Ауыл шаруашылығы министрлігі жанынан жер заңнамасын жетілдіру жөніндегі жұмыс

10

ww

www.ja

w.jasqazaq.kz                       E-mail: jas_qazaq@mail.ru

sqazaq.kz                       E-mail: jas_qazaq@mail.ru

№43-44 (615-616) 28 қазан 2016 жыл

РУХ

РУХ

Бұл «жұмбақтың» жауабы – Мүсілім 

Базарбаев. зі мемлекет қайраткері, зі 

ғылым докторы және жазушы. Кезінде 

Ғылым Академиясының &дебиет пен нер 

институтын да басқарған адам. Бастапқыда 

республиканың Мәдениет министрі қызметінде 

болды, кейінірек Сыртқы істер министрлігіне 

жетекшілік етті. Және ол «Қазақ кәне?» десе, 

«Міне!» деп мақтана крсететіндей те келбетті 

кісі еді. Қысқасы, кркіне бркі сай. (  

     , ә  -

         

 , ! "!       

ә  «# $ » $   

ө    ). 

Алғашқыда сонау Сыр ңірі жағынан 

Алматыға арман арқалап келген жиырма жасар 

жігіт қаланың орысша оқыған Гүлбараштай 

сұлуының жүрегін дүрсіл қақтырғаны да анық. 

Бірақ мұны, тәкаппар мінезінен әлі де қайта 

қоймаған Гүлбараш Байтоғаева апайымыз 

ашық мойындамаса да, Мүсекеңмен қалайша 

танысып, қалайша табысқаны туралы жәйттерді 

жасырмайды: 

– Онда ҚазМУ-дің филология факультетінде 

оқимын. Сегізінші кластан кейін осы оқу 

орнының жанындағы трт айлық даярлық 

курсты түгесіп, студент атанған кезіміз. (&  

 ө  , ө  – '  

 ). Жатақханамыз қазіргі «Никольский» 

базарының түбінде. Ығы-жығы, мидай 

араласқан кілең жастар ғой. Кешке қарай 

би болып жатады. Оған бара қоймағанмен, 

анда-санда әркіммен билеп жүрген Мүсілімді 

байқап қалушы ем. Кейін зі айтты, ол да 

мені кріпті. Лекциядан шыға сала мектеп 

оқушылары секілді бір-бірімізді қуалап, алыса 

жнелетініміз ересек студенттерге ұнамайтын 

крінеді. Сондықтан, «й, шуылдаған ңкей 

бір инкубаторские!» деп ат та қойып алыпты 

бізге. О кезде, қыз да болсам, басыма тбетей 

киіп жүретін мәнерім бар еді. Мені есте 

қалдыратындай тағы бір крініс осы болуы да 

мүмкін. Трт орыс қызымен бірге тұрамын. 

Арада біраз ткен соң Мүсілім бастаған екі-үш 

жігіт біздің блмеге келгіштей бастады. Олар 

дуылдасып шай ішіп, күлкілі әңгімелерін айтып 

кеткеннен кейін крші қыздар: «Ішіндегі ең 

әдемісі де, естісі де әне бір жігіт сияқты. Саған 

сол лайық» деп сыбырлайтын. Шынында, зім 

де теріс крмейтінмін. Біз оқуды аяқтайтын 

1948-де Жаңа жыл мерекесін әлгі жігіттермен 

бірге біздің блмеде қарсы алдық. Осыдан 

бастап жақын таныстық десе болады. О кезде 

Мүсілім қызметке орналасқан. Мен де ұзамай, 

дипломды үздік қорғадым. Жетекшім – 

Мұхтар &уезов. Араға бір жыл салып Ғылым 

Академиясына жұмысқа келдім. «Лениншіл 

жаста» жүрген Мүсілім аспирантураға түсті. 

1950-ші жылы үйлендік қой... 

Кейін замандастары да жазғанындай, 

Мүсекең біртоға мінезімен, досқа да, жарға 

да адалдығымен ерекешеленген адам. &йтсе 

де, «Ел мақтаған жігітті қыз жақтаған» 

демекші, бастапқыда осынау аса ізденімпаз, 

зерек, парасатты жігіт талай арудың кңілін 

рекпітсе керек. Мұндай жағдай, әрине, үйдегі 

жас келіншегінің де мазасын кетіріп бағады. 

