Терминологиясы

152
болады.  Бұрынғы  сөздер  жаңаша  қызметке  көшеді.  Соның 
нəтижесінде тілдің икемділігі, байлығы, нақтылығы артады. 
Жаңадан жасалатын сөздер ойдан табылған жаңалық арқылы 
емес,  тілде  бұрыннан  бар  сөз  тудыру  амалдары  арқылы, 
бастапқы үлгілер негізінде соған ұқсатып жасау арқылы пай-
да болады.
Жалпы,  сөз  жасаудың  ғасырлар  бойы  талқыға  түсіп, 
дəуірлер сынынан өткен əлденеше жолы бар. Осы процеске 
тұрақты түрде қатысып отыратын негізгі элементтер – сөз, 
түбір (негіз) жəне қосымшалар. Бұлардың қатысуынсыз тілде 
бірде-бір сөзжасам реакциясы жүрмейді, бірде-бір жаңа сөз 
жасалмайды.  Сонда  алдымен  байқалатын  нəрсе  тілдің  осы 
негізгі элементтері барлық уақытта сөз жасам процесіне ак-
тив  қатыса  бермейтіні,  яғни  бұлар  дəуіріне,  кезеңіне  орай 
құбылып отыратын қоғам өміріндегі өзгерістерге сəйкестене 
дамиды. Тілдегі осындай құбылыстарды зерттеу арқылы біз 
əрбір кезеңнің өзіне тəн ерекшелігін танимыз, тіл, сөз арқылы 
таңбаланған  өзгеріс,  өрістерін  білеміз.  Жəне  сөзжасамның 
алуан-алуан түрін көреміз. Жаңа термин жасаудың тілдерде, 
оның  ішінде,  əсіресе,  түркі  тілдерінде  қалыптасқан  мына-
дай  бірнеше  жолын  атап  көрсетуге  болады:  семантикалық 
тəсіл,  морфологиялық  тəсіл,  синтаксистік  тəсіл  жəне 
калькалау тəсілі. Аталып отырған тəсілдің бəрі де негізінен, 
екі  түрлі  арнадан  туындайды.  Ол  қандай  арна?  Біз  жинап, 
сұрыптаған терминологиялық материал табиғаты қазақ тілі 
терминологиясының  ең  негізгі  екі  жолға  сүйене  отырып 
жасалғанын көрсетеді. Оның бірі – тілімізде бұрыннан бар 
сөздерді  терминдік  мəнде  қолдану  болса,  екіншісі – жаңа 
терминдерді  қазақ  тілінің  сөзжасам  мүмкіндіктерін  пайда-
лана  отырып  жасау.  Тіл  табиғатында  қалыптаса  бастаған 
терминжасамның  аталмыш  тəсілдерінің  бəрі  де  осы  негізгі 
екі бағыт шеңберінде туындаған. 
Терминжасам  тəсілдеріне  жеке-жеке  тоқталмас  бұрын, 
ғылым тілі мен жалпы халықтық тілдің сөзжасам процесіндегі 
өзара ортақ қасиеттері мен ерекшеленетін белгілерін анықтап 
алу қажет. 

