140
дүние жаңалықтарының жаршысына айналдыра білді. Ұлт
жəне тіл мəселесі жөнінде 1921 жылы өткен партияның
X съезі нақты тұжырымға келді.
...Оның жалпы мазмұны өз сөзімізбен айтқанда, былай
болып шығады. Алға кеткен орталық Ресейді қуып жету
үшін орыстан өзге халықтардың еңбекші бұқарасына жəр-
дем ету. Мəселен, сол халықтардың ұлттық болмысына
сəйкес келетін кеңестік мемлекеттіліктің түрі, ана тілінде
жұмыс істейтін жергілікті тұрғындар тұрмысы мен мінез-
құлқын жақсы білетін адамдардан тұратын сот, əкімшілік,
шаруашылық, өкімет органдарын дамытып тұрақтандыру
қажеттігі айтылды. Сондай-ақ, ана тілінде баспасөзді, мек-
тепті, театрды, клуб пен мəдени-ағарту мекемелерінің
жұмысын жандандыру, басқару жүйесімен əсіресе, оқу-
білім саласы бойынша жергілікті жерде партия, кеңес қыз-
меткерлерін, білікті маман жұмысшыларды жеделірек
даярлау үшін жалпы жəне кəсіптік-техникалық білім беретін
мектептер мен курстар тармақтарын (əсіресе, қырғыз (қазақ),
башқұрт, түрікпен, өзбек, тəжік, əзірбайжан, татар, дағыс-
тандықтар үшін) ашып, дамыту
56
жөнінде нақты шаралар
жүргізілді.
Сол мамандарды əзірлеп, өркениеттен кенжелеп қалған
шет аймақтар жұртшылығын социалистік экономикамен
мəдениетке қосу үшін əрбір ұлттың өз ана тілінде көпке
ортақ жазу жүйесі жасалуы тиіс болды.
Бұл игі іспен айналыспаған адам кемде-кем: басшы
қызметте отырған кісілер, алдыңғы қатардағы интелли-
генция өкілдері т.т. Əсіресе, тіл білімпаздары төңкеріс
алдындағы жылдардағыдай тиіп-қашып факті жинаумен
ғана шектелмей, еліміздегі барлық тілдердің бүгінгі жайы
мен даму, жетілу мүмкіндігін жоспарлы түрде жүйелей
зерттеумен шұғылданды.
56
КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов. М.,
1953. С. 559.
141
Мемлекетіміз жергілікті ана тілінде оқу құралдарын
жəне аударма кітаптарды көптеп шығара бастады. Ал га-
зеттер мен журналдардың халық игілігіне қызмет етуі
мəдени жетістігіміздің бір парасы болып табылады.
Алғашқы бесжылдықтар тұсында оқу-ағарту ісінде қыр-
уар жұмыстар істелді. Кеңес Одағы жаппай сауатты мемле-
кетке айналды. Халқымыздың жасампаз еңбегінің нəтиже-
сінде бұл жылдары шынында да капиталистік мемлекеттер-
дің ешқайсысының өңі түгілі түсіне де кірмейтін ғажайып
мəдени өрлеу жасалды. Осы мақсатты орындауға бірден-
бір себепкер болған іс – тіл проблемаларының дұрыс жолға
қойылуы деп білеміз.
Қазан төңкерісінен бергі жердегі жазу мəдениетіміздің
тарихын үш кезеңге бөліп қарастырған жөн. Негізінен араб
жазу үлгісін пайдаланған 20-жылдарды – алғашқы кезең деп
қарасақ, латыншаны əжетке жаратқан 30-жылдарды екінші
кезең деп білеміз. Ал 40-жылдардың басынан біз жап-
пай орыс үлгісін пайдалана бастадық. Содан бері қарайғы
уақытты – үшінші кезең есебінде қарастыру дұрыс.
Аталған үш кезеңде халқымыз үш түрлі жазу үлгісін
пайдаланған екен. Үш топқа бөліп қарауымыздың мəнісі де
осыған байланысты.
Бұл үш жазудың сауат ашу ісінде қилы мінез танытқа-
нын жасыруға болмайды. Ол жөніндегі қайсыбір ойлары-
мызды айтпас бұрын, мына жайға мəн бере кетейік.
В.И. Ленин 1919 жылы 26 желтоқсанда РСФСР тұр-
ғындары ортасында сауатсыздықты жою жөніндегі декретке
қол қойды.
Қазақстан үкіметі елді жайлаған аштық пен жалаңаш-
жалпылыққа қарамастан бұл жылдары көптің сауатын
ашуда орасан зор жұмыстар жүргізді. Ол 1921 жылғы
26 шілдеде сауатсыздықты жою туралы арнайы қаулы қа-
былдап, нақты шаралар белгіледі. Мемлекеттік мəні ерекше
мəселені жүзеге асыра аларлық қабілеті бар 16 мен 50-дің
арасындағы сауатсыз азаматтардың бəрі еңбекке тартыл-
142
ды. Еңбекші бұқараның ынтасымен партия басшылығы
жүргізген жұмыстарының нəтижесінде 1920-21 жылдары
Қазақстанда 2412 сауатсыздықты жою пункттері ашылған
екен. Онда 72232 адам оқыпты. Жаппай сауаттану кезінде
кездескен қиындықтардың ең бастысы ана тілінде оқыта-
тын оқу құралдарының жетіспеуі жəне сапасының төмен-
дігі еді.
Алайда жыл өткен сайын жұмыс жандана түсті. Егер
1923 жылы 3000 адам сауаттанып, 90270 адам оқытатын
1003 пункт ашу көзделсе, 1924–25 оқу жылында мұндай
пункттердің саны 6677 болған екен.
1921–22 жылы тұңғыш рет қазақша оқу құралы басылып
шықты. Оның біразы Қазан қаласында басылған.
Ал 1925–26 оқу жылында республика бойынша 3344 мек-
теп жұмыс істей бастаған. Оның 111-і ғана жеті жылдық
жəне екінші басқыш (вторая ступень) мектеп болған. Бұларда
сабақ оқыған 17720 баланың 3048-і қазақ екен. 215142 бала
оқитын 3233 бастауыш мектепте 67769 қазақ баласы
57
білім
алған.
Сөйтіп, 1920 жылы республика бойынша сауаттылар
санын процентке шаққанда 14,4 болса, оның ішінде қазақ-
тар қалада 13,9 процент те, ауылды жерлерде 2,9 процент
болған. Ал 1926 жылғы санаққа жүгінсек, сауаттылығы-
мыздың едəуір арта түскенін байқаймыз. Мəселен, 17 мен
35 жастағылардың сауаттылығын əртүрлі ұлт өкілдері бо-
йынша салыстырып қарасақ, республика бойынша сауатты
қазақтар саны 10 процентке, орыстар 57 процентке, укра-
индар 50,9, татарлар 67,5 процентке
58
жеткен. Сонда 1920–
1926 жылдар арасында республикамызда сауаттылардың
саны 244 мың адамнан асқан.
Баспа орындары ашылып, онда қазақша кітаптар шығару
ісі жолға қойылды. Жаңадан пайда болған газет, журналдар
57
Директивы ВКП(б) и постановления Сов. правительства о народном
образовании за 1918–1947 гг. М., 1947.
58
ҚазССР Орт. мемл. мұрағаты. 81-қ., І т., 1513-іс.
Достарыңызбен бөлісу: |
