Терминологиясы

197
М. Жанғалин, Қ. Шəріпов, Х. Хасенов т.б.тəрізді бірен-саран 
адамдардың  ғана  есімін  атай  аламыз.  Солардың  бел  орта-
сында  жүрген  зерттеушінің  бірі – Қ.  Сағындықов  болатын. 
Ол осы мəселемен шұғылдана келе үлкен-үлкен жиындарда 
бірнеше баяндамалар жасап, əлденеше мақалалар жазды. 
Қ. Сағындықов негізінен мақал-мəтелдер мен идиомдар-
ды  барлайды.  Саяси-əлеуметтік  проблемаларды  қозғайтын 
еңбектермен  көркем  шығармалардағы  бейнелі  сөздердің 
жалпы  мағыналық  салмағы  бірдей  болғанмен,  олардың 
стильдік өңі, қолданылу аясы т.б. қасиеттеріне лайықты ау-
дарылу сыпатында да көптеген ерекшеліктер болатынын біз 
Қ.  Сағындықов  жүргізген  көп  жылғы  зерттеу  нəтижесінен 
де  байқаймыз.  Ол  мұның  бəрін  кандидаттық  диссертация-
сында  жəне  жоғарыда  атап  көрсетілген  монографиялық 
зерттеуінде  жан-жақты  талдап  берді.  Саяси  əдебиеттің 
аудармасын  қарастырғанда  жəне  фразеологиялық  құбы-
лыстардың,  бейнелі  сөздерді  аударудың  проблемаларын 
тексергенде біз бұл жұмыстарға соқпай өте алмаймыз.
Тіл  білімі  институты  тіл  мəдениеті  бөлімінде  аударма 
мəселесіне  байланысты  жүргізілген  жұмыстардың  нəти-
жесін  ойлағанда,  біз  жоғарыда  сілтеме  жасалған  Б.  Репин 
мен  Ю.  Сушковтың  мақалалары  мен  диссертациялық  жұ-
мыстарын  да  назарда  ұстауға  тиістіміз.  Бұл  Қазақстан 
топырағында  сатылы  аударма  табиғатын  тексеруді  мақсат 
еткен  тың  жұмыстар  қатарына  жатады.  Мұның  мəнісі  мы-
нада.  Біз  туған  əдебиетіміздің  өзге  тіл  аясындағы  пішінін 
бұған  дейін  бір  ғана  сала  (яғни  орыс  тіліндегі  аудармасы) 
арқылы  тексеріп  білсек,  енді  «Абай  жолы»  сияқты  туын-
дылардың,  ағылшын,  француз  жəне  неміс  тілдеріне  қалай 
аударылғанын  да  зерттей  алатын  дəрежедеміз.  Б.Репин 
қазақ  ұғымынан  туған  небір  тілдік  элементтерді,  тілдік 
образдарды, ұлттық колоритті неміс тіліне аударудың тəсіл-
дерін  ашып  берсе,  Ю.  Сушков  француз  қауымын  жаңа  бір 
бейнелі  сөздермен,  өзгеше  ой  өрнектерімен  байыта  түскен 
Əуезов қаламының сырына үңілді. 

198
Бұл  жұмыстардың  аударма  ғылымының  тарихында 
өзіне  лайықты  орын  алатынын  айрықша  атап  отырып, 
екеуіне  де  тəн  басты  бір  кемшілігін  еске  салмаса  болмай-
ды. «Аудару  үшін  ең  алдымен  екі  тілді  бірдей  меңгеру 
керек»  дейтін  аударма  теориясының  алғышартын  алға 
ұстасақ,  зерттеушілерге  қойылар  мұндай  талаптың  артық 
бола  қоймайтыны  белгілі.  Яғни  бұларға  да  осындай  талап 
қою шарт. Өйткені аударма ісіне баға беру үшін, байқалған 
нəрсеңнен  ғылыми  түйін  жасау  үшін  түпнұсқа  тілін  білу 
қажет-ақ.  Ғылыми  дайындығының  молдығына,  аппараты-
ның  жеткіліктілігіне  қарамастан,  көптеген  тұжырым-түйін-
дерінен  екеуінің  түпнұсқа  тіліне  шорқақтығы  байқалып 
тұрады. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды – өзін аударма 
проблемасын  талдауға  бағыштаған  зерттеуші  ең  алдымен 
объектісінің тілін мүлтіксіз меңгеруге міндетті. Сонда ғана 
аударма  теориясының  көптеген  проблемаларын  дұрыс  ше-
шуге мүмкіндік аламыз.
Келесі  он  жылдықтың,  яғни 70-жылдардың  да  аударма 
ғылымын  өркендете  түсуге  қосқан  үлесі  аз  емес.  Бұл 
жылдардың жемісі, оның негізі өткен он жылдықтың өн бой-
ында қаланғаны. Үш-төрт кандидаттық, бір докторлық дис-
сертация
87
  қорғалды.  Бірнеше  монографиялық  зерттеулер 
мен  кітапшалар
88
  жəне  толып  жатқан  ғылыми  мақалалар-
87
 
