістіктің грамматикалық категорияларына қатысына
қарай мынадай топтарға бөледі: 1) шақ категориясының, оның
ішінде нақ осы шақтың
(-п,-а,-е отыр, тұр, жатыр, жүр
), жедел
өткен шақтың
(-ып, -ған,-мақ еді)
аналитикалық форманттары;
2) рай категориясының, оның ішінде бұйрық райдың
(-а көрме), -шы/
ші болма)
, қалау райдың
(-ғай/гей еді, -са/се еді, -са/се игі еді, -са/се
екен),
шартты райдың
(-р/ар/ер болса, -са/се болды, -ған/ген болса)
аналитикалық форманттары.
Ал ғалым Н. Оралбай етістіктің грамматикалық категориялары-
на байланысты аналитикалық форманттардың мынадай түрлерін
анықтайды: 1) қимылдың өту сипаты категориясының аналитикалық
форманттары (
-п ал, -а қой, -ып қал, -а жазда, -ған бол, -е қой, -п жібер,
-е бер, -е түс, -а тұр
т.б.); 2) рай категориясының аналитикалық
форманттары (
-ушы болма, -а көр, -ғай еді, -са игі еді, -са еді, -са
екен
); 3) шақ категориясының аналитикалық форманттары (
-п еді, -п
тұр, -ған еді, -п жүр еді, -мақ еді, -п жатыр еді
т.б.). Сонымен қатар
етістіктің болымдылық-болымсыздық категориялары да арнаулы
аналитикалық форманттар арқылы жасалып, синтетикалық форма-
сына қарама-қарсы қолданылады. Мысалы:
бармады-барған жоқ,
баратын емес, барар емес (-ған/ген емес/жоқ, -атын/етін емес, -ар/
ер емес).
Аналитикалық форманттар құрамының əркелкі сипатымен де
96
ерекшеленеді. Осы ерекшелігіне қарай Н. Оралбай оларды екі мор-
фемалы, үш морфемалы жəне төрт морфемалы аналитикалық фор-
манттар деп бөледі. Екі морфемалы АФ бір көмекші морфема мен
көмекші етістіктен тұрады (
-а қой, -е түс,
т.б.). Үш морфемалы
АФ күрделенген аналитикалық формантқа жатады. Мысалы:
-ушы
бол-ма, -р бол-са, -а сал-а, -а сал-ып,
т.б. Төрт морфемалы АФ екі
аналитикалық форманттың кірігуінен жасалады. Мысалы:
-п бар-а
жатыр, -п кел-е жатыр, -п қой-а бер, -п ке-п қал, -п сал-а бер, -п
жүр-е бер, -п ке-п жібер,
т.б. (
өніп келе жатыр, өршіп бара жатыр,
лақтырып кеп жіберді, жылап сала берді,
т.б.). Бұл қатарда екі мор-
фемалы АФ негізгі топ болып саналады.
Ғалым А. Ысқақов аналитикалық форманттарды құрамында
бір не бірнеше көмекші етістіктердің болуына байланысты жалаң
жəне күрделі деп бөледі. Бір көмекші етістікті формаларды жалаң
аналитикалық форманттарға (
-п ал, -п бер, -п қой, -п еді
т.б.), екі
не одан артық көмекші етістікті форманы күрделі аналитикалық
формантқа (
-п қоя берді, -п кеп жібер, -п кеп қалды,
т.б.) жатқызады.
«Қазақ грамматикасында» аналитикалық форманттар құрамына
қарай жалаң жəне күрделенген АФ болып бөлініп, жалаң АФ-ға бір
морфемалы, екі морфемалы аналитикалық форманттармен қатар
үш морфемалы АФ-ны да жатқызады. Ал төрт морфемалы АФ-ны
күрделенген АФ деп таниды. Мұнда нөлдік морфема мен көмекші
етістіктің тіркесуінен жасалған форманттарды бір морфемалы АФ
деп қарастырып, оған
өрбіген жоқ
деген етістіктің құрамындағы
-ген
қосымшасы өз мағынасында қолданылып, болымсыздық мағынаның
нөлдік морфема-жоқ
көмекшілері арқылы үстеліп тұрғандығын негіз
етеді. Бірақ тілдегі аналитикалық форманттардың негізінен екі мор-
фемалы аналитикалық форманттардан тұратынын атап көрсетеді.
Сонымен, аналитикалық форма сөз формасының белгілі бір түрі
болса, аналитикалық формант сол форманың жасалуына негіз бола-
тын күрделі морфологиялық құрылым болып саналады. Етістіктің
аналитикалық формалары құрылымы мен мағынасы, қолданысы
жағынан өз алдына дербес морфологиялық категория ретінде таны-
лады.
Достарыңызбен бөлісу: |
