146
ны аңғарамыз. Латын алфавиті бұл халықтардың табиғи
мұқтаждығына қайшы жасалғанын көп зерттеушілер ай-
тып жүр
60
. Ал өзін тіпті интернационалиспін деп санаған
И. Хансуваров түбінде дүниежүзілік революция жеңген
кезде барлық халықтар үшін негізгі рөл атқаруға тиісті
алфавит осы латын алфавиті
61
, – деп асыра мақтады.
Жалпы, латын алфавитінің тарихын парақтасақ, о бас-
та бұл алфавит роман, герман тілдеріне əрі шіркеу тілі, əрі
ғылым мен əдебиет тілі есебінде енген болатын. Латын
алфавиті латын тіліне жақсы қызмет еткенмен, өзге тілдер-
дің бар ерекшелігін өрнектей алмады. Шынтуайтқа кел-
генде, əлемде барлық тілге бірдей əмбебап алфавиттің бо-
луы мүмкін де емес қой. Қолданыста өзгелерден анағұрлым
ыңғайлы пішін танытатын алфавиттің болуы əбден
мүмкін. Бір кезде еліміздегі біраз ұлт тілдерінің жазуы-
на едəуір қызмет еткен латын алфавиті де келе-келе орыс
халқының мəдениетімен екі араға салынған кедергіге айна-
ла бастады. Орыс тілін, əдебиетін оқып-үйренуде көптеген
қолайсыздықтар туып жатты. Əрбір ұлт, бір жағынан, латын
əрпіне құрылған өз жазуымен əуреленсе, екінші жағынан,
графикасы басқаша орыс алфавитін тағы оқып, екіжақты
сарсаңға түсті. Осының бəрі жинақталып келді де, бірыңғай
орыс алфавитіне көшудің кезеңі туды.
Орыс графикасына негізделген қазіргі жазу жəне
термин реттеу мəселесі
Сөйтіп, латын жазуы Кеңестер Одағындағы ұлттар мен
ұлыстар тұтастығы мен бірегейлігіне кедергі жасайтынын
аңғара бастаған тоталитарлық режім сақшылары социализм
жолына түскен ел үшін ортақ жазу керек, ол кириллицаға
60
Базиев А.Т. , Исаев М.И. Язык и нация. М.: Наука, 1973. С.119.
61
Хансуваров И. Латинизация – орудие ленинской национальной политики.
М., 1932.С.22.
147
негізделген орыс алфавиті деген шешімге келді. Бұл идея
30-жылдардың екінші жартысынан іске асырыла бастайды.
Ал жеке ұлт мүддесі, шынтуайтына келгенде, екінші қатарға
ығыстырылды. 1936 жылдан бастап Кеңес Одағында орыс
алфавитінің дəуірі жүре бастайды. Осы заманғы бүкіл саяси
жəне ғылыми ақыл-ойдың жаршысына айналып, классика-
лық əдебиеттің тамаша туындыларын жариялаған орыс тілі
осылайша тарих сахнасына шығып, өзінің ұлтаралық тіл
ретіндегі тарихи қызметіне көшті.
