З. Е. ЋАбылдинов, А. Т. ЋАйыпбаева (ХVIII ѕасыр – 1914 жыл)


Ћазаћтардыѓ 1771 жылѕы «Шаѓды жорыћћа» ћатысуы



жүктеу 44,75 Mb.
Pdf просмотр
бет62/481
Дата04.01.2022
өлшемі44,75 Mb.
#36216
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   481
a7e3c8ceae024defa23fe189d0091236

3. Ћазаћтардыѓ 1771 жылѕы «Шаѓды жорыћћа» ћатысуы.
 ХVIII
ѕасырдыѓ екiншi жартысында Ћалмаћ џлыстарындаѕы ќлеуметтiк-
экономикалыћ жќне саяси жаѕдай ќлдећайда нашарлап кеттi. Патша
љкiметiнiѓ ћалмаћ халћын отаршылыћ езгiмен ћанауы кљшейе тљстi.
«Ћалмаћтардыѓ ћџћыћтары  елеулi тљрде шектелдi. Мал жайылымы
жетiспедi. Ћалмаћтардыѓ бiр блiгiне христиан дiнiн кљштеп ћабыл-
дату саясаты жљргiзiлдi. Олар Ресей армиясына жыл сайын ќскери
жасаћтар берiп тџруѕа мiндеттi болды. Ресейдiѓ кптеген басћын-
шылыћ соѕыстары кезiнде ћыруар ћалмаћ ћырылып ћалды.
Ћытай Жоѓѕария мемлекетiн тас-талћан етiп жеѓгеннен кейiн
Едiл ћалмаћтарына олардыѓ ежелгi атамекенi, тарихи отаны ћаѓы-
рап бос ћалды деген хабар жеттi. Ћалмаћтардыѓ арасында шыѕыста-
ѕы отанына ћайту жоспары пайда болды. Ћалмаћтарды ежелгi отаны-
на ћайтару жнiнде љгiт жљргiзудi Ќмiрсананыѓ жаћын серiгi 
Шерен
басћарды. 
1770
 жылдыѓ кљзiнде ћалмаћтар здерiнiѓ атамекенiне
ћайтадан ћоныс аударуы туралы Ћытай кiмет билiгiмен келiсiп ал-
ды. Едiл ћалмаћтарыныѓ бiр блiгi  лама дiнбасыларыныѓ белсендi
араласуымен Жоѓѕарияѕа ћайта кшу жнiндегi љгiтiне ћатты илан-
ды.
 1771
 жылдыѓ ћаѓтарында жалпы саны 180 мыѓ адам болатын
ћалмаћтар Ћытайдыѓ шебiне кшiп кетуге ќрекет жасады. Едiлдiѓ
оѓ жаћ аймаѕында 60 мыѓдай ћалмаћ ћалды. Олар Едiлдiѓ сол жаћ
аймаѕына те алмады. Gйткенi кљн жылып, зеннiѓ мџзы те жџћа-
рып кеткен едi.