– Сонадайдан кз тартатыны рас. &лгі 

қасымдағы орыс қыздары да әу бастан-ақ: 

«жігітің саған қарағанда әдемірек» деуші 

еді. Ал менің зім туралы пікірім жоғары. 

Құрбыларыммен келіспей, қызараңдап 

қаламын. Түріме қарамай, рккірекпін. 

Ол – ауылдың қарапайым баласы. Мен 

болсам қаланың қызымын дегендей. Бірақ 

бәрібір, тартымды екені крініп тұр ғой. 

Сайтан қыздардың кп тңіректейтіні содан. 

Кейін үйленген соң да қоймай жағалады 

антұрғандар! (*  ). Жас кезімде оңай болған 

жоқ. Керісіп қаламыз. Қатты-қатты әңгімелер 

кетеді. Сонда айтатын: «Менің жазығым не, 

з бетімше тырбанып жұмыс істеп жүрген 

адаммын. Елмен араласпаймын ба?! Бәрібір 

бірінші орында отбасым тұрады. Крінгеннен 

қызғанбасайшы!» деп. 1964 жылы екі 

қызымызды алып Ыстықклде дем алдық. 

Орналасқан үйіміздің екінші басына Шара 

Жиенқұлова жайғасты. О кісі де баласымен 

келіпті. Шара апайды кішкентайымнан білем. 

Жасымда биге баулыған. Кешкісін демалыс 

орнында да би болады. Ыңғайы келгенде 

Мүсілімге еріп бірге барамын. Кейде балаларға 

қарап шыға алмай да қаласың. Сондайда 

күйеуіңді терезенің сыртынан қағынған бір 

қыздар ысқырып шақырып тұрса, қалай 

шыдамақсың! Бір күні мен оны жібермей, 

екеуміз ұрысып жатқан крінеміз. Соны 

байқап қалған Шара апай мені ымдап, оңаша 

шақырып алып: «Гүлбараш, сен қызықсың, 

барса – барсын. Нең кетеді. Келесі жолы сен 

барасың. Алтындай мына екі аппақ қыз бен 

сен тұрғанда бұл қайда ұзар дейсің. Ұсақ болма. 

Титтей нәрсе үшін араларың ашылады. Сйт!» 

деді. Басылдым. Сзі кңіліме қонды. Кейбір 

жеңгелерім де: «Майда-шүйдеге мән берме. Ең 

алдымен үй мен бала-шағаны ұстайтын – &йел, 

Ана. Сондықтан, кішкене ұстамды болған жн» 

дейтін. Келе-келе түсіндік қой кп жағдайды. 

Ұрыс-керісті азайттық. Анығында, Мүсекең те 

әділетті, адал адам болатын. Мінезі қолайлы. 

Бетімнен қағып крген емес. Ал әлгіндей 

әңгімелерді шығаратын кбіне мен едім... 

Гүлбараш Ізбасқанқызы – орыс тілі 

мен әдебиетінің маманы. Сол себептен де 

әлем әдебиеті тарихын жақсы біледі; оның 

ішінде әйгілі ақын-жазушылардың қызықты 

отбасылық мірлерінен хабардар. Бәлкім, 

осыған да байланысты болар, кезінде Гүлекең 

құрастырған «Мүсілім Базарбаев туралы 

естеліктер» жинағы те тартымды шыққан-ды. 

Сондай-ақ Гүлбараш Байтоғаеваның бертінде 

жарық крген «Біз және біздің замандастар» 

кітабы да оқырманын шынайылығымен, 

бүкпесіздігімен баураған. Мұнда Базарбаевтар 

үйелменінің әр тұстардағы қазақтың айтулы 

тұлғаларымен ара-қатынасы баяндалады. 

Жалпы, қарап отырсақ, Мүсілім мірінде 

кбінесе атақты Мұхтар &уезовтің айрықша 

орын алғанын байқаймыз. 

