122
жазуғаәртүрлі жағдай-лар итермелейді. Кейбіреулер жолдастары, әріптестері
немесе бала-шағасының өтініші бойынша жазса, екіншілері өзі туралы тарихта
із қалдыру, өзінің белгілі бір оқиғалардағы орнын көрсету мақсатында, енді
біреулері әлеуметтік тапсырысты орындайды. Оқырман мұндай шығармалардан
ерекше бір «құпияларды», «ешкімге айтылмаған тылсым сыр» күтеді.
Мемуарды көбінесе жасы ұлғайған адамдар жазады. Оның негізгі дерек көзі –
автордың жады (көбінесе олар ұмытшақтыққа шалдығады), көп дүние есінде
қала бермейді. Кейде олар мемуар жазу барысында ұмытылған дүниелерді еске
түсіру үшін басқа да дерек көздеріне сүйенеді. Көбіне олар басқа біреуден
естіген өсекке, айтылған әңгімеге, тіпті шындыққа жанаспайтын мәліметтерге
бой ұрады. Мемуарлардың ерекшеліктерінің бірі автордың шығарма жазылып
отырған заманының тарихи санасына сәйкес болып шығуы.
Кеңес заманында жазылған естеліктер идеологиялық шырмаудан шыға
алмайды. Баяндалып отырған заманның оқиғасы емес, көбінесе авторжеке
тұлғаларға тоқталады. Сол заманда болған белгілі оқиғаларға өзінің
қатыстылығын жеткізуге тырысады. Сол замандағы кейбір «шындықтарды»,
жеке тұлғаға байланысты мәліметтерді кішірейтіп көрсетуге тырысуы немесе
«ұмыт» қалдыруы, оқиғаларды баяндағанда қалыптасқан штамптар мен баға-
лауды пайлануы, өзі өзіне цензура жасауы шығарманың сапасына әсерін
тигізеді.
Мемуардың классикалық түрін 1992 жылы «О моем времени» деген атпен
Д.А.Қонаев жазды. Қазақ тіліне «Өтті дәурен осылай» – деп аударылды. Бұл
кітап көпшілік оқырманның қызығушылығын тудырды. Екінші басылымы 1994
жылы «Ақиқаттан аттауға болмайды» («От Сталина до Горбачева») деген атпен
жарық көрді. Д.А. Қонаевтың заманхаттары оның өз өмірі мен өмір сүріп
жатқан қоғамы жайлы жазылған естеліктерден құралған.
Д.А.Қонаев өз көзімен көрген, шынайы куә болған, өзі бел ортасында жүрген
оқиғаларды қағазға түсірген. И.Қабышұлы «Өтті дәурен осылай» атты кітапті
монғол тіліне аударды. Қырғыз, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт ағайындар
мың-мыңдап кітап сұратса, Түркия, Германия, АҚШ, Италия, Корея елдері бұл
еңбекті өз тілдеріне аударып бастырды.
Естеліктерді сынау технологиясына автордың жеке басын зерттеуоқиғаның
уақытын, болған жерін анықтау, автордың сол оқиғаға қатыстығын анықтау (сол
оқиғаның ішінде өзі жүрді ме, әлде біреуден естіді ме),оқиғаның толық
процессін білуі, осы тақырып бойынша ғылыми әдебиетті білуі, естеліктің
жазылу тарихын, оның баспаханаға дейінгі сипатын білу жатады.
3. Жекебас күнделігі – тарихи дерек
Күнделік оқиға өтіп жатқан уақытта жазылады (оқиғанның синхрондығы).
Автордың бүкіл оқиғаны бүге-шегесіне дейін білуі оны нақты құжат екендігін
дәлелдейді. Күнделіктің мерзімі қойылады, онда оның оқиғаға байланысты
әсері, жеке пікірі, көзқарасы жазылады.
123
Күнделік жазу түрлері әрқилы болады. Күнделікті күнде толтыру, оны
толтырған кезінде автор осыны келешекте жариялаймын деп үміттенеді,
сондықтан ол оқиға барысындағы өзінің рөліне асыра баға беруге
тырысады.Автордыңбілімі, оның болған оқиғаға талдау жасай алуы, өз ойын
жеткізуге құмарлығы күнделіктің ерекшелігіне жатады. Басқа бір адамға ойын
білдіруге жүрексінеді, қорқады, қауіптенеді, сондықтан бар ойын қағазға түсіруі
де оның ерекшелігі.
Автор өткен өміріне орала беруге тырысады. Автор күнделікті тек өзі үшін
жазады, оны ол тірі пендеге көрсетпеуге тырысады. Екінші біреуі күнделікті
әдейі жариялау үшін жазады. Күнделік дәптерге, қалың дәптерге, қойын
кітапшасына немесе апталық беттеріне жазылады. Онда телефон нөмірлері,
мекен-жай, афоризм, қысқа тақпақтар, ақылды ойлар, жоспар т.б.
ұмытылмайтын мына сұрақтарға жауап береді: а)кім жазды? б) неге жазды? в)
қалай сақталған, қайдан, қалай табылды? г) күнделік күні бұрын жариялау үшін
жазылған ба, әдеби түзетуден өткізілген бе? Міне осы сұрақтарға жауап
бергенде ғана күнделікті дерек ретінде пайдалану мәселесі шешіледі.
Күнделіктің авторы және оның мазмұны субъективті.
Күнделіктің тарихи деректік ерекшеліктері мынада. Автор сол заманның
тәрбиесінің, моральдық принциптерінің, өмір сүру ортасының негізгі
талаптарын орындайды. Күнделіккөбінесе жасырын жазылады, яғни оған басқа
адамдардыңықпалы жоқ. Ол құпия жазылса да, автор оны белгілі бір уақытта
бөтен адамдардың оқитындығын сезінеді. Сондықтан автор жан-жағына жал-
тақтайды, эгоцентризмге бой ұрады.Өзінің істеген жағымсыз қылықтарын
түсіндіруге тырысады, кейде өзінің аз ғана үлесін ұлғайтып көрсетуге бейім.
Күнделіктерді тарихи дерек ретінде пайдаланубарысында ескерілетін жәйіттер
бар.
Біріншіден,кез-келген
күнделік
тарихи
оқиғаны
толық
қамтымайды.Автордың ойы тұрақсыз, жалпы бір идеяға, заманның
идеологиялық принциптеріне бағына бермейді. Күнделік еркін жанрда
жазылады.
4.Эпистолярлық жанрдың мәліметтерін
тарихи дерек ретінде пайдаланудың әдістері
Адамзаттың даму процесімен бірге дамып, жетіліп келе жатқан адамдардың
қарым-қатынас әрекеттері тек ауызша ғана емес, жазбаша да заман талабына
сай қарым-қатынас жолдары арқылы жүзеге асады. Қарым-қатынас
әрекеттерінің бірі – хат жазу дәстүрі. Хат жазу ертеден бүгінгі таңға дейін
әлеуметтік жағынан алғанда мәдени және тарихи мәні зор жанрлардың, жазба
тілдің ежелгі формаларының бірі болып табылады.
Эпистолография (грек. epіstole – жолдау, хат) – хат түрінде жазылған шығарма.
Мұндай шығарма түріне ірі қоғам қайраткерлерінің өзара жазысқан, тарихи
мәні бар, әдеби мұраға айналған хаттары жатады. Эпистолярлық жанр
түрлері: жалпы амандықты білдіретін, қызметтік, шығармашылық жеке, жеке
Достарыңызбен бөлісу: |
