168
«ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНЕ ЕНДІРУ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ»
атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
16 ақпан 2018ж
ыл
Ключевые слова: упражнения, организм, гомеостаз, пульс, артериальное давление,
максимальное, минимальное давление, реставрация, динамика отдыха, выборка С. П. Петунова.
The article is sanctified to the results of research of adaptation changes of the cardiovascular
system of senior pupils.
Key words: exercises, organism, homeostasis, pulse, arterial pressure, maximum, minimum
pressure, restoration, recreation dynamics, SP Petunov's sampling.
Дене тәрбиесімен шұғылданғанда жасөспірімдердің жүрек-қантамырлар жүйесі бұлшық
еттер жұмысына бейімделетіні белгілі. Бейімделу процесі жағымды морфологиялық-
функциялық өзгерістермен білінеді. Жүктемелер жасөспірім мүмкіндігінен артық болатын
болса, жаттығу сабақтары жүрек-қантамырлар жүйесіне жағымсыз морфологиялық-
функциялық өзгерістер беруі мүмкін [1].
Дәрігерлік-педагогикалық бақылауда жүрек соғысы жиілігін немесе пульсті санау және
бағалау өте маңызды болып келеді. Пульс деп артерия қабырғаларының жүрек соғысы жиілігіне
орай ырғақты тербелістерін айтады. Жүректің сол қарыншасынан лақтырылған қан қолқа
тамырдың қабырғасын созады, созылған жерінің серпімді толқыны артерия қабырғасымен
шетке қарай тарайды да, саусақпен басқан кезде толқын болып сезіледі [2].
Пульсті шыбық артериясын басып санайды. Егерде шыбық артериясынан пульсті зерттеу
қиындық туғызса, күре тамырдан тексеруге болады. Пульсті 10, 15, 20, 30 сек ішінде саналады
және бір минутқа келтіріледі.
Бапкер пульстің жиілігін міндетті түрде білу қажет. Дені сау ересек адам пульсінің
жиілігі минутына 60-80 рет. Пульс жиілігіне адам денесінің қалпы, жасы мен жынысы әсер етеді,
жатқан кезде адамның пульсі 10 ретке сирек болады.
Қан қысымының максимал, минимал дәрежесін айырады. Максимал қысым жүректің сол
қарыншасының систоласы кезінде жасалады. Оның деңгейі систола күшіне тәуелді. Минимал
қысым жүректің сол қарыншасының диастоласы кезінде жасалады [3].
Пульстік қысым, максимал қысым мен минимал қысым айырмасы болып келеді.
Пульстік қысым қанша көп болса, жүректің соқпалы көлемі сонша көп болады. Дені сау
адамдардың қалыпты максимал қысымы 100-140 мм, минимал қысымы 60-80 мм.
Жүрек-қантамырлар жүйесі қызметін ең алдымен адамның тыныштық күйінде зерттейді.
Ал жүрек жұмысын артериялық қысым арқылы бағалау үшін әртүрлі жүктемелер беру
қолданылады және онан кейін олардың қайта қалыпқа келу жылдамдығын анықтайды. Осы
сияқты зерттеулер функционалдық сынамалар болып табылады. Функционалдық сынамалар
жүрек-қантамырлар функциясы туралы мағлумат береді, солардың ішінде С.П.Летунов
сынамасы кеңінен қолданылады [4]. Сынама былай жүргізіледі: алдымен пульс пен артериялық
қысым тыныштық күйде өлшенеді. Осыдан соң зерттелушіге 20 рет отырып-тұру жаттығуы
беріледі. Қайта қалыпқа келу реакциясын әрбір минут сайын тіркейді және 3 минут бақылайды.
Екінші жүктеме бір орында тұрып 15 сек бойы шапшаң жүгіру болып келеді. Қайта қалыпқа
келуін 4 мин бақылайды. Үшінші жүктемеге бір орында 3 мин бойы жиілігі минутына 180 адым
болатын жүгіріс жатады. Қайта қалыпқа келу уақыты 5 мин. Белгіленген уақыттың әрбір
минутында жүрек соғысы жиілігі мен артериялық қан қысымы өлшенеді, хаттамаға тіркеледі.
Сынама барысында зерттелушінің арыз-шағымдары анықталып отырады.
