Қадам бассаң, мәз болам.
Тағы-тағы баса ғой
Тақымыңды жаз балам
Қаз баса ғой қарағым,
Құтты болсын қадамың.
Үлкендер мен балалардың қатысуымен болатын салт-дәстүрлердің
мағынасы терең. Сәбидің тұсауын кесетін адам да еліне танымал, сыйлы, өз
ортасында беделді адам болуы тиіс. Бала аяғынан тұрып, есін білгеннен кейін
әке-шешесі, туған-туыстары «сенің тұсауыңды сол адам кескен, сен соған
тартып ширақ болдың, ол білімді , ақылды адам», - деп өсіп келе жатқан
балаға үлгі-өнеге көретеді. Өркениетті елдер қатарына ілесуді мұрат еткен
қонақжай, бауырмал, жомарт қазақ халқы ата-баба дәстүрін жалғастырып
келеді. Баланы бағып-қағып, тәрбиелеу, өсіру – ата-ананың қоғам алдындағы
жауапкершілігі, отбасындағы міндеті.
Бала - бар асылымыз, мөлдір бұлақтың бастауындай тіршілік иесі.
Тәлім-тәрбиені бала бойына сіңіру әрі бала санасына, қоршаған ортасына,
еліне деген мақтаныш сезімін ұялту, ұлттық рухпен тәрбиелеу арқылы
сатылы түрде дамитын үрдіс.
«Қазақ халқының этнопедагогикасы» курсының бағдарламасында
«Халқым қандай десең, салтымнан біл дегендей, адам баласы дүниеге
келгеннен бастап, дүниеден өткенге дейінгі өмірі, сенімі, түсінігі, тұрмыс-
тіршілік әрекеті мен әдет-ғұрыптарының туатындығы»
Тәрбиешінің әрбір игілікті ісі баланың жан әлеміне, рухани қалыптасуына
бағытталады. Бос уақыттарда әр баламен жеке жұмыс жүргізіп, баланың
танымдық қызығушылығын дамытатын әдістерді пайдалануға болады.
Этнопедагогика негізінде балалардың танымдық белсенділіктерге арттыру
мақсатында іс-шаралар ұйымдастыру –баланың шығармашылығын
дамытудың бір әдісі. «Бесікке салу» мен «Тұсау кесу» үлгісін барысында
көрсету, түсіндіру, фильм қолдану сияқты қызықты көріністер, көрсетілетін
әрбір детальдар бала есінде ұзақ сақталады. Балалар алдында ұлттық
нақышпен жабдықталған бесік, бесіктің жанында кимешек киген әже, - не
үшін, қалай пайдалануды түсіндіреді. Бесік жырын айта отырып, оң жақтан
бесікке сәбиді салып, орап, тербетеді.
Бесік – киелі, әр баланың ата-анасы қастерлейтін атадан балаға келе
жатқан отбасының алтын қазынасы. Әженің маңына жиналған балалар
көріністі көзбен көріп, өзінше танымдық, тағлымдық ой, көзқарасын
калыптастыра алады. Шараны ұйымдастырушы тәрбиеші балаларға бағыт
беріп, салт-дәстүрлердің бала тәрбиесіндегі ерекшелігін жан-жақты
мысалдармен, аңыз, ертегілермен түсіндіреді.
Қай ғасырда, қай қоғамда болмасын ата-ана міндеті – өмірін
жалғастыратын саналы ұрпақ тәрбиелеу. Кешегі нәресте бүгінгі ақылы
толысқан, парасатты, ойы озық азамат – отбасының тәрбиесін көріп өз елінің
патриоты болып қоғамның жеке тұлғасына айналады. Ендеше әр ұлт ұрпақ
үшін салт-дәстүрлердің бала тәрбиесінде алатын орны ерекше.
92
ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ НЕГІЗІНДЕ ТІЛДІ ҮЙРЕТЕ
ОТЫРЫП МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Қайролдаева Анар Нұрғалиқызы
«Өрлеу» «БАҰО» АҚ филиалы «Алматы облысы бойынша педагог
қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты», «Мұғалімнің кәсіби
дамуын психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қолдау» кафедрасының аға
оқытушысы
Әр халықтың ғасырлар бойы мысқылдап жиналып, бейне бір арнасы кең
өзендей асқар таудай болып қалыптасқан өзіне тән салт-сана, дәстүрлері
болады. Бұл салт-сана, достүрлер сол халқықтың адам тәрбиесі, адамгершілік
дүниеге, өмірге көзқарасы мен рухани күйінен туған. Сол үшін де ол
халықтың жан дүниесінің айнасы, ұрпақтарының кәдір тұтар мұрасы болып
қалады.Бірақ салт-сана, дәстүр біткеннің бәрі тапжылмайтын, өзгермейтін,
қатып қалған дүние деп қарауға әсте болмайды, ол дәуірден-дәуірге,
ұрпақтан-ұрпаққа өткен сайын, сол өзі өмір сүрген заманның, ортаның
көзқарасына, қажетіне қарай мазмұнмағына алып, байып, жаңғырып
отырады, жаңа, жас сипат алады. Яғни керектісі сақталады да, тозғаны өмір
кешіне ілеспей қала береді. Мұның өзі табиғи тұрғыдан алып қарағанда
заңды да.«Қырдағы көшпелі халықтың шешендік тапқырлыққа бейім келетіні
—
алаңсыз көшпелі өмір сүргенінен шығар, әлде өз көз алдыпдағы
табиғаттың көп жұлдызды ашық аспан мен ұшы қиырсыз жасыл даланың
шабытты әсерінен шығар… Дала тұрғыны – қазақ мораль жағынан да, ой
өрісінің қабілеттілігі жағынан да… жоғары тұрады. Поэзияға бейімділік
әсіресе суырып салма шешендік барлық көшпелі нәсілдерге тән қасиет» –
деген еді ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов. Расында да халқымыз-
атамзаманынан бері кешірімсіз, өте ауыр жағдай деп санап келе жатқан жер
дауы, қүн, дауы, жесір дауы, мал дауы т.б. сияқты оқиғаларда көбіне ақылды
ұл-қызының аталы айтылған бір ауыз сөзімен ғана бітімге келтіріп шешім
тапқызған.
Сан-саналы ұлттық дәстүр атаулының мән-мағынасына үңіле қарасақ,
онда адалдық, адамгершілік, ізеттілік, үлкенге құрмет, кішіге шапағат т.б.
сияқты аса қасиетті этикалық және эстетикалық тәрбие жатқанын аңғару
қиын емес.
Қазақ жалпы құс атаулыны аяиды, оларға жанашырлық білдіреді.
Тұмсығы тесік құстар бәрі табиғаттың азат перзенті. Оның бостығына, өсіп
көбеюіне қиянат етпеу керек, оларды жәбірлемеу керек деп түсінеді. Балалар
ойнап жүріп торғайдың балапанын ұстап алса да дереу қоя бергізеді.Құстың
ұясын бұзбау, жұмыртқасын сындырмау, балапанын жәбірлемеу егде тартқан
адамдардың қашаннан бергі балаларына айтып отыратын өсиет. Олар мұндай
қиянатқа тиым салып отырды. Ілуде бір тентекті қөрсе жағасын ұстап жек
көріп кетеді. Өзіңе зияны тимеген, аңға, жәндікке тиіспе деп үйретеді.
Табиғатта өз міндетін етемейтін басы артық ештеңе жок, бәрі де адам үшін
93
Достарыңызбен бөлісу: |
