1 Жаза тайынду институтының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері

166 
4 
тарау. ЖАҚЫН ЖӘНЕ АЛЫС
 
ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ 
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ 
ИНСТИТУТТАРЫ
 
 
4.1. 
Жақын шетелдердің қылмыстық кодекстеріндегі жаза тағайындау 
институтын салыстырмалы түрде талдау
 
 
Кез келген елдің қылмыстық құқығының өзіндік ерекшеліктері болады. 
Бұл  жағдай  тарихи,  ұлттық  және  мәдени  дәстүрлер,  қоғамның  саяси
-
әлеуметтік  құрылымының,  экономиканың  және  басқа  да  көптеген 
факторлардың  ерекшеліктерімен  айшықталған  негізгі  қылмыстық
-
құқықтық 
институттардың  (қылмыстық  заң.  қылмыстық  жаза)  мазмұнынан  көрініс
 
табады.  Сонымен  қатар,  белгілі  бір  елдердің  құқықтық  жүйелері,  жалпы 
алғанда,  бірқатар  сипаттары  мен  көрсеткіштері  бойынша  бір
-
біріне  жақын 
жатады, бірегей тарихи
-
құқықтық бастаулардан тамыр тартады.
 
Шетелдік  құқықтық  ілімді  оқып
-
зерттеудің  қажеттігі  қазір  де  дау 
тудырмайды,  керісінше  бұл
 
мәселе  кезек  күттірмейтін  шаралардың  біріне 
айналып отыр. Осы орайда соңғы жылдарғы зерттеулер шетелдік құқықтың 
негізгі  қағидаларын,  салаларын,  институттарын  және  проблемаларын 
ешқандай  идеологиялық,  классикалық 
«
бұра  тартусыз
»
,  бұрыннан 
қалыптасқан  қасаң  қағида 
–  «
буржуазиялық
» 
және 
«
социалистік
» 
құқық 
жүйелерін  жөн
-
жосықсыз  қарсы  қойып,  салыстыра  қарамай,  барынша  жан
-
жақты, нақтылы ашып көрсетуге деген ұмтылыспен айшықталады.
 
Содан келіп бүгінгі таңда шетелдік құқыққа деген қызығушылық күшейе 
түсуде.  Бұл
 
үрдіс  бірқатар  саяси
-
экономикалық,  сондай
-
ақ  құқықтық
-
ағартушылық сипаттағы себеп
-
салдарлармен байланысты.
 
Сөз  жоқ,  бұрынғы  пост
 
кеңестік  кеңістіктегі  елдердің  құқықтық 
жүйелерінің  реформалануына  қатысты  процестер  шетелдік  құқыққа  деген 
орынды  қызығушылықты  туғызды.  Көптеген  заң  жобалары  соған  ұқсас 
шетелдік  қайнар  көздермен 
«
бірлесу
» 
мүмкіндігіне  тексерістен  өтті,  түрлі 
сипаттағы
 
Шетелдік  құқық  жүйелерінде  бағзы  замандардан  қалыптасқан,  сыннан 
өткен  оң  нәтижелерді  ерекше  ескеріп,  еркін  қолдануға  талпыныс  жасалды, 
сонымен қоса мемлекет құрылымы, ел
-
халықтың салт
-
дәстүрлерінің өзіндік 
ерекшеліктері әрдайым алдыңғы шепте, басты назарда болды. Қалай дегенде 
де, отандық заңгерлердің қазақстандық жаңа құқық жүйесінің әлемдік басқа 
құқық  жүйелері  арасында  тұйықталып  қалмай,  толымды  орын  алуына 
талпыныс жасауы мақтауға лайық және мұндай жетістіктерді алдағы уақытта 
да қолдай беру қажет.
 
Бұл жұмысымызда ең алдымен елімізге етене жақын, бұрынғы одақтас 
республикалар,  бүгінгі  тәуелсіз  мемлекет
-
тер  ішінен 
- 
Әзербайжан,  Грузия, 
Беларусь,  Латвия,  Қырғызстан,  Өзбекстан,  Ресей  Федерациясы,  Тәжікстан, 
Украина  елдерінің  қылмыстық  заңдарына  талдау
-
саралау  жүргіздік. 
Таңдауымыздың бұл елдерге түсуінің басты себебі, басқа жақын шет елдерде 
әлі  де  болса  қылмыстық  құқық  жүйесі  толық  қалыптасып  үлгермеген, 
қылмыстық заң
-
кодекс қабылданбаған.
 
Ал  алыс  шетелдер  арасынан  Франция,  Нидерланды,  Швеция,  Дания, 
Болгария,  Қытай,  Жапония  мемлекеттерінің  қылмыстық  заңдарына  зейін 

167 
қойдық.  Өйткені,  аталған  елдердің  қылмыстық  құқықтық  жүйесі  әлемдік 
құқық  жүйесінде  алатын  өзіндік  лайықты  орнымен,  құрылым
-
түзіліміндегі, 
қолданылу барысындағы ерекшелік
-
айырмашылықтарымен назар аудартады. 
Сонымен қоса, бұл елдер қылмыстық құқық жүйесі жөнінен негізінен роман
-
германдық құқықтық жүйесіне жатады.
 
Роман
-
германдық  қылмыстық  құқықтың  басты  ерекшелігі  жазылған
 
құқыққа қатты ден қойып және прецеденттік және әдет
-
ғұрып құқықтарынан 
бас  тартуды  басты  бағыт  ұстанатындығы,  заңды  бірден  бір  нормативтік 
қайнар  көз  деп  тануға,  қылмыстық  заңдарды  кодификациялауға  ұмтылысы 
болып  табылады.  Бұл  жүйенің  екінші  бір  белгісі  ретінде  қылмыстық
-
құқықтық тыйымдарды түзудегі өзіндік тәсілдерді танимыз.
 
Жалпы,  қазіргі  таңда  шартты  түрде  әлемдік  қылмыстық  құқықтық 
мынадай негізгі жүйелерге жіктелетіні белгілі:
 
1.
 
роман
-
германдық;
 
2.
 
ағылшын
-
саксондық;
 
3.
 
социалистік және
 
4.
 
мұсылмандық құқық жүйелері.
 
Қазақстан  Республикасы  тәуелсіздік  алғанға  дейін  социалистік  құқық 
жүйесінде  болып  келді.  Қазіргі  күндері  Ресей  және  басқа  да  ТМД  елдері 
сияқты  әлемдік  деңгейде  озықүлгілерімен,  өміршеңүрдістеріментанымал, 
содан  келіп  басым  сипатқа  ие  болып  отырған  осы  роман
-
германдық  құқық 
жүйесіне бет бұрып, бағыт ұстанған түріміз бар.
 
Әлбетте,  құқық  жүйесінің  қомақты,  қордалы  бір  саласы  қылмыстық 
құқықты  мұндай  көлемде,  кең  ауқымда  салыс
-
тырмалы  түрде  зерттеуге  бір 
тараудың  қарым
-
мүмкіндігі  мүлде  жетпейді.  Ол  өз  алдына  бөлек  сөз  етуге 
лайық, тұлғалы тақырып. Сондықтан да біз жұмысымыздың мазмұнына сай 
қылмыстық  құқықтың  бір  ғана  саласы 
- 
жаза  тағайындау  институты 
шеңберінде ғана сөз өрбітіп, ой қорытуды мақсат тұттық.
 
Қазіргі  кезеңде  қылмыстық  құқықтың  тиісті  жүйелерге  барынша 
нақтылы  бөлінуіне  қарамастан,  шамамен  80
-
жылдан  бастап,  қылмыстық 
құқық  жүйелерінің  бірқатар,  оның  ішінде  өте  өзекті  позициялар  бойынша 
жақындасу,  кірігу  процесі  жүріп  жатыр.  Қылмыстық  құқықты  түрлі  құқық 
жүйелерін  талдау  есебінен  байыту  өте  қиын,  дегенмен  мүмкін  міндет.  Осы 
орайда А.В.
 
Наумов әділ  атап өткендей, бұл тенденция "алдағы уақытта да 
жалғасын табады"
 (131). 
Қылмыстық 
заңдылықтарды 
реформалау 
бұрынғы 
одақтас 
республикалардың  тәуелсіздік  алуына,  демократиялық,  құқықтық  және 
зайырлы
 
мемлекет  және  азаматтық  қоғам  құруға,  әлеуметтік
-
экономикалық 
негізделген  нарықтық  қатынастарға  бейімделуге,  бүкіл  дүниежүзілік 
қоғамдастық  таныған  адам  құқықтары  мен  бостандықтарының 
артықшылықтарын  тануға  байланысты  пайда  болған  проблемалардың  бірі 
ретінде мынадай мәселені шешуді талап етіп, алға тартты: жаңа заңнамалар 
құру қажет пе немесе қолданыстағы заңдарды жетілдірумен шектелген жөн 
бе?
 
Мұндай дилемма әлбетте, ойдан шығарылған жоқ, аяқ асты пайда болған 
жоқ, және қазіргі заманғы, озық үлгілі құқықтық негіздер құру арқылы жаңа 
мемлекеттілік орнату жолында саяси еркіндік танытуды қажет  еткен өтпелі 
кезеңде  (ең  бастысы,  адамдар  санасынан  тоталитарлық  жүйенің 

168 
сарқыншақтарын  өшіру),  заңдылықтарды  жетілдіру  жөн  көрінді,  өйткені 
мұндай  ұстаным  қоғамдық  қатынастарды  жаңаша  жағдайда  дамытып  және 
оларды  қылмыстық
-
құқықтық  қорғау  барысында  қасаңдыққа,  қателіктерге 
ұрындырмауға  мүмкіндік  беретін  еді.  Сонымен  қатар  аталған  қағида 
"социалистік" кезеңде көлеңкелі жағынан ғана көрініс бергенімен де белгілі 
еді,  себебі  қылмыстық  заңға  енгізілген  түзетулер  мен  өзгертулер,  әдетте, 
конъюктуралық  сипатқа  ие  болатын.  Қылмыстық  заң  билік  тұтқасындағы 
партия  құрылымдары  мен  ведомстволары  тарапынан  кез  келген  жағдайға 
мәжбүрлі көңіл аудару және саяси көшбасшылардың ол кезде тек айсбергтің 
су  үстіндегі  бөлігіндей  ғана  әсер  беретін  қылмыстылықпен  күресті  көрсету 
мақсатындағы  сөздері,  ой
-
толғамдары  ретінде  қарастырылатын.  Сондай
-
ақ 
мұндай өзгерістер оларды қабылдау сәтінде үстемдік еткен түрлі теориялық 
концепцияларды  білдіретін.
 
Сондықтан  да  заңның  жекелеген  баптарының 
мазмұны  бірнеше  мәрте,  тіпті  кей  ретте  мүлдем  қарама
-
қарсы  бағытта 
өзгерістерге үшырап жататын. Міне, осындай және басқа мән
-
жайлар мүндай 
реформалаудан бас тартуға негіз болды
 (132). 
Тәуелсіз  республикалардың  қылмыстық
-
құқықтық  реформасы  сол 
республиканың  Конституциясына  сәйкес  келетін  қылмыстар  және  жазалар 
туралы  заңнама  құруды  көздеді.  Қылмыстық
-
құқықтық  салалардың 
қылмыстылықпен  күрес  барысындағы  тиімділігін  арттыруға,  ал  ол 
өзініңтікелей  мақсаты 
- 
қылмыстық
-
құқықтық  нормалардың  алғышарттары 
мен тыйымдарын бұзуға жол берген кез келген адамға қатысты әрбір қылмыс 
үшін  заңды  қолданудың  кері  күші  болмайтындығын  жүзеге  асыруға  және 
қылмыстық  саясаттың  негізгі  мақсаты 
- 
қылмыстылықты  төмендету 
мәселесін шешу үшін
 
құқықтық негіз болуға тиіс еді.
 
Қылмыстық
-
құықтық  реформалар  процесінде  шешуді  талап  ететін 
қажетті артықшылықты міндеттерді анықтау барысында Модельдік кодекстің 
көптеген  негізгі  ережелері  айқындалды,  оларды  мынадай  мәмілелерді 
қамтамасыз ете отырып, бірқатар  республикалардың қылмыстық кодекстері 
қабылдады:
 
-
 
қылмыстық  заңнамаларды  демократиялық  мемлекетте  қабылданған 
қазіргі  заманғы  әлеуметтік  құндылықтар  иерархиясына  сәйкестендіру, 
оның ішінде адам мен азаматтың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету 
саласында;
 
-
 
қылмыстық  заңнамаларды  елде  жүріп  жатқан  түбегейлі  әлеуметтік
-
экономикалық  жаңғырулармен  сәйкестендіру,  яғни  қылмыстылықтың 
жаңа  сипаттамаларын,  оның  мамандануын,  ұйымдасқандығын,  ұлттық 
сипатын, мінез
-
құлықтың қоғамдық қауіпті жаңа түрлерін, оның ішінде 
экономика саласындағы, есепке алу;
 
-
 
қылмыстық жауаптылықты мынадай жолдармен қатаң реттеу:
 
а) ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдардың және қылмыстардың 
қайталануы үшін жауаптылықты күшейту;
 
-
 
ә) онша қауіпті емес қылмыс үшін және қылмыс жаса
-
ғаннан кейін шын 
жүрегімен өкінген, келтірілген залалдың орнын толтырған, қылмыстың 
басқа  қатысушыларын  әшке
-
релеуге  көмек  еткен  адамдар  үшін 
жауаптылықты жеңілдету;
 
-
 
қылмыстылықпен  күрестің  әлемдік  тәжірибесін,  басқа
 
мемлекеттердің 
заңдылықтары  мен  тәжірибесі  негізінде
 
қалыптасқан  озық  үлгілі 

169 
құқықтық ұстанымдарды есепке
 
алу
 (133). 
Сонымен  бірге  бұрынғы  одақтың  тәуелсіз  республикалары  қылмыстық 
заңнамаларының  Модельдік  және  Ресейлік  Кодекстерге  қарағанда  ұлттық 
ерекшеліктерге  және  өз  елдеріндегі  ішкі  саяси  және  ішкі  экономикалық 
жағдайлардың 
ерекшеліктеріне 
негізделген 
бірқатар 
маңызды 
айырмашылықтары да бар. Бұл мемлекеттердің қылмыстық заңнамалары 90 
жылдардың  ортасынан  2001  жылға  дейін  реформаланды.  Барлық 
мемлекеттер  дерлік  жаңа  қылмыстық  заңнамалар  қабылдады.  Тек
 
Эстония 
ғана  жаңа  қылмыстық  заңнама  қабылдаған  жоқ,  дегенмен  қоғамдағы 
әлеуметтік  өзгерістерді  айшықтайтын  қылмыстық  құқықтық
 
нормаларды 
маңызды  түрде  өзгертті.  Мәселен,  заңдылық  дәстүрлеріне  сәйкес  Эстония 
Республикасының  Қылмыстық  кодексі  58  баптан  тұратын  Жалпы  бөлімнен 
және  291  баптан  тұратын  Ерекше  бөлімнен  құралады.  Бұл  бұрынғы  Эстон 
КСР
-
і  Қылмыстық  кодексіндегіден  анағұрлым  көп.  Айта  кету  керек  КСРО 
аумағында  құрылған  барлық  мемлекеттер  заң  шығарушылық  қызметтің 
«
революциялық  жаңғырулар
» 
жолынан  бас
 
тартты,  жаңару  жолымен  кетті, 
бұл  өз  өзінен  түсінікті  де  болса  керек.  Әлемдік  тарихи  тәжірибе 
көрсеткендей, қандай да болмасын революциялар әлеуметтік оң нәтижелерді 
өте сирек береді және көп жағдайларда қоғамды кейінге ысырып тастайды, 
оның дамуына тұсау
 
болады және түрлі қасаңдықтар мен сілкіністерді өмірге 
әкеледі,  ал  олардың  орнын  толтырып, қалпына  келтіру  көптеген  жылдарды 
қажет етеді.
 
Қылмыстық құқықтың дәстүрлі қағидалары жүзеге асырылып, жаңадан 
құрылған  мемлекеттердің  барынша  маңызды  идеялары  көрініс  тапқан 
қылмыстық  заңнамаларды  дайындау  барысында  қылмыстық  ғылым  мен 
құқық  қолдану  қызметінің  жетістіктері  айшықталған  негізгі  институттар 
жаңа заңнамаларда да сақталды.
 
Барлық  қылмыстық  заңнамаларда  жаза  тағайындау  мәселесі  негізінен 
бұрынғы  қалпын  сақтайды,  сонымен  қатар  оны  барынша  толықтырып, 
байыта  түскен.  Барлық  кодекстерде  жаза  тағайындау  мәселесі  «Жаза 
тағайындау»
 
деп  аталатын  жеке  тарауда  қарастырылған,  мұнда  бірінші  бап 
«
Жаза  тағайындаудың  жалпы  негіздеріне
» 
арналған  (Латвия  ҚК
-
де  "Жаза 
тағайындаудың жалпы қағидалары").
 
Жаза  тағайындаудың  маңызды  бір  жалпы  негізі  әділ  жаза  тағайындау 
болып  табылады.  Жазаның  әділ  болуы  талабы  оның  қылмыстың 
ауырлығымен,  қылмыстың  жасалуының  мән
-
жайларымен,  жасалған 
қылмыстың  дәрежесімен,  осы  іс
-
әрекет  үшін  қылмыстық  жауаптылық 
қарастыратын  заңмен  нақтылы  сәйкес  болуын  алдыға  тартады.  Бұрынғы 
одақтас  республикалардың  барлық  қылмыстық  кодекстері  жазаға  қатысты 
жоғарыда  аталып  өткен  барлық  талаптарды  қамтиды,  бірақ 
«
әділ  жаза
» 
термині заң жүзінде тек Қырғызстан, Тәжікстан, Әзербайжан, Эстония, Ресей 
және Қазақстан Қылмыстық кодекстерінде ғана бекітілген болатын.
 
Әділ  жаза  тағайындау  үшін  қажетті  бір  талап  жазаны  ҚК  Ерекше 
бөлімінің  тиісті  бабында  көзделген  шеңберде  тағайындау  болып  табылады. 
Сот  жаза  тағайындау  кезінде  ҚК  Ерекше  бөлімінің  жасалған  қылмыстық 
құқық  бұзушылық
 
үшін  жаза  көздейтін  бабы  санкциясының  мөлшерін 
басшылыққа алуға тиіс және осы баптың санкциясында белгіленген жазаның 
бір түрін қолдануға міндетті. Осы қағидаға сілтеме жасау біз талдап отырған 

170 
елдердің  барлық  қылмыстық  заңдылықтарында  бар  және  негізді  болып 
табылады.
 
Жазаның  заңдылығын  және  әділдігін  сақтау  мақсатында  судьялардан 
жаза  тағайындау  кезінде  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
 
Жалпы  бөлімінің 
ережелерін  қатаң  сақтау  талап  етіледі.  Аталған  ереже  тек  Грузияның 
Қылмыстық  кодексінде
 
ғана  заң  жүзінде  айшықталмаған,  дегенмен  ол 
Заңның  өзімен
-
ақ  астарлап  айтылып  түр  деп  білеміз.  Айталық,  заң 
ғылымдарының  докторы  В.Н.
 
Петрашевтің  пікірі  бойынша,  заңды  саналы 
түрде  ойлау
-
қорыту  және  нақтылы  қолдану  тек  заңды,
 
құқықтық  іс
-
әрекет 
болып табылады.
 
Жаза тағайындау кезінде сот қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты 
мен дәрежесін, айыпкердің жеке басын, оның ішінде оның қылмыстық құқық 
бұзушылық
 
жасағанға  дейінгі  және  одан  кейінгі  мінез
-
құлығын, 
жауаптылықты және жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән
-
жайларды, 
сондай
-
ақ  тағайындалған  жазаны  сотталған  адамның  түзелуіне  және  оның 
отбасының  немесе  оның  асырауындағы  адамдардың  тіршілік  жағдайына 
ықпалын ескереді. Жоғарыда аталып өткен шарттарды есепке алу қылмыстық 
жауаптылықты және жазаны жеке даралау қағидасының көрініс табуы болып 
табы
-
лады. Мәселен, ҚР Жоғарғы Сотының 1993 жылғы 24 сәуірдегі «Жаза 
тағайындау  кезінде  заңдылықты  сақтау  туралы»
 
қаулысында  қылмыстың 
ауырлығы,  оның  сипаты,  айыпкердің  жеке  басы  және  қылмыстық 
жауаптылықты  жеңілдететін  және  ауырлататын  мән
-
жайларды  ескере 
отырып жазаны анықтау кезінде қатаң түрде жеке даралау қағидасын ұстану 
жөніндегі  заң  талаптарын  сақтау  қажеттігі  атап  көрсетілген.  Жақын  шет 
елдердің  қылмыстық  заңдылықтарын  талдай  отырып,  айта  кету  керек, 
қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеке даралайтын белгі ретінде бірқатар 
елдерде:  Қырғызстанда,  Тәжікстанда,  Эстонияда,  Беларусьте
  - 
жасалған  іс
-
әрекеттің  себебі  (Эстонияда 
- 
мақсаты),
 
сондай
-
ақ  келтірілген  залалдың 
сипаты мен мөлшері
 
ескеріледі.
 
Бұл
 
ретте  Беларусьте  барынша  кең  мағынадағы  «келтірілген  залалдың 
сипаты және орын алған зиянның мөлшері»
 
термині қолданылады; Тәжікстан 
Қылмыстық  кодексінде
 
сот  жоғарыда  аталып  өткен  мән
-
жайлармен  бірге 
қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасау  кезіндегі  айыпкердің  іс
-
әрекет 
тәсілін  ескереді;  Эстония  Қылмыстық кодексінде
 
тәсілмен  қатар,  сондай
-
ақ 
жасалған іс
-
әрекеттің заңға қайшы келетін зардаптарын, ал айыпкердің жеке 
басын  сипаттайтын  өзіндік  белгілер  ретінде 
- 
оның  бұрынғы  өмірін,  жеке 
басылық  және  экономикалық  жағдайларын,  сондай
-
ақ  қылмыстық  құқық 
бұзушылық жасағаннан кейінгі мінез
-
құлығын, оның ішінде зиянның орнын 
толтыруға, жәбірленушімен татуласуға ұмтылуын есепке алған.
 
Тәжікстан және Беларусь Қылмыстық кодекстеріндегі жеке айыптау ісі 
бойынша  жаза  тағайындау  кезінде  жәбірленушінің  пікірін  ескеру  туралы 
ереже  ерекше  назар  аударады.  Мұнымен  қоса,  Беларусь  Қылмыстық 
кодексінің
  62-
бабында  жеке  айыптау  ісі  бойынша  жәбірленушіге  жаза 
тағайындау кезінде үкімде  таңдап алынған шараны жан
-
жақты  түсіндірудің 
міндеттілігі  қарастырылған.  Грузия  Қылмыстық  кодексінде  әдеттегі:  «сот 
жасалған  қылмыстың  қоғамдық  қауіптілігінің  сипаты  мен  дәрежесін 
ескереді»  деген  тіркестің  орнына  «жасалған  қылмыстық  құқық 
бұзушылықтың  ауырлығы  мен  сипатының  маңызы»  деген  түжырым 

171 
қолданылады.  Мұндай  айырмашылық  сондай  маңызды  болып  табылмайды, 
өйткені  қоғамдық  қауіптілік  дәрежесі 
- 
ең  алдымен  қауіптіліктің  сандық 
сипаты (зардаптардың ауырлығы, қол сұғушылық аяқталған ба, жоқ па, т.с.с).
 
Талдап  отырған  барлық  қылмыстық
 
заңнамаларға  ортақ  ереже  үкім 
шығару (жаза тағайындау) кезінде жауаптылықты және жазаны жеңілдететін 
және  ауырлататын  мән
-
жайларды  ескеру  болып  табылады.  Бұл
 
ретте 
Қырғыстан, Грузия, Латвия, Беларусь Қылмыстық кодексінде
 
жауаптылықты 
ауырлататын  және  жеңілдететін  мән
-
жайлар  жөнінде,  ал  Өзбекстан, 
Тәжікстан,  Әзербайжан,  Эстония,  Украина  Қылмыстық  кодекстерінде
 
жазаны  ауырлататын  және  жеңілдететін  мән
-
жайлар  жөнінде  айтылады. 
Отандық  қылмыстық  заңнамаларда  жауаптылықты  және  жазаны 
ауырлататын  және  жеңілдететін  мән
-
жайларды  ескеру  жөнінде,  бұл
 
екі 
ұғымды  заң  жүзінде  бөліп  қарастыра  отырып,  сөз  болады.  Қазақстан  мен 
Әзербайжан  үшін  жаза  тағайындау  кезінде  жазаның  сотталған  адамның 
түзелуіне  және  оның  отбасының  тіршілік  жағдайына  ықпалы  сияқты  мән
-
жайларды  ескеру  өзіндік
 
ерекше  ереже  болып  табылады.  Мұндай  қағида 
басқа  Қылмыстық  кодекстерде  жоқ.  Айыпкердің  отбасының  тіршілік 
жағдайын  ескерумен  қатар,  қазақстандық  заң  шығарушы,  судьялардан 
сотталушының  асырауындағы  адамдардың  тіршілік  жағдайын  да  назарға 
алуды  талап  етеді  (олардың  саны,  материалдық  жағдайы,  денсаулық 
жағдайы).
 
Бұрынғы  одақтас  республикалардың  бірқатар  кодекстерінде  егер 
жасалған қылмыстық құқық бұзушылық
 
үшін көзделген жазаның онша қатаң 
емес  түрі  жазаның  мақсатына  жетуді  қамтамасыз  ете  алмайтын  болса,  ол 
үшін  көзделгендері  арасынан  неғұрлым  қатаң  жаза  түрін  тағайындау 
мүмкіндігі  қарастырылған.  Жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін 
Қылмыстық  кодекстің  Ерекше  бөліміндегі  тиісті  баптарда  көзделгеннен 
неғұрлым  қатаң  жаза  қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
жиынтығы 
бойынша  немесе  үкімдердің  жиынтығы  бойынша  Қазақстанда,  Украинада, 
Эстонияда, Тәжікстанда, Өзбекстанда, Әзербайжанда, Ресейде тағайындалуы 
мүмкін.
 
Жаза  тағайындаудың  жалпы  негіздерінің  бірі  ерекше  мән
-
жайлар  бар 
болған жағдайда ҚР Қылмыстық кодексінің
 
Ерекше бөлімінің тиісті бабында 
көзделгеннен  неғұрлым  жеңіл  жаза  тағайындау  болып  табылады.  Мұндай 
құқық  Ресейдің,  Әзербайжанның,  Эстонияның  және  талданып  отырған 
барлық  елдердің  судьяларына  берілген.  Дегенмен  бұл
 
мән
-
жай  жаза 
тағайындау  кезінде  жалпы  негіздер  ретінде  тек  Қазақстан,  Ресей, 
Әзербайжан,  Эстония,  Украина  Қылмыстық  кодекстерінде  ғана  бекітілген. 
Бұл
 
ретте  аталған  құқықты  жан
-
жақты  негіздей  отырып  қолдану  үшін 
судьялар  аталған  тараудың  мүндай  жаза  тағайындаудың  мән
-
жайлары  мен 
тәртібі түзілген басқа нормасын басшылыққа алуға тиіс.
 
Тәжікстанның, Латвияның, Қырғыстанның, Беларусьтің, Өзбекстанның, 
Грузияның  Қылмыстық  кодекстерінде  де  судьялардың  ҚР  Қылмыстық 
кодексінің
 
Ерекше бөлімінің баптарында көзделгеннен гөрі неғұрлым жеңіл 
жаза  тағайындау  мүмкіндігі  заңды  түрде  бекітілген,  бірақ  бұл
 
мән
-
жайды 
аталған  елдердің  заңдылықтары  жаза  тағайындаудың  жалпы  негіздеріне 
жатқызбаған. Неғұрлым жеңіл жаза санкцияның ең төменгі шегі шектен тыс 
қатал болған жағдайда тағайындалады. Мұндай жағдайларда заң соттарға тек 

172 
ерекше  мән
-
жайлар  болған  жағдайда  жаза  тағайындауға  мүмкіндік  береді. 
Қазақстан,  Әзербайджан,  Өзбекстан,  Тәжікстан,  Ресей  Қылмыстық 
кодекстері  бойынша  ерекше  мән
-
жайлар
 
болып  әрекеттің  мақсаттары  мен 
себептеріне,  айыпкердің  рөліне,  оның  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасау кезіндегі және одан кейінгі мінез
-
құлқына байланысты және басқа да 
мән
-
жайлар, сондай
-
ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жасаған қылмыстық 
құқық  бұзушылықтарды
 
ашуға  белсене  жәрдемдескен  реттегі  мән
-
жайлар 
танылады. Беларусь Қылмыстық кодексінде
 
топтық қылмысқа қатысушының 
топ  жасаған  қылмыстық  құқық  бұзушылықтарды
 
ашуға  белсене 
жәрдемдесуін  неғұрлым  жеңіл  жаза  тағайындау  үшін  қажетті  ерекше  мән
-
жайларға жатқызылмаған.
 
Қырғызстанның,  Эстонияның  Қылмыстық  кодекстерінде  неғұрлым 
жеңіл жаза тағайындау үшін қажетті мән
-
жайларды жинақтау үшін мынадай 
сөз  тіркесі  қолданылады:  жауаптылықты  ерекше  жеңілдететін  мән
-
жайлар. 
Грузия,  Қырғызстан  Қылмыстық  кодекстері бойынша неғұрлым жеңіл жаза 
қолдану  үшін  іс
-
әрекеттің  қоғамдық  қауіптілігі  дәрежесін  барынша 
төмендететін ерекше мән
-
жайларды ескеру қажет.
 