– Мұхаң Мүсілімді зіне те жақын ұстады. 

Жиі шақыратын. Түрлі тапсырмаларын беріп 

жатады. Ғылыми мақалалар жаздырады. 

Фрунзе, Ташкент, Мәскеуде тіп жататын 

конференцияларға да бірге алып барып жүрді. 

Бірде сен ендігіде үйге Гүлбарашты қоса ертіп 

кел деген екен. Алғаш рет қазақтың кіл ығай-

сығайымен табақтас болудың сәті түскені 

бар. Бір мезгілде Мұхтар аға мені тұрғызып: 

«Кәне, Гүлбараш, ендігі сзді сен айт! Алдыда 

қорғағалы жүрген диссертацияңа дайындық 

болсын. Мына отырған академиктер мен 

жазушылардың алдында жасқанбай бір ксіл!» 

дегені. Күтпеген жерден не дерімді білмей тізем 

дірілдеп бір мезет тұрып қалдым да, Мұхаңның 

қызы Ләйланың тұрмысқа шығып, осы үйде 

жолдасымен бірге тұрып жатқаны есіме түсті. 

Сосын: «Бұл тосты үлкен шаңырақтағы шағын 

отаудың бақыты үшін ктерулеріңізді тінемін!» 

дедім. Меймандар да, Мұхаң да дуылдап 

мәз болып қалды. Мұхтар аға: «Сенің 

қысылтаяңда жол тауып кететін 

алғырлығыңды білем ғой!» деп 

арқамнан қағып жатыр. 

Елдік мүддені кбірек 

діттеген Мұхтар &уезовтің 

қазақ қоғамындағы &йел 

рліне зор мән бергені 

мәлім. 

– Мұхаңның, 

әсіресе, үлкен 

халықтық мұраттар 

бағытында Қазақ 

қызы атқаратын 

міндеттерге жіті 

қарағанын келе-

келе пайымдадым. 

Бұ кісінің үйіне 

екінші мәрте 

1960 жылы жазушы ұзақ бір жолсапардан 

келгенде бардық-ау деймін. Со жолы Жапон 

елінің әдебиеті, мәдениеті, әдет-ғұрпы туралы 

толғанғаны есімде. Кбінесе, жапон әйелдері 

жнінде әңгімелеп, олардың, расында да, әлем 

танығанындай, аса инабатты, нәзік, әдепті 

болып саналатыны орынды екеніне тоқталды. 

Бірақ Мұхаңның, сйте тұра, бұлар бәрібір 

Еуропаға да, басқа да құрлық елдеріне онша 

таныс емес қазақ әйеліне ешбір жете алмайды; 

қазақ қыздары олардан қай жағынан да асып 

түседі дегенін ұмытпаппын. Мұхтар аға сзінің 

шындығына 1982 жылы Жапонияға барғанымда 

кзім жетті. Жапон қыздары біздің аруларға 

қарағанда майда келеді екен. Араларынан 

қазақ қыздары секілді сүмбіл шашы иығынан 

тгіліп, маңдайлары жарқырап, кздері жайнап 

тұратын сұңғақ бойлы сұлуларды кре 

алмадым... 

Басты мәселенің, әрине, тек сырт 

келбетте ғана емес екені де түсінікті. 

Сол себептен Мұхаң ең алдымен ұл-

қыздардың моральдық-адамгершілік 

тұрғыда биіктен крініп, ақыл-

парасаты мол, білімді болуына ден 

қойған. 

– Иә, дана ағамыз ару 

аналарымыздың батырлар мен 

билердің асыл жары, ақылгйі ғана 

болып қоймай, олармен бірге жауға 

шауып, ел намысын қорғағанын 

мақтана әңгімелеуші еді. Ұлттың 

озық қасиеттері қанына сіңген қазақ 

сұлуларының әр алуан тұрмыстық 

жәйттерді де, кез келген тілді де 

тез меңгеріп кететіні бағытында 

кптеген 

мысалдар келтіретін. Жастау кезінде 

Ленинградта оқып жүргенде бір жолдасының 

ауылдан келген келіншегі жылға жетпей 

жан-жақты сіп-жетіліп, зін-зі ұстау, 

киім кию тұрғысында нағыз «леди» болып 

шыққанын айтып тамсанғаны бар. Қазақ 

халқы басқа Шығыс елдеріне қарағанда қыз 

балаларын аса қадірлеп, еркін сірген деп 

отырушы еді. Ерлермен қатар найза ұстаған 

жет қыздарды тек тарихтан ғана білсек, енді 

сондай ерлік үлгісін крсеткен Мәншүк 

пен &лиядай қыздар Шығыстың қай елінде 

бар, айтыңдаршы кәне, деп шабыттанатын. 

Сондай-ақ қазақ бойжеткен қыздарын тек з 

теңіне, сүйгеніне қосқан; ал кейіннен пайда 

болған қалыңмал деген дәстүр, негізінен, 

қазаққа тән емес дейтін-ді. 

Мұхтар &уезов Гүлбараш Ізбасқанқызының 

да міріне айтарлықтай ықпал еткен крінеді. 

Гүлбарашты да қызындай кріп, әр кез ақыл-

кеңес беріп отырған.

– 1959 жылы КазГУ-де жұмыс істеп жүріп, 

кандидаттық диссертациямды қорғадым. 

Бір күні Мұхтар аға ұшырасып қалды да, 

хал-жағдай сұраған соң: «Негізі, бұл жерде 

сенен басқа да оқытушылар баршылық қой. 

Сенің нағыз орның – Қыздар педагогикалық 

институты. Мені тыңдасаң, сонда бар. Апаға 

қарап сіңлі сер дегендей, ауылдан келген 

қазақ қыздарын жоғары мәдениеттілікке, 

зайырлылыққа тәрбиелеу керек. Оларға 

дәл сендей ұстаздар қажет. Мен қоғамдық 

негізде зім-ақ барып сабақ берер едім. &ттең, 

уақытым тапшы!» деді. Дәл сол сәт кемеңгер 

ғалым сзінің мәнін терең ұқпасам да, ұстаз 

аманатын екі етпей, келесі оқу жылында 

ЖенПИ-ге ауыстым. &уелден университетте 

з кафедрасына таңдап алған Семен Махмудов 

менің кеткелі жатқанымды естіп: «Ой, сенің 

басың жұмыс істемейді екен ғой, – деп 

қатты налыды. – Есі түзу адам КазГУ-ді 

тастап ЖенПИ-ге бара ма?!». Ешбір ренішке 

кңіл аударғам жоқ. Ал Мұхаң ақылының 

дұрыстығын арада біраз жыл ткенде барып 

түсіне бастағандай болдым. зімнен дәріс 

алған жүздеген қыздың: «Біз сізге қарап 

бойымызды да, ойымызды да түзедік» деген 

сзін естіген сәтте «е-е, солай екен-ау!» деп 

іштей қатты толқығаным бар. 

«Отбасы – шағын мемлекет» десек, 

Мұхтар аға, расында да, қастерлі елдік 

мүдделердің әрбір ошақ жарасымынан, қыз 

тәрбиесінен басталатынын жақсы түйсінген. 

Бұл тұрғыда зиялылардың, оның ішінде ақын-

жазушылардың әйелдері атқаратын міндет 

жеңіл емес. Мұндай ретте алдыңғы лектегі 

қаламгерлердің қайсының зайыбын үлгі тұтуға 

болар еді? Сз арасында Гүлекеңнен осыны 

сұрадық.

– Алаш арыстарын немесе әйгілі алыптар 

тобының қай-қайсын алсаңыз да, олардың 

сүйген жарларының биік тұлғалар екенін 

аңдайсыз. Мұндайда алдымен кешегі Сәбит 

Мұқанов ақсақалдың үйіндегі Мәриям апай 

еске түседі. Керемет бәйбіше. Ксем десе артық 

емес. Күйеуімен бірге жүріп, бірге тұрған. 

Одан соң Ғабеңнің алғашқы қосағы Хұсни 

апайдың әсері де те жағымды еді. Кескін-

келбеті де ерекше. Бұ кісімен кп араласудың 

сәті түспеді. Дегенмен, ер-азаматын күтуі, 

дастарқан ұстауы жағынан неге тұттық. 

Мәриям апайдың «Киімді иіс су сеуіп тектеуді 

Хұснидан крдім!» деп жазғаны да бар. Ғабит 

ағаның атақты «Ұлпан» романының 

жазылуында кейінгі әйелі Ғазиза 

апай кп еңбек сіңірген деп естиміз. 

О кезде Ғабеңнің кзі нашарлаған 

тұс. Ғазекең туралы кейінде 

әртүрлі сздер айтылады, бірақ 

Ғабеңді баладай күткені анық. Бұ 

кісінің қалт еткенде жазушының 

екінші зайыбы Раисадан туған жас 

қыздарын шомылдырып жататынын 

да байқап, ішім жылитын еді. 

Ақын-жазушыға жар болу оңай 

емес. Олардың әрқайсысы 

бір-бір әлем. Жан дүниесінде 

қаншама кереғар құбылыстар 

сапырылысып жатады. Еркіндікке 

құмар. Атағы дүркіреген кейбір 

қаламгер ағаларымыздың әйелдері: 

«Ойбай, мұның крсетпегені аз 

ғой. Жасыратыны не. Мынау 

бертінде ғана адам болған түрі!» деп 

ағынан жарылғанын білемін. Қазақ 

арасында жұбайларының абыройын 

асырған небір аяулы жарлар бар. 

Жұбан Молдағалиевтың Софиясы, 

Ғафудың Бәдеші сияқты әйелдер 

сондай асылдар қатарына қосылады. 

Қаламынан елдік мұраттарға 

қатысты талай сүбелі кітаптар 

туған Мүсілім Базарбаев та Мұхтар 

ағасы секілді з маңайына ккейі 

сәулелі жастарды шоғырландырған кісі. Бүгінде 

Мүсекеңнің үміт күткен біраз шәкірті халық 

келешегі бағытында лайықты тер тгіп, биіктен 

крініп жүр. Мүсілім зінің кз қарашығындай 

екі қызын да жастайларынан ат спортына, 

мылтық ату неріне баулып, ғылым-білімге 

бейімдеген екен. Жаннат қазір – ірі биолог 

ғалым, профессор. Зейнеп – тілдер маманы. 

Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті. 

– Мүсекеңнің күтпеген жерден кетіп 

қалғаны әлі қамықтырады. Сол жолы 

Солженицын дегеннің Қазақ елінің батыс, 

солтүстік облыстарын түгелдей Ресей құрамына 

беру туралы сандырақ сзі халықпен бірге 

Мүсілімді де қатты күйіндірді. Осыған орай 

қазақ зиялыларының алқалы жиыны тіп, 

қызу сз сйлеген оған жиналыс атынан 

арандатушыға қарсы хат жазу тапсырылыпты. 

те намысқой, керемет ұлтшыл адам еді ғой. 

Жиыннан келген соң «мұндай да басыну болады 

екен-ау!» деп аласапыран күйге түсіп, түннің бір 

уағына дейін отырып «Комсомольская правда» 

газетіне мақала жазды. рт сндіргендей түрін 

кріп, іштей шошынған едім. Айтқандай-ақ, 

таңертеңіне инфаркт болды. Амал не...

ө 

Ару Ана

*СӨЗСЫРҒА

УЕСТІК

Мүсілім Базарбаев қол боста 

фотосуретшілікпен айналысқан. 

Оның альбомдарынан отбасылық 

кріністерден зге қазақтың 

крнекті тұлғаларының бейнелерін, 

табиғаттың тосын кескіндерін 

байқауға болады. Және Мүсекең 

кптеген қаламгер әріптестері 

секілді тастаяқ ойынына құмартқан. 

Сол кездегі үй-жайы Қазақстан 

Жазушылар одағы ғимаратына 

жақын орналасқандықтан, қалт 

етсе сондағы бильярд үстелі 

маңайынан табылатын әдеті 

болған. Бір күні үйге алыстан ат 

арытып сыйлы меймандар келіп 

қалса керек, Гүлбараш соңынан 

одаққа іздеп барса, жолдасы 

атақты Бауыржан Момышұлы 

ағасымен бірге тақтаны айналып, 

ойын крігін қыздырып жүр екен. Сонда Гүлбарашты байқаған Баукең 

жағдайды түсіне қалып, бір жағынан, Мүсілімнің шыққан тегін, кескіні мен 

мансабын әм әуестігін меңзеп және келінінің кңілін аулап:

 

 

 

– Базарбайұлы «Тлеген» –

 

  Ерте 

туған 

кбеген.

 

  Келіннен 

рұқсат 

сұрамай,

 

  Бильярдқа 

жнеген! 

–

деп табан астында бір шумақ лең шығарып жіберіпті.

ысалдар келтіретін. Жастау кезінде

– Ал

тобыны

сүйген

аңдайсы

Мұқано

Мұхаңның 

аманатымен

 

 . 

1955 

      ө.  !" , 

! , # , $   #, ! ә#, .. 

&      «'# – (#» # #    .

дейсің. Ұсақ болма. 

шылады. Сйт!» 

ы  Кейбір 

ме. Ең 

йел, 

1960 жылы жазушы ұзақ бір жолсапардан 

келгенде бардық-ау деймін. Со жолы Жапон 

елінің әдебиеті, мәдениеті, әдет-ғұрпы туралы 

толғанғаны есімде. Кбінесе, жапон әйелдері 

жнінде әңгімелеп, олардың, расында да, әлем 

танығанындай, аса инабатты, нәзік, әдепті 

болып саналатыны орынды екеніне тоқталды. 

Бірақ Мұхаңның, сйте тұра, бұлар бәрібір 

паға да, басқа да құрлық елдеріне онша

ес қазақ әйеліне ешбір жете алмай

мы

Ле

а

1960 жылы жазушы ұзақ бір жолсапардан

мыс

мә

– М

әсіресе, үл

халықтық мұр

бағытында Қазақ 

қызы атқаратын 

міндеттерге жіті 

қарағанын келе-

келе пайымдадым. 

Бұ кісінің үйіне 

екінші мәрте 

сұ

жәйтте

тез меңгеріп

кптеген 

Қазіргі 

Қазіргі 

аға буын өкілдеріне: 

аға буын өкілдеріне: 

«Сонау Кеңес дәуірі 

«Сонау Кеңес дәуірі 

тұсындағы өз ұлтымыздан 

тұсындағы өз ұлтымыздан 

шыққан ең білімді министрді 

шыққан ең білімді министрді 

атап беріңізші!» деп тосын сауал 

атап беріңізші!» деп тосын сауал 

тастаса кімді айтар еді? Ай, қайдам, 

тастаса кімді айтар еді? Ай, қайдам, 

мұндайда, тіпті сол ескі Үкімет 

мұндайда, тіпті сол ескі Үкімет 

мүшелерінің кескіндерінің өзі еске түсе 

мүшелерінің кескіндерінің өзі еске түсе 

қоймас-ау. Өйткені онда Министрлер 

қоймас-ау. Өйткені онда Министрлер 

Кабинетінің жұмысы қазіргідей көз 

Кабинетінің жұмысы қазіргідей көз 

алдымызда атқарылмайтын. Ал бүгін 

алдымызда атқарылмайтын. Ал бүгін 

Үкіметіміздің көпшілік тірлігін күнде 

Үкіметіміздің көпшілік тірлігін күнде 

теледидардан көріп, ана министр алай 

теледидардан көріп, ана министр алай 

деді, мынау былай деп жатыр деп әңгіме 

деді, мынау былай деп жатыр деп әңгіме 

қылып отырамыз. Ал жоғарыдағы 

қылып отырамыз. Ал жоғарыдағы 

сұрақты сәл өзгертіп, «Онда сол кездегі 

сұрақты сәл өзгертіп, «Онда сол кездегі 

ең көрікті министрді атаңызшы!» 

ең көрікті министрді атаңызшы!» 

десе не дер едіңіз?..

десе не дер едіңіз?..