Терминологиясы

185
Аударма  мəселесі  жайындағы  ой-пікірлер  осы  аталған 
газет-журналдарда там-тұмдап алғаш бой көрсеткен. Содан 
бері бұл мəселе күн тəртібінен түскен жоқ. Бұған əрдайым 
əр  кезде  əдебиет,  мəдениет  қайраткерлері  араласып,  пікір 
айтып  келді.  Алайда  бұл  өнер  жайындағы  пайымдаулар 
жан-жақты өрби алған жоқ. 
Сөз жоқ, Қазан төңкерісінен кейін бұрынғы Одақта өмір 
сүрген  халықтардың  өзара  қарым-қатынасы,  байланысы 
күшейгені  мəлім.  Мəдениеттің  барлық  саласында  ілгері 
өрлеу  кезеңі  басталады.  Міне,  осындай  қат-қабат  тірлік 
қатарында  аударма  жұмысы  қатар  жүргізіліп,  ол  жайын-
дағы ой-пікірлер, ізденістер өріс алды. 
Ғылыми  əдебиетте  аударма  жайында  алғашқылар  қа-
тарында  пікір  айтқан  кісінің  бірі – С.  Сейфуллин  деген 
пікір бар. Шындығында, бұл пікірдің қисыны бар. Өйткені 
бұдан бұрын аударма жайын нақты сөз ететін бір де пікірді 
кездестіре  қоймадық. 1914 жылы  «Айқап»  журналында 
Верный  шаһарында  уездный  начальник  болып  істеген 
И.  Лиханов  дегеннің  қазақ  өмірінен  алып  жазған  «Ма-
нап»  драмасы  жарияланған  еді.  Міне,  сол  драма  жайында 
С.  Сейфуллиннің  пікірі  де  іле-шала  берілген  екен.  Сонда 
Сəкен: «Оны  қазақшаға  сөзбе-сөз  аударған.  Соның  үшін 
сөздері нағыз қазақша болып шықпаған», – деп қорытынды 
жасайды.  Аударма  жайындағы  пікірдің  бастамасы  деп 
отырғанымыз да осы себептен.
Осыдан  бергі  жерде  Е.  Алдоңғаровтың (1926, 3 желтоқ-
сан),  Б.  Кенжебаевтың (1925, 18-29 тамыз)  мақалаларын 
атауға  болады.  Б.  Кенжебаев  Абайдың  аудармашылығы 
жайында  əңгімелесе,  Е.  Алдоңғаров  Пушкиннің  «Сараң 
сері» («Скупой  рыцарь»), «Тас  мейман» («Каменный 
гость») поэмаларының қазақшасы жайында сөз қозғайды.
Алайда отызыншы жылдардың орта шеніне дейін көркем 
аударма  туралы  айтылған  пікірлер  белгілі  бір  шеңбер  ше-
гінен шыға алмады, көбі жай тілек тұрғысынан аспады.

186
Қазан  төңкерісінен  бергі  жерде  де  аударма  мəселесі 
белгілі арнаға түсіріліп, бірқалыпты жүргізілмеді. Оның қаз 
тұру,  қарастырылу,  даму,  зерттелу  кезеңдері  болды.  Осы 
тұрғыдан  алып  қарағанда, 20–30-жылдары  аударманың 
практикалық жұмыстары мейлінше жанданғанын байқаймыз. 
Елді  жаппай  сауаттандыру  ұраны  күн  тəртібіне  қойылып 
жатқан ол кезеңде заман талабына орай əуелі жазу-сызуды 
тəртіптеу қажеттігіне мəн берілген-тін. Жер-жерде сауат ашу 
мектептері, қызыл отау, оқу ошақтары жұмыс істей бастады. 
Үлгі-нұсқасы жоқ қазақ қауымы тек көркем əдебиетті ғана 
емес,  сонымен  қатар  ауылшаруашылығына,  медицинаға, 
оқу-ағарту  ісіне,  қоғамдық-саяси  өмірге  т.т.  байланысты 
əдебиеттерді  де  жаппай  ана  тіліне  аударумен  айналысты. 
Сөйтіп, қазақ тілінің əдеби тіл болып қалыптасып, дамуын-
да  бұл  кезеңнің  қалдырған  мөрі  айрықша  екені  байқалады. 
Əсіресе, терминологиялық лексика жүйесінің жасалуына бұл 
кездегі  аударма  ісінің  тигізген  ықпалы  аз  емес.  Міне,  сон-
дай  практикалық  тұрғыдағы  жұмыстарды  ауыз  толтырып 
айтсақ та, ғылыми зерттеулер жағының мардымсыз болғаны 
байқалады. Біз мұны аударма проблемасына байланысты ай-
тып отырмыз. Яғни аударманы ғылым ретінде қарастырып, 
оны  ғылым  объектісіне  айналдырған  зерттеушіні  немесе 
зерттеу жұмысын айта қою қиын.
Алайда 30-жылдардың  екінші  жартысында  аударманың 
технологиясына  көңіл  аударған  бір  оқиғаны  арнайы  атауға 
болады.  Ол  ұлы  ақын  А.С.  Пушкиннің  қайтыс  болғанына 
100  жыл  толуына  байланысты  шаралар  еді.  Ұлы  ақынды 
Абай заманынан бері аялап келген қазақ қауымы, Қазақстан 
жұртшылығы  да  бұл  күнді  өзгеше  дайындықпен  қарсы 
алды.  Ақындарымыз  А.С.  Пушкиннің  шығармаларын  жап-
пай  қазақ  тіліне  аударумен  шұғылданды.  Бұл  шаруаның 
басы-қасында  əйгілі  ақын  І.  Жансүгіров  тұрды.  Пушкинді 
қазақша  сөйлетуде  Абайдай  əдемі  үлгі  тұрғанмен,  бұл 
шешімі  оңай  шаруа  емес  еді.  Тіпті  сол  Абай  үлгісінің  өзін 
жете  түсініп,  бойға  сіңіре  қоймаған,  ғылыми  бағасы  əлі 

187
берілмеген  кезең  еді  бұл.  Сондықтан  қазақ  қауымы  осы 
тəжірибе  төңірегінде  толғамды  тұжырым  мен  тиянақты 
пікірге  сусап  отырды.  Аудармашылық  өнердің  сыр-сипа-
тына  бойлап,  оның  негізгі  принциптері  мен  амал-əдістерін 
талдап берерлік байыпты байлам күтті.
1936  жылы  «Социалистік  Қазақстан»  газетінің 18-са-
нында  жарияланған  М.  Əуезовтің  «Пушкинді  қазақшаға 
аудару  тəжірибелері  туралы»  атты  мақаласын  кезең  тала-
бына  лайықты  жазылған  еңбек  деп  тануға  болады.  Онда 
Абай  тəжірибесі,  Абай  үлгісі,  Абайдың  шеберлігі  аудар-
машылар  ұстанар  қағида,  бағыт  берер  темірқазық  есебінде 
əңгімеленді. Абай үлгісін ауызға ала отырып, автор кезінде 
Пушкинді  аударуда  бұдан  басқа  да  көптеген  тəжірибелер-
дің болғанын баяндай келе, олардың түпнұсқасының басты 
қасиеттерін  жеткізуден  гөрі,  ауытқыңқырап  кеткенін  тал-
дап,  оларды  құнсыз  аударма  есебінде  сынайды.  Бұл  Пуш-
кин шығармаларының аудармасы туралы ғана емес, жалпы 
аударма  мəселесін,  сəл  де  болса  ғылыми  тұрғыдан  сөз  ет-
кен  алғашқы  еңбектердің  бірі  болатын.  Мақаланың  назар 
аударарлық  тағы  бір  қасиеті – Пушкин  шығармаларының 
жаңа  аудармалары  мен  аудармашылары  туралы  пікір  өр-
бітілуі  деп  білеміз.  Қаламының  табы  əр  алуан,  ақындық 
арыны  əрқилы  жəне  стильдік  өрнек-өрісі  басқа-басқа 
І.  Жансүгіров,  Т.  Жароков,  Ғ.  Орманов  аудармаларындағы 
жаңа  леп,  жақсы  беталысты  автор  дөп  таниды.  Соның 
тағылым  аларлық  табыстарымен  əлі  де  шыңдала  түсуге 
тиісті тұстарын тарата талдайды.
М.  Əуезов  аударма  туралы  ойларын  бұдан  əрі  жалғай 
түсіп,  іле-шала  тағы  бірнеше  мақала  жариялады.  Мыса-
лы, «Ревизордың  аудармасы  туралы» («Қазақ  əдебиеті», 
1936,  №37), «Пушкин  аудармасы  қазақ  əдебиетіне  не 
берді?» («Қазақ əдебиеті», 1936, №9), «Евгений Онегиннің» 
қазақшасы  туралы» («Соц.  Қазақстан», 1937, №6), «Қазақ 
сахнасындағы  аударма  пьесалар» («Соц.  Қазақстан», 1937, 
№49) т.т.