153
Кейбір  ғалымдардың
63
  атап  көрсеткеніндей,  жалпыха-
лықтық  тіл  қорын  байытып  отырған  тəсілдің  қай-қайсысы 
да  терминжасам  процесінде  өнімді  қызмет  атқара  алады. 
Əңгіме – тілдердің даму тарихында қанат жайған семанти-
калық,  синтаксистік,  морфологиялық  амалдар  туралы  бо-
лып отыр. Бұл – қазақ əдеби тілінде қалыптасқан сөзжасам 
принциптері терминдердің жасалуында да сақталады деген 
сөз. Ғылым тілі негізінен осы принциптерге сүйене отырып, 
сонымен  бірге  дəлдікпен  дəйектілікке  негізделген  жаңа 
сөз жасаудың өзіндік жүйесін түзеді. Мұның бəрі термино-
логиялық  лексика  талабына  сай  заңдылыққа  лайықты  жа-
салады. 
Соңғы  он  бес-жиырма  жыл  барысында  пайда  болған 
жаңа  терминдер  жəне  арнайы  лексиканың  осы  саласы  жа-
йындағы  пікірлер  ыңғайына  қарағанда,  бұлар,  біріншіден, 
жалпы  əдеби  тілдің  ерекше  қызметі  бар  бір  тармағы  (яғни 
ғылым тілі) болып табылатын тіл единицасы, екіншіден, ол 
белгілі  бір  нысан  мен  ұғымдар  атауы,  үшіншіден,  термин-
де  анықтағыштық  (дефиниция)  белгі  басым  болуы  керек, 
өйткені  белгілі  бір  ұғымның  мазмұны  осы  анықтағыштық 
қасиеті арқылы айқындалады. Ал бұл бір ұғымды келесі бір 
ұғымнан  айырып  тану  үшін  жəне  сол  ұғымды  арнайы  бір 
классификациялық  қатарда  қарастыруға  мүмкіндік  жасау 
үшін қажет. 
Сонда  терминжасамның  өзіне  тəн  мынадай  өзгеше 
белгілерін атап көрсетуге болатын тəрізді.
Жалпыға  бірдей  қарапайым  сөздер  қоғамдағы  өзара 
қарым-қатынас  қажетіне  байланысты  туындап  жəне  оны 
сол  тілде  сөйлейтін  кез  келген  адам  жасай  алатын  болса, 
терминдер  белгілі  бір  кəсіп  пен  мамандыққа  тəн  ұғымды 
білдіру үшін жасалады да, сол саланың мамандары арасын-
63
  Даниленко  В.П.  Русская  терминология.  Опыт  лингвистического  анализа. 
М., 1977. С.90.

154
да ғана қолданылады. Тіпті мұны Г.О. Винокур
64
 айтқандай, 
күнделікті  практикалық  мұқтаждық  тудырады,  оны  белгілі 
саладағы  мамандар  жасайды.  Осыдан  байқалатындай,  тер-
мин  дегеніңізді  саналы  түрде  қадағалап,  қолдан  жасап, 
сұрыптап отырмаса, ғалымдар бірін-бірі түсінуден
65
 қалуы да 
ықтимал.  Өйткені  ғылымның  мазмұны  оның  формасы-мен, 
яғни керісінше айтсақ, ғылым түрі оның мазмұнымен тікелей 
байланысты болмақ. Бұл – ғылым мазмұны оның формасын 
тудырады  да,  соған  тəуелді  болады  деген  сөз.  Алайда  тер-
миндер сол өзі пайда болған салада тұрақтанып, өзгерместей 
қатып  қалатын  категория  емес.  Тіл  дамуына  байланысты 
қасиет  оған  да  тəн.  Бір  ғылым  саласының  əжетіне  жараған 
термин  екінші  бір  ғылым  саласының  да  мұқтажын  өтеуі 
мүмкін. Тіпті керек десеңіз, бір кезде шектеулі шеңберде ғана 
болған терминдердің жалпы əдеби тіл сөздігінің құрамынан 
орын алып жататын да кезі жоқ емес. Бірақ ол қай ғылымның 
саласында да тек терминдік сапада жұмсалуға тиіс. Ең негізгі 
шарт осы.
Сөйтіп,  терминжасам  дегеніңіз  қоғам  мүшелерінің  са-
налы  əрекеті  нəтижесінде  жасалатын  құбылыс.  Жалпы 
халықтық  тілдегі  көптеген  сөздердің  қашан,  қалай  пайда 
болғанын  біле  бермейміз.  Ал  терминдердің,  тіпті  бүкіл  бір 
терминдік  жүйенің  неге  байланысты,  қалай,  қай  мезгілде 
жасалғанын  дəл  айтып  беруге  болады.  Бұл  жағынан  тер-
миндердің  ономастикалық  лексикамен  (кісі  аттарымен) 
ұқсасатын  жері  бары  да  рас.  Революция,  социализм,  кол-
хоз,  совхоз,  қызыл  отау,  бесжылдық,  өнеркəсіп,  тың  жер, 
тыңгер,  тиімділік,  сапалық  белгі,  ғарышкер,  жеделдету, 
бетбұрыс, қайта құру тəрізді т.б. толып жатқан сөздер мен 
тіркесімдердің қашан, қандай жағдайда жасалып, терминдік 
64
  Винокур  Г.О.  О  некоторых  явлениях  словообразования  в  русской  техни-
ческой терминологии//Труды МИФЛИ, 1939. Т.5. С.24.
65
 Будагов Р.А. Терминология и семиотика//Вестник МГУ. 1972. №5.