Орыс алфавиті еңбекші бұқараның өз талап-тілегіне
орай қабылданды деп келдік. Солайы солай болғанмен,
жоғарыда ескерткеніміздей, көптеген солақайлықтардың да
орын алғанын жасыру қиын. Əрине, жаңа алфавитке көшу
кезеңінде Кеңес үкіметі барын салды. Əртүрлі ұлт респу-
бликаларында тіл жəне мəдениет институттарының ашы-
луынан осыны байқаймыз. Осыдан былай қарай тіл құралы
бүкіл халықтық іске айналып, бұған еңбекшілер қызу ара-
ласа бастады. Қандай бір салада болсын орыс алфавитін
қабылдаудың мəні, сөз жоқ, ерекше болғанын да айту ке-
рек. Жазу жүйесін жетілдіруде, ұлттық əдеби тілдерді да-
мытуда жəне Кеңестер Одағындағы ұлттардың мəдени
дəрежесін көтеруде орыс алфавитіне негізделген жазудың
қызметі айқындала түсті. Жетістігіміз де жоқ емес. Біз
орыстың озық мəдениетін игеріп, дүниежүзілік мəдениеттің
алтын қорынан нəр ала бастадық. Сондай-ақ мектептерде
сабақ беру жүйесі қалыптасты. Қазақ халқының орыс тілін
жеделірек үйренуіне мүмкіндік туды. Əу бастағы мақсаттың
бірі осы болатын, əрине, орфографиялық норманы қалыпқа
келтіруде, қоғамдық-саяси лексика мен ғылыми-техникалық
терминдерді жасауда орыс жазуының көмегі орасан зор
екенін біз күні бүгінге дейін көріп-біліп келеміз.
Жалпы, орыс алфавитінің артықшылығын, тек біз ғана
емес, кеңестік жəне шетелдік ғалымдардың да біразы
таңдай қаға жазған болатын. Мəселен, француз тілшісі
Ж. Вандриес кириллицаға негізделген орыс алфавиті жө-
148
нінде былай деген: «Славяндардың кирилл жəне мефодий
алфавиті – нағыз кереметтің өзі. Ағылшын, сақтар мен
ирландықтар алфавиті бұдан əлдеқайда алыс жатыр. Бұлар
латын алфавитін өз тілдеріне жақындатпақ болып əлденеше
ғасыр əуреленді, бірақ онысынан онша нəтиже шықпады»
62
.
Алфавит атаулыға баға беру үшін оның адамзат қоғамында
атқаратын қызметіне қарай жəне бүкілодақтық прогре-
ске қаншалықты пайдасы бар деген тұрғыдан қарау керек.
Осыған қоса мəдениеті ертеден дамыған елдің жағдайымен
де санасу қажет. Орыс алфавиті мұндай шарттардың
біразына жауап берерлік жағдайда. Мəселен, жақсы болсын,
жаман болсын осыдан елу бес жыл бұрын қабылданған бұл
алфавит қазір жарты ғасырдан астам уақыт бойы ұлттық
мəдениетімізді дамытуға қызмет етіп келеді. Қазақ тілінің
табиғатына тəн емес артық-ауыс əріптерінің барлығына
қарамастан, ұлттық мəдениет тарихында үлкен орын ала-
тын бұл жазуды ешкім жоққа шығара алмайды. Ол мəңгілік
қазынамыздың біріне айналды. Сөйтіп, жазуымыздың бір-
неше сатылы кезеңдерін саралай келе айтпағымыз, қай
тұрғыдан алып қарасақ та, орыс графикасына негізделген
алфавиттің артықшылығы айқын. Шынында, тіліміздің
даму деңгейі дөп таңбалап отырған қазіргі жазуымыз осы-
лайша өрістемесе, біз сөздік құрамымыздағы мыңдаған
сөздерді əлі күнге дейін былықтырып жазып келген болар
едік. Əсіресе түбегейлі байлығымызға айналған қатары сан
мыңдап саналатын халықаралық терминдер мен орыс тілі
арқылы келген кірме сөздерді таңбалау да есепсіз былыққа
батқан болар едік. Əрбір сөздің, əрбір терминнің, графика-
лық пішінін дəл түсіруде орыс алфавитінің септігі болғаны
даусыз. Алайда бұл алфавиттің де осалдығы байқала
бастады. Сондықтан да, əсіресе, түбі бір түркі халықтары-
ның тұтастығына қызмет ете бастаған латын жазуының
күн тəртібіне қайта шығуы тегін емес. Бұл өз алдына
тоқталуды қажет ететін күрделі сала.
62
Вандриес Ж. Язык. М., 1937. С.296.
Достарыңызбен бөлісу: |