Дене жұмысын атқарған кезде пульс пен артериялық қысым бір бағытта өзгереді: пульс
жиілейді, қысым көтеріледі. Дене жұмысына ең алдымен максимал қысымның көтерілгені оң
реакция саналады, себебі жүрек күші артады. Осы реакцияға сәйкес шеткі артериялар өзектері
кеңейеді, нәтижеде қан жүрісіне кедергі азайып, минимал қысым төмендейді. Максимал
қысымның көтерілуі, минимал қысымның төмендеуі, шеткі қантамырлар кедергісінің азаюы,
ұлпалар қанайналымын жақсартады. Пульстық қысымның көтерілгені жүректің соқпалы
көлемінің көбейгенін көрсетеді.
Нормалы жағдайда барлық функционалдық өзгерістер бастапқы қалпына 3-5 мин
арасында қайтып келгені дұрыс және бұл процес қанша шапшаң болса, жүрек-қантамырлар
169
«ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНЕ ЕНДІРУ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ»
атты аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
16 ақпан 2018 жыл
жүйесінің қызметі сонша жақсы деп саналады, ал реакциясы нормотониялық деп аталады.
Жұмыс қарқынына орай пульс пен артериялық қысым өзгерістері сонша айқын болады.
Пульс пен артериялық қысымның көтерілген шамасы қалпына қанша шапшаң келсе,
жүрек-қантамырлар жүйесінің функционалдық күйі сонша жоғары деп бағаланады және дене
жұмысына жақсы бейімділгенін көрсетеді [5]. Пульстің және артериялық қысымның бастапқы
қалпына келу уақыты зерттелушінің жаттыққандық қасиетіне де байланысты.
Біздің жұмысымызда жасөспірімдердің артериялық қан қысымы тыныштық күйде 102/57
мм болып, 20 рет отырып-тұрған жұмыстан кейін көтеріліп, 3 мин демалыста қайта қалпына
келді. Екінші жаттығудан соң қан қысымы алғашқы минутта 117/57 мм дейін көтерілді (Р<0,01),
ал демалыс кезеңінің 4 минутында 102/60 мм дейін төмендеп, тыныштық күйдегі шамасына дәл
келді (Р>0,01). Үш минуттық жүгіріс жаттығуынан соң артериялық қан қысымы өте жоғары
деңгейге жетті - 124/54 мм, ал демалыс кезеңінің бесінші минутында 101/62 мм дейін төмендеді,
демек, қайта қалыпқа келді. Табылған деректер жасөспірімдер жүрек- қантамырлар жүйесінің
бірден-бір объективті көрсеткіші болып келетінін және дене жүктемелеріне жақсы
бейімделгенін көрсетеді (1 кесте).
1-кесте. Жасөспірімдер артериялық қысымының дене жүктемелеріне
бейімделу сипаттамасы (С.П.Летунов сынамасы негізінде)
Ортақ
дәреже-
сі және
статист
ика-
лық
ауыт-
қулары
Қалыпты
күйдегі
қан қысымы
(с.б.)
1-ші жүктемеден кейін 20 рет отырып-тұру
Б а қ ы л а у у а қ ы т ы
max
min
1 мин
2 мин
3 мин
max
min
max
min
max
min
1
2
3
4
5
6
7
8
М ±
102,
5
57,5
117,5
55,0
112,0
54,5
106,5
54,0
m
0,79
1,06
1,00
0,94
0,78
1,18
0,91
1,22
Р
1-3
<0,01 Р
1-5
<0,01 Р
1-7<
0,05 Р
2-4>
0,05 Р
2-6 >
0,05 Р
2-8 >
0,05
1кест. 1 жалғасы
Ортақ
дәрежес
і және
статист
икалық
ауытқу
лары
2-ші жүктемеден кейін 15 секунд жүгіріс
Б а қ ы л а у у а қ ы т ы
1 мин
2 мин
3 мин
4 мин
max
min
max
min
max
min
max
min
9
10
11
12
13
14
15
16
М ±
117,
0
57,0
110,0
54,5
104,
5
56,5
102,0
60,5
m
1,58
1,27
1,13
0,89
0,89
0,93
0,78
0,96
Р
1-9
<0,05 Р
1-11
<0,01 Р
1-13>
0,05 Р
1-15>
0,05 Р
2-10 <
0,05 Р
2-12>
0,05 Р
2-14 >
0,05 Р
2-16
>
0,05
Достарыңызбен бөлісу: |
