52
жұмбақтар;
ертегілер:(кумулятивті,суммированные,жануарлар
туралы,
таңғажайып,новелла түріндегі ертегілер,тұрмыстық, батырлар туралы ертегілер,
переработкибылин,сказки–пародии);
прозалық әңгімелер:(аңыз,был, предания, сказы,анекдотХХ ғасырдағы
француз тарихшысы Люсьен Февер «история, несомненно, создается на
основе письменных документов. Когда они есть. Но она может и должна
создаваться и безписменных документов когда их несуществует» деп, та-
рихи зерттеулерде деректердің басқа да түрлерін пайдалануды жоққа
шығармапты. [Бой за историю. М., 1991. 22 б.].
Сондықтандақазақ тарихын зерттеуде ауызша деректердің орны ерекше.
Өкінішке орай қазақ халқының өте бай ауызша шығармаларын зерттеу тек
әдебиетші ғалымдардың еншісінде болған. Бұл жөнінде белгілі қазақ
тарихшысы Меруерт Қуатқызы (...казахское устное творчество было в
основном объектом изучение фольклористов, литературоведов, а историки
и этногрофы относились к применении устный традиции для
реконструкций прошлой казахов весма осторожно)[Казахстан и
Центральная Азия в XV–XVII в.в. история, политика, дипломатия. Алматы:
Дайк-пресс, 1998, 67 бет] деп көрсетті.
Қазақ тарихының ауызша деректерін шамамен 10 топқа бөлуге болады. Олар
мыналар: нормативті деректер, генеология, әдептік заң нормалары,
аңыздармен ертегілер, батырлар жыры, лирикалық поэмалар, мақал-
мәтелдер және жұмбақтар, халық композиторларының әндері, халық
ақындарының өлеңдері, билер мен шешендер сөзі, ономастика
материалдары т.с.с. Әлбетте, бұл топтаудың шартты түрде екені белгілі.
Өйткені кейбір деректер бір топтан екінші бір топқа ауыса береді.
2. Фольклорлық матералдарды
тарихи дерек ретінде пайдалану проблемасы
Шын мәнінде біздің әдебиетшілер қазақтың ауыз әдебиетін жан-жақты зерттеп,
көптеген диссертациялар жазды, жинақтар шығарды. Оның материалдарын өз
зерттеулерінде пайдаланды. Тіпті кейбірі ауызша әдебиеттердің тарихилығын
зерттеді.
Әйтседе қазақ тарихын жазуда ауыз әдебиетінің мұралары пайдаланылмады
деген пікірден аулақпыз. Раши-ад-дин, Әбілғазы Баһадұр хан, Өтеміс қажы,
Шәкәрім Құдайбердіұлы, Құрбанғали Халит, М.Ж.Көпейұлы, Е.Бекмаханов,
Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. еңбектерінде ауызша деректер молынан
пайдаланған.
Қазақтың кәсіби тарих ғылымының негізін қалаушылардың бірі Ермұхан
Бекмаханов «тарихи ірі уақиғалар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырған
халықтын ауызша шығармашылығы: дастан, өлең, қисса, батырлар жыры,
ертегі, аңыз т.б. арқылы қазақ халқының есінде сақталған» деген пікірі
53
талас тудырмаса керек. [Қазақстан ХІХғ. 20-40 жылдары. Алматы: Қазақ
Университеті. 1992, 43 бет.]
Қазақ халқының ауызша тарихының үлкен ғылыми проблема дәрежесіне дейін
көтерген филология хылымының докторы, профессор А. Сейдімбек. Ол өзінің
көп жылдық зерттеу жұмысының нәтижесін 2008 жылы аяқтап, Астанадағы
«Фолиант» баспасынан 728 беттік кітап етіп шығарды [Қазақтың ауызша
тарихы: зерттеу]. Қазақ халқының шежірелік туындыларын талдап, оған
сараптама жасап, оларды тарихи дерек ретінде пайдаланудың ғы-лыми
тұжырымдамасын жасап берді. Ғалымның айтуы бойынша шежіре тарату
дәстүрі көпшілік түркі халықтарына тән болғанымен, нақ қазақ сияқты оны
өзінің тарихының мәйегіне айналдырған халық жоқ сияқты. Кітаптың
құндылығы – ондағы тақырыпқа байланысты терминдерге түсінік беріп, халық
арасында ұмыты-лып бара жатқан ұғымдарды қайта тірілту.
Өз зерттеулерінде ауызша деректерді молынан пайдаланып жүрген
ғалымдардың бірі, профессор Ж.О. Артықбаев. Автор ауызша деректерді
пайдалануда көп ғалымдарға үлгі боларлық. Оның «для создание объективной
истории Казахстана значение устной историологий черезвычайно важно,
поскольку до конца первой половины ХІХ века письменной литература не
играла в казахском обществе сколько нибудь серьезной роли» [История
Казахстана. Учебник для вузов. Қостанай: ТОО «Центрально-Азиатское
книжное издательство», 2006. 20-бет] дегеніне алып-қосарымыз жоқ.
Ауызша деректерді зерттеушілер кәдесіне жарату мәселесін алғашқы рет
көтерген Қарағанды мемлекеттік университетінің оқытушы ғалымдары.
Археология, этнография және Қазақстан тарихы кафедрасында профессор
Ж.Артықбаевтың басшылығымен, ауызша деректерді пайдаланудың теориялық
және әдіснамалық проблемаларын зерттеу мәселесі жолға қойылды. Өткен ға-
сырдың 90-жылдары мұнда осы тақырыпқа арналған бірнеше кандидаттық тіпті
докторлық диссертациялар қорғалды.
1999 жылы осы кафедра аспиранты Елешова З.Е.«XV–XVII ғғ. қазақ
тарихының фольклорлық нұсқасы»тақырыбында диссертациялық зерттеу
орындалды. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты тарихи фольклор
материалдары негізінде XV–XVII ғасырлардағы қазақ халқының тарихын
көрсету еді. Автор өз мақсатын толығымен орындады. Бұл дәуір Алаш
жұртының енші алу, қазақ, ноғай және өзбек болып бөліну процесінің жүріп
жатқан кезі еді. Сондықтанда оның жинаған тарихи деректері осы бауырлас үш
халыққа да ортақ.
Тарихи оқиғаларды баяндай отыра, автор қол жазба түрінде немесе ауызша
айтылып
жүрген
тарихи
фольклорлық
фрагменттермен
сюжеттерге
текстологиялық талдау жасау және тұтас деректік қор қалыптастыру, дерек
түрін
өзара
салыстыру
сияқты
әдістемелік
жұмыстар
жүргізген.
Диссертациялық зерттеу негізінде автор қазақ тарихының белгілі бір кезеңін
зерттеуде фольклорлық деректердің құныдылығын дәлелдейді.
3. Халық ауыз әдебиеті нұсқалары тарихи дерек
Достарыңызбен бөлісу: |