Айтбаев  У.  Способы  передачи  фразеологизмов  в  переводах  произведений 
А.М.  Горького  на  казахский  язык.  Автореф.дисс.канд.филол.наук.  Алма-Ата, 
1971;  Ермагамбетова  А.С.  Сущность  и  значение  национальных  слов-реалий 
в  языке  художественного  произведения  и  способы  их  перевода  (на  материале 
перевода «Путь Абая» на англ.язык). Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 
1972; Курманов М.Ш. Некоторые вопросы перевода немецкой поэзии на казах-
ский язык (на материале перевода произведений Гете, Шиллера и Гейне). Авто-
реф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1972; Дуйсетаева К.И. О способах пере-
дачи казахских фразеологизмов на английский язык через посредство русского 
языка;  Талжанов  С.  Исторические  периоды  развития  казахской  литературы  и 
роль перевода в этом процессе. Автореф. дисс. докт. филол. наук. Алма-Ата, 1972.
88
  Хайруллин  Р.  Аударма  сыпаты.  Алматы, 1976; Айтбаев  Ө.  Аудармадағы 
фразеологиялық  құбылыс.  Алматы, 1975; Талжанов  С.  Аударма  жəне  қазақ 
əдебиетінің мəселелері. Алматы, 1975; Тұрарбеков З. Əдебиеттер достығының 
дəнекері.  Алматы, 1977; Айтбаев  Ө.  Қазақ  терминологиясының  дамуы  мен 
қалыптасуы. Алматы, 1988.

199
дың  аударма  мəселесінің  ғылым  объектісіне  түбегейлі 
айналғанын  бұлжытпай  дəлелдейтін  фактілер  ретінде  баға-
ласақ қателеспейміз.
Кейінгі  он-он  бес  жылдың  жемісін  тұтас  алып  қарасақ, 
аударма  мəдениетінің  көтеріле  түскенін  жəне  сан-салалы 
зерттеудің  сыр-сипатында  айтарлықтай  ғылыми  өре  барын 
көрмеу  мүмкін  емес.  Зерттеу  ісімен,  қазақ  тілімен  орыс 
тілін  ғана  білетін  жандар  емес,  соған  қоса  шет  тілдерін  де 
жете меңгерген маман жастардың айналыса бастауы аудар-
ма ғылымының жандана түсуіне жаңа леп əкелгендей. Осы 
заманғы  ғылым  жетістіктерімен  қаруланған  жас  буынның 
алдында  əлі  талай  міндеттер  тұр.  Зерттелмеген  сан  түрлі 
проблема бар, жазылуға тиісті теориялық еңбектер бар.
Қазақстан  Жазушылар  одағының  көркем  аударма  кеңесі 
біраз жылдан бері аударма өнері жайлы жыл сайын мəжіліс 
өткізуді  дəстүрге  айналдырып  келген  еді.  Мұндай  мəжіліс, 
кеңестердің  өте  пайдалы  болатыны  даусыз.  Өйткені  онда 
қазақ  тіліне  соңғы  жылдары  нендей  көркем  дүниелер  ау-
дарылды,  рухани  қазынамызға  нелер  келіп  қосылды, 
оларды  кімдер,  қалай  аударды  деген  мəселелердің  беті 
ашылды.  Қалың  оқырманның  бұл  жайында  хабардар  бо-
лып  отыруының  өзі  едəуір  олжа.  Бірақ  осы  мəжілістерге 
аударманың  ғылыми  проблемаларын  қарастырып  жүрген 
зерттеуші мамандардың өте самарқау қатысатынына өкініш 
айтпауға болмайды. Біз бұл жерде кім кінəлі деген сұраққа 
жауап  іздеуден  гөрі,  мəселенің  маңызына  мəн  бергіміз 
келеді.  Осындай  мəжілістерге  лажы  болса  Қазақ  ұлттық 
Ғылым  академиясының  А.  Байтұрсынұлы  атындағы  Тіл 
білімі  институты  мен  М.  Əуезов  атындағы  Əдебиет  жəне 
өнер  институты  мамандары  қатыстырылғаны  жөн.  Өйткені 
қазіргі кезенде əңгіме қай ел жазушы шығармаларын қашан, 
қаншасын  (əрине  бұл  да  керек)  аудардық  дегенді  ғана 
қанағат  тұтатын  кезең  емес.  Соларды  аударғанда  оны  кім 
қалай  аударып  отыр,  түпнұсқаның  бүкіл  мазмұн-мағына-
сын  əйгілеп  тұрған  ерекше  белгілері  қазақ  тілінің  қандай