45
Ћалмаћтардыѓ џлы кшiнiѓ ћозѕалу баѕыты таѕы да Ћазаћстан
аумаѕы арћылы тетiн болды. Ћалмаћтар ќмiршiсi 
Убаши 
кштi
бастады. Ћоныс аударушы ћалмаћтардыѓ iс-ќрекетi патша љкiметiнiѓ
жоспарына ћарама-ћайшы келдi. Gйткенi ол салыћ тлеп отырѕан
халыћтыѓ бiр блiгiнен айырылып ћалды. Оныѓ љстiне, ћалмаћтар-
дыѓ љлгiсi лкенiѓ зге халыћтарына келеѓсiз ќсер еттi. Жайыћ ка-
зактары ћалмаћтардыѓ соѓына тљсiп, кштiѓ бетiн керi ћайтарудан
љзiлдi-кесiлдi бас тартты. Орынбор казактары тарапынан да белсендi
ћимыл жасала ћойѕан жоћ.
Мiне, тап сол кезде патша љкiметi, ћазаћтар мен ћалмаћтардыѓ
кптен берi созылып келе жатћан дќстљрлi зара дџшпандыћ ћарым-
ћатынаста екендiгiн пайдалана ћойды. Ћалмаћтар Жайыћ зенiне
жаћындап келе бергенде  Орынбор губернаторы Неплюев Нџралы
ханѕа олар ћазаћтарѕа шабуыл жасау љшiн келе жатыр деген хабар
бердi. Оныѓ љстiне, Неплюев ћазаћтарѕа патша љкiметiнiѓ атынан
ћалмаћтарѕа ћарсы шайћасћа шыѕып, ћан майданда олжаѕа тљскен
ћалмаћтардыѓ бљкiл дљние-мљлкiне ие болу ћџћыѕына уќде бердi.
Ћазаћтарѕа ћойылѕан бiрден-бiр шарт ћалмаћ кшiнiѓ бетiн бџрып,
кешегi кшiп-ћонып жљрген жерiне ћайтару болды. Тап осындай
џсынысты Орта жљз ћазаћтарына да жасады.
Ћазаћтардыѓ мџндай џсынысты зор ыћыласпен ћабылдады. Ћал-
маћтардан олардыѓ бџдан бџрынѕы жасаѕан бљкiл шабуылдары љшiн
барынша кљш-жiгер жџмсап, кек алу себебi ќбден табиѕи нќрсе едi.
Кiшi жљз бен Орта жљздiѓ жерлерiн басып тпек болѕан ћалмаћтар
ћазаћтардыѓ ќскери жасаћтарынан ћатты соћћы жедi. Ћалмаћтармен
болѕан ћанды шайћастарѕа iс жљзiнде ћазаћтардыѓ хандары,  сџлтан-
дары тљгелдей дерлiк белсене ћатысты. Ћалмаћтар, жауынгерлiк
ћабiлетi кљштi 40 мыѓ ћолы бар ќскерi болѕанына ћарамай, ћазаћ-
тардан љстi-љстiне жеѓiлiске џшырады.
Ћалмаћтармен болѕан шайћастарѕа
ћазаћтардыѓ барлыћ жљздерiнiѓ жасаћ-
тары ћатысты. Ћазаћтар ата дџшпанныѓ
малын, мљлкiн олжалап, адамдарын
тџтћынѕа алып ћалумен болды.
Ћазаћтардыѓ ћалмаћтармен еѓ iрi
шайћасы Жем зенiнiѓ бойында ттi.
Балћаш клiнiѓ жаѕасында да ћанды
ћырѕын болды. Ћалмаћтар Мойынты
зенiнiѓ бойына тоћтап, бiраз аялдамаћ-
шы болып едi, бiраћ Абылай бастаѕан
50 мыѓ адамдыћ жасаћ ќбден ќлсiреп
ћажыѕан ћалмаћтарды ћоршап алды.
Ћалмаћтарѕа Алатау ћырѕыздары да
ойсырата соћћы бердi.
Тџтћындалѕан ћалмаћтар.
Суретшi Р. Ћожаѕџлова.


46
Бџл орасан зор оћиѕа ћазаћ тарихында «Шаѓды жорыћ» деген
атпен ћалды. Алыстаѕы Жоѓѕарияны армандаѕан ћалмаћтардыѓ з
атамекенiне шаѕын бiр блiгi ѕана жеттi. Олардыѓ кпшiлiгi ћазаћтар-
мен шайћас кезiнде ћаза тапты. Ћалмаћтардыѓ Шыѓжаѓѕа аман жет-
кен ћалдыѕы шаѕын-шаѕын топтарѕа блiнiп, шекара кљзетi ћызметiне
алынды. Соѕыстыѓ зардабын ћазаћтар да аз шеккен жоћ. Мыѓ-мыѓ-
даѕан ћазаћ сарбаздары ћанды шайћастар болѕан майдан далаларын-
да ћаза тапты. Олар з Отаныныѓ тќуелсiздiгi, ћазаћ халћыныѓ бос-
тандыѕы жолында ћџрбан болды. Ћазаћ жауынгерлерi ћалмаћтардан
олардыѓ бџрынѕы кездердегi жаугершiлiк шапћыншылыѕы љшiн кек
ћайтарды.
Gздерiнiѓ туып-скен атамекенiн зџлым жаудан ћорѕауда ерлi-
гiмен аты шыћћан батырлар халыћтыѓ есiнде мќѓгi саћталып ћал-
ды. Олар: 
Баян, Жќнiбек, Љйсiнбай, Байѕозы, Елшiбек, Райымбек 
ба-
тырлар жќне басћалары. Шоћан Уќлиханов мынадай бiр жаѕдайды
суреттеп жазады: «Даладаѕы љѓгiрлердiѓ бiрiнде ћалмаћтар жай-
ѕасады. Љѓгiрдiѓ кiреберiсiнде алыстан оћ ататын мылтыѕы бар
ћалмаћ мергенi отырады. Бiрнеше жауынгерi ћаза тапћан ћазаћтар
љѓгiрдегi ћалмаћтарѕа таяу баруѕа жљрексiнедi. Осы кезде сiргелi
руынан шыћћан Елшiбек батыр суырыла алѕа шыѕып, жауѕа ћарай
желе жортып таяу келедi де, кенет атына ћамшы басып, ћџйындата
шауып жетедi. Ћалмаћтыѓ мергенi атћан оћ босћа кетедi. Осы
кезде ћазаћ батыры ќбжiлдiк танытып, жау мергенiн ћылышпен
шауып лтiредi».

жүктеу 44,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   481




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау