1
Өнеркәсіпті орналастыру
1. Өнеркәсіптік өндірісті орналастырудың мәні мен принциптері
Өнеркәсіптік өндірістерді орналастыру кезінде көптеген экономикалық, әлеуметтік-
мәдени және саяси факторлар ескеріледі. Жаңа өндірістерді құру мен орналастыруда
мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының тарихи факторы маңызды рөл атқарады, өйткені
бірқатар жаңа өндірістер жасалатын өнімнің ондаған жыл бұрын қалыптасқан
технологиялық циклдерін толықтыра алады.
Өнеркәсіптік өндірістерді орналастыру кезінде айқындаушы мән мынадай
факторларға бөлінеді:
- мемлекеттің ресурстық әлеуеті және әртүрлі өңірлерде табиғи ресурстарды
оқшаулау дәрежесі;
- өңірлер мен қалалардың инфрақұрылымын дамыту (кірме көлік және темір жол
магистральдарының болуы, электрлендіру, сумен жабдықтау);
- аумақтардың орналасу тығыздығы, еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
- табиғи-климаттық жағдайлар және экологиялық жағдай;
- мемлекеттің әлеуметтік саясатының басым бағыттары (елдің артта қалған
өңірлерінің экономикасын жандандыру, халық саны аз аумақтарды игеру және дамыту);
- жекелеген өндірістерді құру және орналастыру саясатына қатысты халықаралық
қатынастар.
Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің көпшілігінің тәжірибесінде өнеркәсіптік
кәсіпорындар және олармен байланысты объектілер меншік нысанына қарамастан қалалық
өнеркәсіптік аудандарда араластырылады. Қалалық өнеркәсіптік аудан – бұл қаланың
өнеркәсіптік аймағының құрамына кіретін оқшауланған аумақ.
Өндірістік аудандар орналастырылатын өнеркәсіптік өндіріс түрлеріне байланысты
үш түрге бөлінеді:
- қаланың қоныстану аймағы шегінде орналасқан өнеркәсіптік аудандар;
- қоныстану аймағына жақын немесе жанында орналасқан өнеркәсіптік аудандар;
- қоныстану аймағынан алыс қашықтықта орналасқан өнеркәсіптік аудандар.
Жекелеген кәсіпорындар қалалық аймаққа жақын орналасқан кезде және одан едәуір
алыстаған кезде халықтың пікірі ескерілуі тиіс.
Халықтың пікірі мынадай кәсіпорындарды салу кезінде ескеріледі:
- ірі азаматтық және әскери әуежайлар;
- мұнай-химия кәсіпорындары;
- атом электр станциялары;
- қорғаныс-әскери мақсаттағы кәсіпорындар;
- түсті және қара металл кендерін байыту жөніндегі ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар.
Өнеркәсіп аудандарында кәсіпорындардың орналасуы қала аумағын үнемдеуді
қамтамасыз етеді, қалаларда қалыпты санитарлық-гигиеналық жағдайлар жасайды. Өз
кезегінде қалалық инфрақұрылым өнеркәсіп кәсіпорындарына қызмет көрсетеді және еңбек
ұжымы үшін қалыпты әлеуметтік-тұрмыстық және мәдени жағдайлар жасайды.
Қалалық өнеркәсіп аудандарын қалыптастырудың маңызды шарты - кәсіпорындарды
топтарға біріктіру болып табылады. Топтарға біріктірілген өнеркәсіптік кәсіпорындар -
өнеркәсіптік торап деп аталады. Өнеркәсіптік торап немесе өнеркәсіптік ауданның талап
етілетін мөлшері мынадай формула бойынша анықталуы мүмкін:
𝑆 =
∑ 𝑃
1
+ ∑ 𝑃
2
+ ∑ 𝑃
3
𝑘
мұндағы
Р
1
-
өнеркәсіп кәсіпорындары аумағының жиынтық ауданы;
Р
2
-
қосалқы объектілердің жиынтық ауданы;
Р
3
- резервтік аумақтардың жиынтық алаңы;
k
- аумақтың жұмыспен қамтылу коэффициенті (0,55-0,56 тең деп қабылданады);
2
S
-өнеркәсіптік торап немесе өнеркәсіптік аудан алаңы.
Өнеркәсіптік
кәсіпорындарды
біріктіру
процесі
өндірістік-технологиялық,
экономикалық және қала құрылысы жағдайларын ескере отырып орындалады.
Бұл шарттарға мыналар жатады:
- қалалық жоспарлау құрылымын ескере отырып, өнеркәсіптік алаңдарды ұтымды
орналастыру;
- жүк және жолаушылар тасымалдарын қамтамасыз ету мүмкіндігі;
- өнеркәсіптік алаңдарды сумен, энергиямен және мамандандырылған құрылыстармен
қамтамасыз ету.
Өнеркәсіптік
кәсіпорындардың
құрылысы
ғылыми-зерттеу
мекемелерінің,
конструкторлық бюролардың, кадрларды даярлау және қайта даярлау жөніндегі әртүрлі
деңгейдегі оқу орындарының, сондай-ақ өнеркәсіпке ғылыми-техникалық қызмет
көрсетумен байланысты басқа да мекемелердің пайда болуы мен одан әрі өсуіне себепші
болады. Мұндай мекеме негізгі өндірістік үдеріспен тығыз байланысты, бірақ олардың
оңтайлы орналасуы қалалық аумақ болып табылады.