Қарастырылып отырған барлық кодекстер үшін ортақ ереже айыпкердің 
жеке  басын  сипаттайтын  мән
-
жайларды  ерекше  мән
-
жайлар  қатарына 
жатқызу  болып  табылады.  Украина  Қылмыстық  кодексінің
 
заңда 
көзделгеннен гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындау туралы ережесі ерекше 
назар аударады. Украина соттарына мұндай құқық жазаны жеңілдететін және 
жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылығының  ауырлығын  барынша 
төмендететін бірнеше мән
-
жайлардың болуы жағдайында беріледі. Судьялар 
бұл  ретте  тек  ауырлығы  орташа,  ауыр  және  аса  ауыр  қылмыстық  құқық 
бұзушылықтарға
 
қатысты  айыпкердің  жеке  басын  ескере  және  өз  шешімін 
жан
-
жақты негіздей отырып жаза тағайындайды.
 
Әдетте,  белгілі  бір  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін  көзделгеннен 
неғұрлым  жеңіл  жаза  тағайындау  барлық  елдерде  жазаның  тиісті  бапта 
көзделген  неғұрлым  жеңіл  түрін  тағайындау  не  міндетті  жаза  ретінде 
көзделген қосымша жаза түрін қолданбау мүмкіндігімен шектеседі.
 
Міндетті  жаза  ретінде  көзделген  қосымша  жаза  түрін  алып  тастау 
құқығына Грузия, Эстония судьялары ғана ие емес.
 
Латвия Қылмыстық кодексінде жауаптылықты ауырлататын
 
мән
-
жайлар 
болған жағдайда неғұрлым жеңіл жаза қолдануға тыйым салынған.
 
Айта кету керек, жаза тағайындаудың мына қағидасы тек Беларусь пен 
Қырғызстан  Қылмыстық  кодексіне  ғана  тән: 
«
бас  бостандығынан  айыру 
түріндегі  жаза  қылмыстық  жазаның  мақсатына  жетуін  ҚР  Қылмыстық 
кодексінің
 
Ерекше бөлімінің тиісті бабында көзделген неғурлым жеңіл жаза 
қамтамасыз ете алмайтын болса ғана тағайындалуы мүмкін
». 
Барлық дерлік елдердің Қылмыстық кодексінде
 
қылмыстық жауаптылық 
пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән
-
жайлардың тізімі берілген. 
Дегенмен  белгілі  бір  ұқсастықтарымен  қоса  аталған  тізімдердің  маңызды 
айырмашылықтары  да  бар.  Айталық,  қылмыстық  жауаптылық  пен  жазаны 
жеңілдететін мән
-
жайлар қарастырылып отырған Эстониядан басқа елдердің 
қылмыстық кодекстерінде түпкілікті болып табылмайды. Басқа жағдайларда 
заңда көзделмеген өзге мән
-
жайлар да
 
жаза қолдану кезінде ескерілуі мүмкін 
екендігі атап көрсетілген.
 

173 
Жауаптылық  пен  жазаны  жеңілдететін  мән
-
жайлардың  санының  да 
сондай  айырмашылығы  жоқ  (10  шамасында,  тек  үш  мән
-
жай:  айыбын 
мойындап  келу,  қылмысты  ашуға  белсенді  жәрдемдесу  және  ауырлататын 
мән
-
жайлардың  жоқтығы  белгіленген  Эстониядан  басқа).  Дегенмен 
қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән
-
жайлардың мазмұны 
елеулі  айырмашылықтарға  ие.  Мән
-
жайлардың  кездейсоқ  тоғысуы 
салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау сияқты мән
-
жай 
Қазақстан,  Ресей  ҚК  бар.  Тәжікстанның  Қылмыстық  кодексінде  жазаны 
жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  кез  келген  алғаш  рет  қылмыстық  құқық 
бұзушылықты
 
жасау  қарастырылған.  Әзербайжан  Қылмыстық  кодексінде
 
мән
-
жайлардың  кездейсоқ  тоғысуы  салдарынан  алғаш  рет  жасалған,  үлкен 
қоғамдық  қауіптілігі  жоқ  қылмыс  немесе  ауырлығы  онша  емес  қылмыс 
туралы сөз болады.
 
Айыпкердің  кәмелетке  толмауы  қылмыстық  жауаптылық  пен  жазаны 
жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  Қазақстан,  Ресей,  Әзербайжан,  Тәжікстан, 
Украина, Өзбекстан, Қырғызстан, Грузия ҚК
-
де қарастырылған, ал Эстония, 
Латвия және Беларусь Қылмыстық кодекстерінде
 
көзделмеген.
 
Жүктілік  қылмыстық  жауаптылықты  жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде 
Эстониядан  басқа  бұрынғы  одақтас  республикалардың  барлық  Қылмыстық 
кодексінде
 
заң жүзінде бекітілген.
 
Айыпкердің  жас  балалары  болуы  қылмыстық  жауаптылықты 
жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  Қазақстан,  Ресей,  Әзербайжан,  Тәжікстан 
Қылмыстық кодекстерінде ескерілген. Беларусь Қылмыстық кодексінде
 
жас 
баласының барлығы белгіленген.
 
Қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасағаннан  кейін  зардап  шегушіге 
тікелей  медициналық  және  өзге  де  көмек  көрсету,  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның 
орнын  өз  еркімен  толтыру,  қылмыстық  құқық  бұзушылықпен
 
келтірілген 
зиянды жоюға
 
бағытталған өзге де іс
-
әрекеттер қылмыстық жауаптылық пен 
жазаны жеңілдететін мән
-
жай ретінде Қазақстан, Ресей, Беларусь, Тәжікстан 
Қылмыстық  кодекстерінде  бар.  Әзербайжан  Қылмыстық  кодексінде
 
жоғарыда  аталғандармен  қоса  жәбірленушімен  келісімге  келуге  талап  қылу 
жөнінде  айтылады.  Украина,  Өзбекстан,  Қырғызстан,  Латвия,  Грузия 
Қылмыстық кодексінде
 
тек келтірілген мүліктік залалдың орнын өз еркімен 
толтыру және келтірілген зиянды жою ғана көрсетілген. Эстония Қылмыстық 
кодексінде
 
мұндай мән
-
жайлар жоқ.
 
Жеке
 
бастық,  отбасылық  немесе  өзге  де  ауыр  мән
-
жайлардың 
тоғысуының  салдарынан  не  жаны  ашығандық  себебімен  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
жасау.  Бұл
 
жеңілдететін  мән
-
жай  Қазақстан,  Ресей  қылмыстық 
заңдарына тән. Әзербайжан, Тәжікстан Қылмыстық кодексінде
 
жеке бастық 
және  отбасылық  мән
-
жайлар  ұғымының  орнына.  Ал  Беларусь,  Өзбекстан, 
Украина,  Грузия,  Латвия,  Қырғызстан  Қылмыстық  кодексінде
 
жаны 
ашығандық  себебі  қылмыстық  жауаптылық  пен  жазаны  жеңілдететін  мән
-
жайларға жатпайды. Эстония Қылмыстық кодексінде мұндай мән
-
жай мүлде 
жоқ.
 
Күштеп  немесе  психикалық  мәжбүрлеу  салдарынан  не  материалдық, 
қызметтік  немесе  өзге  де  тәуелділігі  себепті  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау 
- 
кінәні  жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  Қазақстан,  Ресей,  Әзербайжан 

174 
Қылмыстық  кодекстерінде  бар.  Тәжікстан,  Беларусь,  Өзбекстан,  Украина, 
Грузия,  Қырғызстан  Қылмыстық  кодексінде
 
жоғарыда  аталғандармен  қоса, 
сондай
-
ақ  кінәні  жеңілдететін  мән
-
жай  ретінде  қылмыстық  құқық 
бұзушылықты
 
қорқыту  салдарынан  жасауды  да  ерекшелейді.  Қырғызстан 
Қылмыстық  кодексінде
 
сонымен  бірге  бұйрықты  немесе  өкімді  орындау 
айыпкердің  қылмыстық  жауаптылығы  мен  жазасына  барынша  ықпал  етуі 
мүмкін
 
деп атап көрсетілген. Латвия мен Эстонияның Қылмыстық кодексінде
 
сөз болған мән
-
жайлар қарастырылмаған.
 
Ресей,  Қазақстан,  Әзербайжан,  Тәжікстан,  Латвия  Қылмыстық 
кодекстерінде  кінәні  жеңілдететін  мән
-
жайлардың  бірі  болып  қажеті 
қорғанудың  құқықтық  дұрыстығының  шартын  бұзу,  аса  қажеттілік, 
қылмыстық  құқық  бұзушылықты  жасаған  адамды  ұстау,  негізді  тәуекел, 
бұйрықты  немесе  өкімді  орындау  жағдайында
 
қылмыстық  құқық 
бұзушылықты
 
жасау айшықталған.
 
Қажетті  қорғанудың  шегінен  шыға  отырып  қылмыстық  құқық 
бұзушылықты
 
жасауды  Беларусь,  Украина  Қылмыстық  кодексінде  кінәні 
жеңілдететін  мән
-
жайларға жатқызбайды, ал  Грузия  Қылмыстық кодексінің
 
керісінше,  жоғарыда  келтірілгендердің  ішінен  тек  заңға  қайшы  қол 
сұғушылықтан  қорғану  кезінде,  қажетті  қорғанудың  шегінен  шыға  отырып 
қылмыстық құқық бұзушылықты
 
жасауды ерекшелейді. Украина Қылмыстық 
кодексінде
 
жоғарыда аталған мән
-
жайлардан тек аса қажетілік шегінен шыға
 
отырып  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау  ғана  бар.  Қырғызстан 
Қылмыстық  кодексінде
 
заңсыз  бұйрықты  немесе  өкімді  орындау  түріндегі 
жеңілдететін мән
-
жай ретінде мүлдем айтылмаған.
 
Негізді  тәуекел  Өзбекстан,  Латвия  Қылмыстық  кодексінде  өзін  өзі 
ақтаған  кәсіптік немесе  шаруашылық тәуекел  деген ұғымдармен нақтылана 
түскен. Талданып отырған мән
-
жайлар тобына Украина заң шығарушылары 
қылмысқа  қатысушылар  арасында  ұйымдасқан  топтың  немесе  қылмыстық 
ұйымның  қылмыстық  іс
-
әрекеттерінің  алдын  алу  немесе  оны  ашу  үшін 
арнаулы тапсырма бойынша болуын жатқызады.
 
Қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау  үшін  түрткі  болып  табылған 
жәбірленушінің
 
заңға  қайшы  немесе  адамгершілікке  жатпайтын  қылығы 
қылмыстық  жауаптылық  пен  жазаны  жеңілдететін  мән
-
жай
 
ретінде  Ресей, 
Қазақстан,  Өзбекстан,  Беларусь,  Латвия  Қылмыстық  кодекстерінде 
көзделген, Әзербайжан ҚК
-
де бұл
 
мән
-
жаймен қатар қылмыскердің аяқ асты 
пайда  болған
 
күшті  жан  күйзелісі  ерекшеленеді,  ал  Украина,  Грузия  ҚК
-
де
 
бұл  мән
-
жай  мынадай  жүйемен  жинақталады:  жәбірленушінің
 
заңға
 
қайшы 
немесе  адамгершілікке  жатпайтын  қылығынан
 
пайда  болған  күшті  жан 
күйзелісі  жағдайында  қылмыс  жасау.  Қырғызстан,  Тәжікстан  Қылмыстық 
кодексінде сондай
-
ақ жәбірленушінің
 
күш көрсетуі, қорлауы немесе құқыққа 
қайшы қылықтары
 
түрткі болып табылған, күшті
 
жан күйзелісі жағдайында 
қылмыстық құқық бұзушылық 
 
жасау жөнінде айтылады.
   
Шын  жүректен  өкіну,  айыбын  мойындап  келу,  қылмыстық  құқық 
бұзушылықты
 
ашуға,  қылмысқа  басқа  қатысушыларды  әшкерелеуге  және 
қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау  нәтижесінде  алынған  мүлікті  іздеуге 
белсенді жәрдемдесу жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән
-
жай ретінде 
көптеген  Қылмыстық  заңдарда  бар,  атап  айтқанда  Қазақстан,  Ресей, 
Тәжікстан, Қырғызстан, Латвия, Өзбек
-
стан, Беларусь, Әзербайжан, Украина, 

175 
Эстония ҚК
-
де
 (134). 
Ал Украина, Қырғызстан Қылмыстық кодексінде мүлікті іздеуге ықпал 
ету  туралы  айтылмаған.  Латвия  Қылмыстық  кодексінде
 
басқа  адамдар 
жасаған  жасаған  қылмыстық  құқық  бұзушылықтарды  ашу  мен  тергеуге 
белсенді  жәрдемдесу  мен  қылмыскердің  өзі  жасаған  қылмыстық  іс
-
әрекеттерді
 
ашу  мен  тергеуге  белсенді  жәрдемдесу  ұғымдарын  бөліп 
қарастырады. Жоғарыда айтылған мән
-
жайлармен бірге бірқатар Қылмыстық 
кодексінде
 
мынадай  мән
-
жайлар  өзіндік  мән
-
жай  ретінде  заңдық  тұрғыда 
бекітілген: Латвия Қылмыстық кодексінде
 - 
адамның есі дұрыстығы
 
шектеулі 
жағдайда  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасауы;  Эстония  Қылмыстық 
кодексінде 
- 
ауырлататын  мән
-
жайлардың  болмауы;  Белорусь  Қылмыстық 
кодексін
 -
жасы келген адамның қылмыстық құқық бұзушылықты
 
жасауы.
 
Қазақстанда, Қырғызстанда, Эстонияда, Ресейде, Әзербайжанда айыбын 
мойындап  келген,  қылмысты  ашуға  белсенді  жәрдемдескен  жағдайда  сот 
тағайындайтын жаза жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің 
немесе  мөлшерінің  төрттен  үшінен  аспауы  тиіс.  Қазақстан,  Ресей, 
Әзербайжан  Қылмыстық  кодексі
 
бойынша  және  бір  қажетті  мәміле 
жәбірленушіге медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыстық құқық 
бұзушылық
 
салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның 
орнын  өз  еркімен  толтыру,  қылмыспен  келтірілген  зиянды  жоюға 
бағытталған  өзге  де  іс
-
әрекеттер  болып  табылады.  Бұл  ретте  жеңілдететін 
мән
-
жайлар  болған  жағдайда  жаза  тағайындау  тәсілдері  Ресей,  Әзербайжан 
Қылмыстық кодексінде
 
жеке бапта сөз болады.
 
Жауаптылық  пен  жазаны  ауырлататын  мән
-
жайлардың  тізімі  бұл 
мемлекеттердің,  Эстониядан  басқа,  барлық  қылмыстық  кодекстерінде  бар. 
Жалпыға бірдей,  жауаптылықты  және жазаны  ауырлататын  мән
-
жайлардың 
тізімі  түпкілікті  болып  табылады  (бұл  жөнінде  Қазақстан,  Әзербайжан, 
Қырғызстан,  Беларусь,  Латвия,  Украина,  Тәжікстан  Қылмыстық  кодексінде 
арнайы  бапта  айтылған),
 
сондықтан  да  мұндай  мән
-
жайлардың  саны 
айрықша  маңызы  бар.  Орташа  есеппен  олардың
 
саны  13
-
ке  тең,  тек 
Беларусьте 
- 
17, Қырғызстанда 
- 
14, Тәжікстанда 
- 
15 мән
-
жай көзделген.
 
Ауырлататын мән
-
жайларды белгілі бір тәртіп, жүйемен талдап көрелік.
 
Қылмыстық құқық бұзушылықтарды
 
әлденеше рет жасау, оның ішінде 
қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
қайталануы  жоғарыда  атап  өтілген 
Эстония  Республикасынан  басқа  барлық  дерлік  қылмыстық  кодекстерде 
жауаптылықты  ауырлататын  мән
-
жай  ретінде
 
танылады.  Беларусь  пен 
Грузиядағы
 
жаза  тағайындау  тәсілдерін  ерекше  айтып  кеткен  жөн.  Бұл 
елдердің қылмыстық кодекстері қылмыстық құқық бұзушылықтың
 
сипатына 
байланысты  соттардың  бул  мән
-
жайларды  ауырлататын  деп  танымау 
мүмкіндігін  қарастырады.  Қырғызстан,  Тәжікстан  Қылмыстық  кодексінде 
бұл
 
топқа  жатқызылған  ауырлататын  мән
-
жайларға  қылмыстық  құқық 
бұзушылықты 
 
кәсіп  ретінде  жасау  қосылады,  ал  Өзбекстан  Қылмыстық 
кодексінде
 
тек  қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
қайталануын  ғана 
ауырлататын мән
-
жай деп таниды.
 
Қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
арқылы
 
ауыр  зардаптар  келтіру  кінәні 
ауырлататын мән
-
жай ретінде Эстония Қылмыстық кодексінен басқа барлық 
қылмыстық кодекстерде танылады.
 

176 
Адамдар  тобының,  алдын  ала  сөз  байласқан  адамдар  тобының, 
ұйымдасқан  топтың  немесе  қылмыстық  қауымдастықтың  (қылмыстық 
ұйымның) құрамында қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау Қазақстан, Ресей, 
Өзбекстан,  Қырғызстан,  Тәжікстан,  Беларусь,  Әзербайжан  Қылмыстық 
кодекстерінде  жауаптылық  пен  жазаны  ауырлататын  мән
-
жай  ретінде 
танылады.  Грузия  мен  Латвия  Қылмыстық  кодексінде
 
сөз  адамдар  тобы 
жасаған  қылмыстық  құқық  бұзушылықтар
 
туралы  сөз  болады.  Бұл 
анықтамамен қоса қатысудың басқа нысандары жинақталып берілген болуы 
мүмкін.  Украина  Қылмыстық  кодексінде
 
ауырлататын  мән
-
жай  ретінде  тек 
алдын ала сөз байласқан адамдардың қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасауы 
танылады.
 
Қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасағанда айрықша белсенді рөл атқару 
жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән
-
жай ретінде тек Қазақстан, Ресей, 
Әзербайжан, Тәжікстан Қылмыстық кодекстерінде көзделген.
 
Айыпкер  үшін  психикасы  бұзылуының  ауыр
 
түрінен  зардап  шегетіні 
алдын  ала  белгілі  адамдарды  немесе  қылмыстық  жауаптылыққа  жасы 
толмаған  адамды  қылмыс  жасауға  тарту  ауырлататын  мән
-
жай  ретінде 
Қазақстан, Өзбекстан Қылмыстық кодекстерінде қарастырылған. Тәжікстан, 
Әзербайжан,  Ресей  Қылмыстық  кодексінде
 
қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасауға тартылған адамдардың шеңбері маскүнемдік жағдайындағы адамды 
қылмыстық  құқық  бұзушылыққа
 
тартумен  кеңейтілген.  Украина,  Беларусь, 
Қырғызстан,  Тәжікстан  ауырлататын  мән
-
жай  болып  тек  психикасының 
бұзылуынан зардап шегетін адамдарды ғана емес, сондай
-
ақ жасы толмаған 
адамдарды  (Тәжікстан  Қылмыстық  кодексінде
 
кәмелетке  толмағандарды) 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасауға тарту танылады.
 
Ауырлататын  мән
-
жайлардың  бұл
 
тобының  бір  ерекшелігі  бірқатар 
кодекстерде,  мәселен  Қырғызстан,  Беларусь,  Украина  ҚК,  психикасының 
бұзылуынан  зардап  шегетін  адамдармен  қатар,  кемақылдылығынан  зардап 
шегетін  адамдарды  да  атап  көрсетеді.  Осы  мән
-
жайға  орай  Грузия  ҚК 
белгіленген  ауырлататын  мән
-
жай  өзіне  ерекше  назар  аудартады.  Мұнда 
қылмыс жасауға тек өз іс
-
әрекеттеріне басшылық жасай алмайтын адамдарды 
тарту  ғана  емес,  сондай
-
ақ  оларды  тікелей  қылмыс  жасауға  айдап  салу  да 
ауырлататын мән
-
жай деп танылады.
 
Ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша, 
басқа  адамдардың  заңды  іс
-
әрекеті  үшін  кектенушіліктен,  сондай
-
ақ  басқа 
қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасыру  немесе  осы  жасауды  оңайлату 
мақсатында қылмыс жасау. Бұл мән
-
жай Әзербайжан, Беларусь, Ресей және 
Қазақстан  Қылмыстық  кодекстеріне  тән.  Украина,  Өзбекстан  Қылмыстық 
кодекстерінде  тек  ұлттық  және  нәсілдік  өшпенділік  немесе  араздық  себебі 
бойынша қылмыс жасау сияқты мән
-
жай көзделген (Украина ҚК, сондай
-
ақ, 
діни).  Тәжікстан  ҚК
-
де  жергілікті  өшпенділік,  діни  фанатизм  түріндегі 
өзіндік  мән
-
жайлар  көрініс  тапқан.  Қырғызстан  ҚК
-
де  жоғарыда  айтылған 
мән
-
жайлар жоқ, тек басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату 
мақсатында қылмыс жасау түріндегі ауырлататын мән
-
жай бар.
 
Жүктілік  жағдайы  айыпкер  үшін  алдын  ала  белгілі  әйелге  қатысты, 
сондай
-
ақ  жас  балаға,  басқа  да  қорғансыз  немесе  дәрменсіз  адамға  не 
айыпкерге  тәуелді  адамға  қатысты  қылмыс  жасау.  Мүндай  редакциядағы 
ауырлататын мән
-
жай Қазақстан, Ресей, Әзербайжан, Тәжікстан Қылмыстық 

177 
кодекстерінде кездеседі. Көптеген қылмыстық кодекстер аталған топты ұқсас 
топтамаларға  бөліп  қарастырады  (Беларусь,  Қырғызстан,  Латвия,  Украина, 
Өзбекстан  ҚК).  Сондай
-
ақ,  егер  Ресей,  Қазақстан,  Әзербайжан,  Тәжікстан 
ҚК
-
де  заң  шығарушы  "жас  балаға,  басқа  да  қорғансыз  немесе  дәрменсіз 
адамға  қатысты  қылмыс  жасау"  деген  сияқты  өте  қысқа
-
нұсқа  редакцияны 
пайдаланса,  Беларусь,  Қырғызстан,  Украина,  Өзбекстан  ҚК
-
де  қатаң  түрде 
анықталған  адамдар  тобының  тізімі  беріледі:  жас  балалар,  қорғансыз 
жағдайдағы жасы келген адамдар, т.б., ал Латвия ҚК
-
де 
-1
5 жасқа толмаған 
адамға қатысты қылмыс жасау немесе адамның қорғансыз жағдайын немесе 
кәрілік  дәрменсіздікті  пайдалана  отырып  қылмыс  жасау.  Беларусь, 
Қырғызстан,  Қазақстан,  Әзербайжан  Қылмыстық  кодекстерінің  және  бір 
ерекшелігі  Ресей,  Қазақстан,  Әзербайжан
 
және  Тәжікстан  Қылмыстық 
кодекстеріне  қарағанда  олар  жәбірленушінің  айыпкерге  тәуелділігі  ұғымын 
қызметтік,  материалдық  немесе  өзге  де  тәуелділік  ұғымдарымен  нақтылай 
түседі.
 
Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын 
өтеуіне  байланысты  оған  немесе  оның  туыстарына  қатысты  қылмыстық 
құқық бұзушылық
 
жасау. Мұндай ауырлататын мән
-
жай жақын шет елдердің 
көптеген  қылмыстық  кодекстерінде  қарастырылған  (Эстония,  Грузия, 
Латвиядан басқа).
 
Аса  қатыгездікпен  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау 
- 
бұл 
ауырлататын  мән
-
жай  Өзбекстан,  Украина  Қылмыстық  кодекстеріне  тән. 
Басқа  кодекстер  қорлау,  жәбірленушіні  азаптау  сияқты  ұғымдарды 
қолданады.  Тек  Ресей  мен  Қазақстанның  Қылмыстық  кодекстері,  жоғарыда 
аталғандармен  қоса,  садизм  ұғымын  ауырлататын  мән
-
жай  ретінде 
пайдаланады.
 
Қару, оқ
-
дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші 
құрылғылар, арнайы дайындалған техникалық құралдар, тез тұтанатын және 
жанғыш  сұйықтар,  улы  және  радиактивті  заттар,  дәрілік  және  өзге  де 
химиялық
-
фармокологиялық  дәрі
-
дәрмектер  пайдаланып,  сондай
-
ақ  күш 
көрсетіп  немесе  психикалық  мәжбүрлеу  не  жалпы  қауіпті  әдіс  қолданып 
қылмыстық  құқық  бұзушылық  жасау.  Мұндай  редакцияда  Қазақстан  заң 
шығарушысы  жаза  тағайындауға  ықпал  ететін  мән
-
жайларды  біріктірді. 
Басқа  елдердің  қылмыстық  кодекстерінде  жоғарыда  келтірілген  мән
-
жайлардың тек бірі немесе басқасы ғана бар, мәселен Ресей және Қырғызстан 
ҚК
-
де жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасаудан басқасының барлығы 
бар.
 
Тәжікстан  ҚК
-
де,  керісінше,  күш  көрсетіп  немесе  психикалық 
мәжбүрлеу арқылы қылмыс жасаудан басқасының барлығы бар. Әзербайжан 
және  Латвия  Қылмыстық  кодекстерінде  ауырлататын  мән
-
жайлардың  бұл 
тобы осыншама тәптіштеп берілмеген, тек жай ғана қару, оқ
-
дәрі, жарылғыш 
заттарды,  сондай
-
ақ  басқа  жалпы  қауіпті  әдістерді  және  техникалық  құрал
-
жабдықтарды пайдаланып қылмыс жасау туралы сөз болады. Қару, оқ
-
дәрі, 
жарылғыш заттар, жарылғыш құрылғыларды пайдалану, күш көрсетіп немесе 
писхикалық  мәжбүрлеу  арқылы  қылмыс  жасау  туралы  Грузия,  Өзбекстан, 
Украина, Беларусь ҚК
-
де мүлдем айтылмаған.
 
Көптеген  қылмыстық  кодекстерде  ауырлататын  мән
-
жайлардың  бірі 
төтенше  жағдайды,  табиғи  немесе  өзге  де  қоғамдық  нәубет  жағдайларын 

178 
пайдаланып,  сондай
-
ақ  жаппай  тәртіп  бұзушылық  кезінде  қылмыс  жасау 
болып  табылады.  Украина  және  Грузия  ҚК
-
де  «төтенше  немесе  әскери 
жағдай»
 
термині пайдаланылады,  ал  Беларусь  ҚК
-
де  осыған  ұқсас  мән
-
жай 
ауырлататын мән
-
жайға жатқызылмаған. Бұл ретте айта кету керек, Беларусь 
ҚК
-
де  тек  жалпы  қауіпті  әдіспен  қылмыс  жасау  кезінде  жаза  тағайындау 
тәртібі сөз болады.
 
Алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыстық 
құқық  бұзушылықты  жасау  қылмыстық  жауаптылықты  және  жазаны 
ауырлататын  мән
-
жай  ретінде  Ресей,  Қырғызстан,  Әзербайжан,  Эстония 
Қылмыстық  кодекстерінен  басқа  барлық  қылмыстық  кодекстерде 
белгіленген. Бұл ретте сот қылмыстық құқық бұзушылықтың
 
сипатына қарай 
бұл мән
-
жайды ауырлататушы мән
-
жай деп танымауға да құқылы.
 
Адамның  өзі  қабылдаған  антын  немесе  кәсіби  антын  бұза  отырып 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасауы жазаны ауырлататын мән
-
жай ретінде 
Тәжікстан, Қазақстан, Беларусь ҚК
-
де айшық тапқан. Ресей мен Беларусьте 
осыған  ұқсас,  айыпкердің  өзінің  қызметтік  жағдайының  немесе  шартқа 
байланысты  өзіне  көрсетілген  сенімді  пайдалана  отырып  қылмыс  жасауы 
туралы ереже бар.
 
Өкімет  өкілінің  нысанды  киімін  немесе  құжатын  пайдаланып 
қылмыстық құқық бұзушылық
 
жасау жауаптылық пен жазаны ауырлататын 
мән
-
жай  ретінде  Қазақстан,  Ресей,  Әзербайжан,  Грузия  Қылмыстық 
кодекстерінде  көзделген.  Бұл  орайда  Грузия  ҚК
-
де  мынадай  анықтама 
қолданылады: 
«
қылмыс  жасауды  жеңілдету  үшін  арнайы  нысанды  киімді 
немесе қызметтік айырым белгілерін пайдалану»
. 
Бірқатар  қылмыстық  кодекстер  кінәні  ауырлататын  мән
-
жайлар 
қатарына  пайдакүнемдік  немесе  түрақты  пиғылмен  қылмыстық  құқық 
бұзушылықты
 
жасауды жатқызады (Тәжікстан, Грузия, Қырғызстан, Латвия 
ҚК).  Грузия  ҚК
-
де  мән
-
жайлардың  бұл
 
тобына  қылмыстық  іс
-
әрекеттің 
тұрақтылығы белгісі жатқызылады.
 
Бірқатар қылмыстық кодекстердің өзіндік мән
-
жайлары бар: Латвия ҚК 
– «
қылмыстық іс
-
әрекет жасаған адам оны жасағаны үшін жазаны жеңілдету 
үшін басқа
 
адам жасаған қылмыстық әрекет туралы көрінеу жалған мәлімет 
берген жағдай»;  Тәжікстан  ҚК 
–  «
ата
-
аналарына  қатысты  қасақана  қылмыс 
жасау»; Беларусь ҚК 
–  «
қауіпсіздіктің белгіленген ережелерін саналы түрде 
бұзу салдарынан абайсыздық бой
-
ынша қылмыс жасау»
. 
Қылмыстық кодекстердің басым көпшілігінде егер ауырлатушы мән
-
жай 
ҚР Қылмыстық кодексің
 
Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыстық құқық 
бұзушылық
 
белгісі  ретінде  көрсетілген  болса,  ол  жауаптылық  пен  жазаны 
ауырлататын  мән
-
жай  ретінде  қайталап  ескерілмейтіндігі  жөніндегі  ереже 
қарастырылған. Мұнымен қоса судьяларға жаза тағайындау кезінде бірқатар 
мән
-
жайларды ауырлатушы мән
-
жай ретінде танымау құқығы берілген, атап 
айтқанда,  жоғарыдасөз  болып  кеткен  маскүнемдік  жағдайында  қылмыстық 
құқық  бұзушылық
 
жасау,  сондай
-
ақ  қылмыстардың  әлденеше  рет  жасалуы, 
ата
-
аналарына қатысты қылмыс жасау 
- 
Тәжікстан ҚК.
 
Өзбекстан, Қырғызстан, Латвия Қылмыстық
 
кодекстері
 
тіпті судьяларға 
тізімде белгіленген мән
-
жайлардың
 
кез келгенін жасалған қылмыстық құқық 
бұзушылықтың
 
сипатына  байланысты  жауаптылықты  ауырлатушы  деп 
танымау мүмкіндігін береді.
 

179 
Украина заң шығарушылары судьяларға кодексте көрсетілген топтасып 
қылмыстық    құқық  бұзушылықты
 
жасау,  жас  балаға,  жасы  келген
 
адамға 
немесе қорғансыз жағдайдағы адамға, жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын 
ала  белгілі  әйелге  қатысты  қылмыстық  құқық  бұзушылықты  жасау,  аса 
қатыгездікпен,  жалпы  қауіпті  әдіспен  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасаудан басқа мән
-
жайларды танымау құқығын
 
береді.
   
Аяқталмаған  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін  жаза  тағайындау 
мәселелері тек Латвия, Грузия Қылмыстық кодекстерімен реттелмеген. Басқа 
елдердің  қылмыстық  заңнамаларында  бұл
 
мәселе  әр  түрлі  шешіледі. 
Айталық,  мәселен  Беларусь,  Өзбекстан,  Украина,  Қырғызстан  Қылмыстық 
кодекснде  судьялардың  жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылықтың
 
ауырлығы  дәрежесін,  жүзеге  асырылған  қылмыстық  ниеттің  дәрежесі  және 
қылмыстың  ақырына  дейін  жеткізілмеуі  себептерін  ескеруінің  міндеттілігі 
қарастырылса,  ал  Ресей,  Қазақстан,  Эстония,  Тәжікстан,  Әзербайжан 
Қылмыстық  кодексінде
 
бұл
 
ережелер  аяқталмаған  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
үшін  жаза  тағайындаудың  нақтылы  тәсілдерімен  жан
-
жақты 
ашылған.  Ай
-
талық,  қылмыстық  құқық  бұзушылыққа
 
дайындалғаны  үшін 
жазаның мерзімі мен мөлшері ҚР Қылмыстық кодексінің
 
Ерекше бөлімінде 
аяқталған  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін  тиісті  бапта  көзделген 
жазаның  неғұрлым  қатаң  түрінің  ең  жоғары  мерзімінің  немесе  мөлшерінің 
жартысынан аспауы керек.
 
Қылмысқа  оқталғаны  үшін  жазаның  мерзімі  мен  мөлшері  ҚР 
Қылмыстық  кодексінің
 
Ерекше  бөліміндегі  тиісті  бапта  аяқталған 
қылмыстық  құқық  бұзушылық  үшін  көзделген  жазаның  неғұрлым  қатаң 
түрінің  ең  жоғары  мерзімінің  немесе  мөлшерінің  төрттен  үшінен  аспауы 
керек. Қазақстан, Ресей, Тәжікстан Қылмыстық кодексінде
 
қылмыстық құқық 
бұзушылық
 
жасауға дайындалғаны үшін және қылмыстық құқық
 
бұзушылық
 
жасауға  оқталғаны  үшін  өлім  жазасы  мен  өмір  бойы  бас  бостандығынан 
айыруды  тағайындауға  тыйым  салынған  болса,  Эстония,  Әзербайжан 
Қылмыстық  кодексте  тек  аяқталмаған  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін 
тек  өмір  бойы  бас  бостандығынан  айыруды  қолдануға
 
тыйым  салады 
(Эстония ҚК
-
де 
-
белгісіз уақытқа бас бостандығынан айыру).
 
Украина,  Өзбекстан  Қылмыстық  кодексінде
 
аяқталмаған  қылмыс  үшін 
жаза  тағайындау  және  қатысып  жасаған  қылмыс  үшін  жаза  тағайындау 
мәселелерін  бір  бапқа  тоғыстырған.  Қатысып  жасалған  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
үшін  жаза  тағайындау  кезінде  судьялардың  оны  жасаған 
адамның  іс  жүзіндегі  қатысу  сипаты  мен  дәрежесін,  осы  қатысудың 
қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
мақсатына  жетудегі  мәнін,  оның  келтірілген 
немесе келтірілуі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне
 
ықпалын ескеруі 
қажет.  Қылмыстық  құқық  бұзушылыққа
 
қатысушыларға  жаза  тағайындау 
кезінде  сот  қылмыстық  жауаптылық  пен  жазаны  жеңілдететін  және 
ауырлататын  мән
-
жайларды  ескереді.  Олар  әрбір  айыпкер  үшін  жеке 
анықталады  және  басқа  қатысушыларға  жаза
 
тағайындау  кезінде
 
ескерілуі 
мүмкін  емес.  Қатысып  жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін  жаза 
тағайындаудың  жалпыға  ортақ  ережелері,  міне,  осындай.  Бұл
 
мәселелер 
Грузия  және  Латвия  Қылмыстық  кодексінде
 
мүлдем  реттелмеген.  Беларусь 
Қылмыстық  кодексіндегі  мына  бір  ережені  ерекше  атап
 
кету  қажет: 
ұйымдасқан  топтың  ұйымдастырушысына  (басшысына)  тағайындалатын 

180 
жаза  мерзімі  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
 
Ерекше  бөлімінің  тиісті  бабында 
көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің мерзімінің төрттен бірінен төмен 
болмауы керек.
 
Барлық  қылмыстық  кодекстер,  Қырғызстан  және  Өзбекстан  ҚК
-
нен 
басқа,  қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
жиынтығы  бойынша  жаза 
тағайындаудың үш тәсілін қарастырады:
 
1.
 
тағайындалған жазаларды толық қосу жолымен;
 
2.
 
тағайындалған жазаларды ішінара қосу жолымен;
 
3.
 
жеңілірек қатаң жазаны ауырырақ қатаң жазаға сіңіру жолымен.
 
Ішінара  немесе  толық  сіңіру,  сондай
-
ақ  қосу  жолымен  жаза  кішігірім 
ауырлықтағы  қылмыстар  үшін  тағайындалады  (Белоруссияда 
- 
қоғамдық 
қауіптілігі  кішігірім  қылмыстар  және  ауырлығы  неғұрлым  жеңілірек 
қылмыстар,  Эстонияда 
- 
ауырлығы  неғұрлым  жеңілірек  қылмыстар, 
Азербайджанда 
- 
соншалықты  қоғамдық  қауіптілігі  жоқ  қылмыстар).  Осы 
орайда бұл
 
қылмыстар бойынша түпкілікті жаза Қазақстан, Ресей, Украина, 
Беларусь,  Тәжікстан,  Әзербайжан  ҚК  бойынша  жасалған  қылмыстардың 
ішіндегі  ең  ауыр  қылмыс  үшін  көзделген  жазаның  ең  жоғары  мерзімі  мен 
мөлшерінен аспауы керек; Эстонияда бес жыл бас бостандығынан
 
айырудан 
аспауы  керек;  Латвияда  тиісті  жаза  түрі  үшін  белгіленген  ең  жоғары 
мерзімнен аспауы керек. Өзбекстан, Қырғызстан, Грузия ҚК
-
де қылмыстық 
құқық  бұзушылықтардың
 
жиынтығы  бойынша  жаза  тағайындау  мәселелері 
қылмыстық құқық бұзушылықтардың санатына қатысты нақтылана түскен.
 
Жаза  толық  немесе  ішінара  қосу  жолымен  орташа  ауырлықтағы,  ауыр 
және  аса  ауыр  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін  Қазақстанда,  Ресейде, 
Тәжікстанда,  Әзербайжанда  тағайындалады.  Бұл
 
ретте  түпкілікті  жаза 
Әзербайжанда 15 жылдан, Қазақстанда 20 жылдан, Ресей мен Тәжікстанда 25 
жылдан  аспауы  керек.  Эстония  ҚК  бойынша  да  жаза  ауыр  және  аса  ауыр 
қылмыс үшін осындай жолмен тағайындалады, бұл
 
жағдайда түпкілікті жаза 
25 жыл бас бостандығынан айырудан аспауы тиіс. Эстония ҚК
-
де ауырлығы 
орташа  және  ауыр  қылмыстардың,  сондай
-
ақ  ауырлығы  орташа  және  аса 
ауыр  қылмыстардың  жиынтығы үшін жаза  тағайындау  мәселелері  жеке  сөз 
болады.  Мұндай  жағдайда  жаза  сіңіру  жолымен  де,  қосу  жолымен  де 
тағайындалады,  ал  түпкілікті  жаза  20  жыл  бас  бостандығынан  айырудан 
артық болмауы керек.
 
Сондай
-
ақ Беларусь пен Украинада жаза тіпті бір ғана ауыр немесе аса 
ауыр  қылмыстың  жиынтығы  кезінде  ішінара  және  толық  қосу  жолымен 
тағайындалады. Бұл
 
ретте түпкілікті жаза 20 жылдан аспауы керек.
 
Қазақстанда  егер  қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
жиынтығында 
Қылмыстық  кодексінде  жиырма  жылға  дейін  бас  бостандығынан  айыру 
немесе  өлім  жазасы  не  өмір  бойы  бас  бостандығынан  айыру  көзделген,  ең 
болмағанда  бір  аса  ауыр  қылмыстық  құқықбұзушылық
 
қамтылатын  болса 
қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
жиынтығы  кезіндегі  жазаның  ең 
жоғары мерзімі 25 жылдан аспауы тиіс.
 
Жаза қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы кезінде жеңілірек 
қатаң жазаны ауырырақ қатаң жазаға сіңіру жолымен жиынтыққа енетін бір 
қылмыс  үшін  өмір  бойы  бас  бостандығынан  айыру  түрінде
 
жаза 
тағайындалған жағдайда тағайындалады (Украина, Беларусь ҚК).
 

181 
Қарастырылып  отырған  қылмыстық  кодекстердің  барлығында  дерлік 
қылмыстық  құқық  бұзушылық  жиынтығы  бойынша  тағайындалған  негізгі 
жазаға қосымша жазаны қосу мүмкіндігі көзделген.
 
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың қайталануының түрлі нысандары 
жағдайында  жаза  тағайындаудың  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Мұндай 
тағайындау  мәселелерін  тек  Украина,  Латвия,  Өзбекстан,  Грузия  ҚК 
қарастырмайды.  Қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың  қайталануы,  қауіпті 
қайталануы  және  аса  қауіпті  қайталануы  үшін  жаза  тағайындаудың  жалпы 
ережелері  басқа  мемлекеттерде  бұрын  жасалған  қылмыстық  құқық 
бұзушылықтардың  саны,  сипаты  және  қоғамдық  қауіптілік  дәрежесі,  оның 
алдындағы  жазаның  түзетушілік  ықпалының  жеткіліксіздігіне  себеп  болған 
мән
-
жай,  сондай
-
ақ  жаңадан  жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылықтың
 
сипаты  мен  қоғамдық  қауіптілік  дәрежесіне  негізделеді.  Қылмыстық  құқық 
бұзушылықтардың  қайталануы  кезіндегі  жаза  мерзімі  жалпы  алғанда 
талданып отырған барлық заңдарда сәйкес келеді.
 
Сондай
-
ақ барлық аталған 
кодекстер  ерекше  мән
-
жайлар  болған  жағдайда,  айқындаушы  белгі  ретінде 
қылмыс  жасаған  адамның  соттылығына  сілтеме  болса  судьялардың  жаза 
мерзімдері  бойынша  шектеулерді  ескермеуге  құқығы  барлығы  жөніндегі 
ережелермен мазмұндалған.
 
Үкімдердің  жиынтығы  бойынша  жаза  сотталған  адам  үкім 
шығарылғаннан  кейін,  бірақ  жазаны  өтегенге  дейін  жаңадан  қылмыстық 
құқық  бұзушылық
 
жасаса  тағайындалады.  Мұндай  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
жасау адамның қауіптілік дәрежесінің жоғарылығына, сонымен 
бірге  бірінші  қылмыс  үшін  тағайындалған  жазаның  арнайы  ескерту  үшін 
жеткіліксіз  болғандығына  куәлікке  жүреді.  Сотталушының  жаңадан 
қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасау  фактісі  жаза  тағайындауға  мейлінше 
қатаң қарауды талап етеді.
 
Осыған байланысты қарастырылып отырған
 
мемлекеттердің қылмыстық 
заңдылықтарында  тағайындалған  жазаларды  ішінара  немесе  толық  қосу 
ережелері нормативті түрде бекітілген.
 
Үкімдердің  жиынтығы  бойынша  дұрыс  жаза  тағайындау  үшін 
судьяларға белгілі бір шарттарды сақтау қажет болады.
 
1)
 
Үкімдердің  жиынтығы  бойынша  түпкілікті  жаза,  егер  ол  бас 
бостандығынан  айырумен  байланысты  болмаса,  Қылмыстық  кодекстің
 
Жалпы бөліміндегі осы жазалау түрі үшін көзделген жазалардың ең жоғары 
мерзімінен  немесе  мөлшерінен  аспауы  керек.  Бұл  ереже  Қазақстан,  Ресей, 
Тәжікстан, Беларусь, Әзербайжан, Латвия, Украина судьялары үшін міндетті.
 
2)
 
Үкімдердің  жиынтығы  бойынша  бас  бостандығынан  айыру  түріндегі 
түпкілікті жаза Украина Қылмыстық кодексінде
 
15 жылдан аспауы керек, ал 
егер  ең  болмағанда  қылмыстық  құқық  бұзушылықтардың
 
біреуі  аса  ауыр 
болса, бас бостандығынан айырудың жалпы мерзімі 15 жылдан жоғары, бірақ 
25 жылдан аспауы тиіс;
 
Әзербайжанда 20 жылдан; Қазақстанда, Тәжікстанда, 
Латвияда 25 жылдан; Ресейде, Эстонияда 30 жылдан; Беларусьте 35 жылдан 
аспауы тиіс. Тек Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ғана егер 
адам  үкімдердің  жиынтығында  аса  ауыр  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 

182 
жасағаны  үшін  айыпты  деп  танылған  (оны  жасағаны  үшін  Қылмыстық 
кодексте  20  жылға  дейін  бас  бостандығынан  айыру,  өлім  жазасы  не  өмір
 
бойы  бас  бостандығынан  айыру  көзделген)  үкім  қамтылатын  жағдайда 
үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау тәртібін нақтылы сөз етеді. 
Мұндай  жағдайда  бас  бостандығынан  айыру  түріндегі  түпкілікті  жаза  отыз 
жылдан аспауы керек.
 
3)
 
Үкімдердің  жиынтығы  бойынша  түпкілікті  жаза  қайта  жасалған 
қылмыстық  құқық  бұзушылығы
 
үшін  тағайындалған  жазадан  да,  соттың 
оның алдындағы үкімі бойынша тағайындалған жазаның өтелмеген бөлігінен 
де  артық  болуы  тиіс.  Бұл  ережені  Грузиядан  басқа  барлық  мемлекеттердің 
судьялары ұстануға міндетті.
 
4)
 
Үкімдердің  жиынтығы  бойынша  тағайындалған  негізгі  жазаға 
жиынтықты құрайтын қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін тағайындалған 
қосымша  жазалар  қосылуы  мүмкін.  Бұл  ретте  түпкілікті  қосымша  жаза 
ішінара  немесе  толық  қосу  кезінде  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
 
Жалпы 
бөліміндегі  осы  жазалау  түрі  үшін  белгіленген  жазаның  ең  жоғары 
мерзімінен немесе мөлшерінен аспауы керек.  Ол жөнінде Қазақстан, Ресей, 
Тәжікстан,  Әзербайжан,  Эстония  және  Беларусь  Қылмыстық  кодекстерінде 
арнаулы нұсқау бар.
 
5)
 
Өмір  бойы  бас  бостандығынан  айыру  түрінде  жазасын  өтеп  жатқан 
адамның жаңадан қылмыс жасауы кезінде жаңадан тағайындалған жаза өмір 
бойы  бас  бостандығынан  айыруға  сіңіріледі.  Бұл  ережені  Әзербайжан  мен 
Беларусьтің судьялары сақтауға міндетті.
 
6)
 
Украинаның Қылмыстық кодексінде үкім шығарылғаннан кейін, бірақ 
жазаны  толық  өтегенге  дейін  екі  немесе  одан  да  көп  қылмыс  жасаған 
сотталушыға жаза тағайындаудың ерекше ережесі көзделген.
 
7)
 
Өзбекстан  Қылмыстық  кодексі  жазаның  түзеу  жұмыстары, 
сотталушының еңбек ақысынан немесе ақша қорынан түрлі мөлшерде ұстай 
отырып  қызмет  бойынша  шектеу  сияқты  түрлерін  қамтитын  үкімдердің 
жиынтығы бойынша жаза тағайындау мәселерін барынша нақтылай түседі.
 
Сондай
-
ақ  Қырғызстан  Қылмыстық  кодексінде
 
егер  жиынтыққа  енетін 
қылмыстық құқық бұзушылықтар
 
үшін әр түрлі жазалар тағайындалған болса 
және  оларға  қатысты  Қылмыстық  кодекс  оларды  айырбастау  (есепке  алу) 
мүмкіндігін  қарастырмайтын  жағдайда,  қылмыстардың  және  үкімдердің 
жиынтығы бойынша жаза тағайындау мәселесі жеке сөз болады.
 
Ресей және Беларусь Қылмыстық кодексінің
 
ант беруші заседательдердің 
кешіріммен қарау туралы вердикті кезінде жаза тағайындау туралы баптары 
айрықша назар аударуды қажет етеді. Бұл нормалар ант беруші заседательдер 
қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасауға  айыпты  деп  таныған,  бірақ
 
кешіріммен  қарауға  немесе  ерекше  кешіріммен  қарауға  лайық  деп  таныған 
адамға  жаза  тағайындау  тәртібін  белгілейді.  Мұндай  баптардың  болуы  сөз 
болып  отырған  мемлекеттердің  сот  жүйелерінің  өзіндік  ерекшеліктерімен 
негізделеді.
 
Біріншіден, салыстырмалы құқықта ерекшеліктерін байқ
-
ап отыру
 
Екіншіден, оның ерекшеліктерін біліп отыру менталитеті ұқсас
 
Үшіншіден, дамытуға септігін тигізеді.
 

183 

жүктеу 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: