Ж араты аы с тан у

біреуі  де  жоқ болуы  мумкін.  Қазір  бұған  біздің  сеніміміз  жоқ. 
Тендеулерден  де  жоғары,  мысалы,  құдайлар  керек  болар 
немесе  қажеті де  жоқ шығар.  Сондықган  біздің  әрқайсымызда 
бұл жөнінде  ерекше  ой  болуы мүмкін”
Гуманитарлық  ғылым  ұиіін  “ерекше  ой”  осы  азгана 
ұйытқудан  қирайтын,  бірақ  та  біздің  арманымызда  және 
теориямызда 
болуы 
мүмкін, 
қоғамньщ 
іске 
аспайтын 
орнықсыз  күйіне  кдтысты  бейсызық  көптеген  есептерді  шешу 
мүмкіншілігін  айтады.  Бұлар-қоғамдық  санадағы  фантомдар. 
Бұл  Юнгтьщ  “коллективтік  санасыздық”  туралы  пікірінен 
иіықкдн. 
Бейсызық  тармақтар-өте 
маңызды 
зат. 
Олар 
орнықты  процестер  барысын  түгеддей  өзгертуі  мүмкін. 
Бифуркациял ы қ  диаграмм аның  орнықгы  және  орнықсыз 
тармағы  соктығысьш  аннигилляцияға  душар  болуы  мүмкін. 
Сонда  жүйеде  катастрофалық  секіру  немесе  революциялық 
өзгеріс  болуы  мүмкін.
Г.Николистің 
[4] 
жазуынша 
адцын-ала 
айтуға 
болмаушылық  пен  сенімділіктін;  арасындағы  нәзік  өзара 
өсерлесу  гумашггарлық  процестерге  тән.  Мұндай  өзара 
әсерлесу  аз  өлшемді  диссштативті  динамикалық  жүйелердің 
кейбір  кластарьша  тән  кез-келген  лингвистикалық  схеманың 
негізіне жатады.
Мүндай  жүйелердегі  өтіп  жатқан  процестердің  бейсызық 
сипатына  сай  пайда  болтан  болжаусыздық  екі  жақты  білінеді: 
біріншіден,  баскдратын  параметрдің  (немесе  басқаратын 
параметрлердің) 
сезгіштік 
тәуелділігі 
арқылы; 
осыдан 
кдйсыбір  орнықтылыкхы  жоталтатын  нүктеден  әрі  кдрай 
өткенде  орнықсыздықгар,  бифуркациялар,  симметрияның 
бүзылулары  пайда  болады.  Екіншіден,  бастапқы  жағдайлардың 
сезгіштік  тәуедцілігі  арқылы;  ол  көрші  траекториялардың 
локальды  (бірқалыпты  немесе  біркдлыпты  емес-фрактальды) 
тарауына  немесе  сәйкес  айнымалылардың  хаосты  жайына 
алып келеді.
Компенсация  ретінде,  болжаусыздықгы  азайтатьш  және 
кдйсыбір 
реттілікті 
орнататын 
үш 
механизм 
бар. 
Бифуркацияның  төңірегіндегі  еркіндік  дәреже  санын  кілт 
кеміту  және 
кеңістік 
күйін 
сипаттаудағы 
“тәртіптілік 
параметрлерінің”  пайда  болуы.  Бүл  тәртіптілік  параметрлері 
бейсызьпс,  өзара  әсерлесуге  душар  болуы  мүмкін;  ол  жағдайда 
аз мөлшерлі диссипативті хаос түзіледі.
97

Соңғысы-реттілік 
параметрлерінің 
арасындағы 
өзара 
әсерлесумен  басқарылатын  динамикалық  жүйедегі  көптеген 
аттракторлардьщ болуы.
Информация  тек  қана  симметрияны  бүзатын  бифуркация 
каскадтары  арқылы  емес,  сонымен  кдтар  шешімі  үдей  түсетін 
тізбекті  итерациялар арқылы да пайда  болады.
Нәтижесінде,  бейсызық ғылым  мен  есептеуіш  эксперимент 
басқа  инструменттермен  тарихи  тақырыптарға  вариацияларды 
“ойнауға”  мүмкіндік  туғызады.  Бүл  адамзат  мәдениетінің 
құндьшығы  мен  маңыздылығьш,  онымен  қоса  параллель 
жаратылыс  пен  гуманитарлық  ғылымдардың  әдістері  мен 
стилін  синтездей  отырып  герман  Гесстің  бисермен  ойыньш 
еске түсіреді.  Егер  осындай  сортты  проектылар табысты  болса, 
онда  бүл жаңа пәндер  аралық қатынасты  туғызуы  мүмкін.  Кім 
білсін,  келесі  буынды  студентгерге  тек  ғана  қазіргідей 
“математикалық 
психологияны” 
емес, 
сонымен 
кдтар 
“математикалық тарихты”  да тапсыру керек болар.
Болатьш  кдуіпті  алдын-ала  білу  үшін,  мүмкін,  келешекте 
тиімді  нәрсе-ш ара  пайда  болатынын  естен  шығармауымыз 
тиіс.  Психологтар  бүл  саладағы  маңызды  түсінік  дел  алдын- 
ала  шындықгың  шағылу  бейнесін  табуды  түжырымдайды. 
Мүмкін  мүндай  модельдер  болашақты  ойлайтын  зерттеушінің, 
саясатпш ньщ  
қүралы 
болар? 
Бифуркацияның 
кдйсы 
нүктесінен  өту  керектігін  және  біздің  қайсы  тармаққа  тап 
болатынымызды  білу  және  “мүмкіншіліктер  жолы”  қандай 
болмақ,  міне,  келешекті  ойлайтын  адамдарға  осының  бәрін 
ескеру  пайдалы  [18].  Егер  осындай  проектілер  көпшілік 
санасындағы  “ Баскд  ешнәрсе  берілмеген”  типті  қауіпті 
мифтің  бірін  біршама  төмендететін  болса,  онда  мұның  өзі  өте 
маңызды  болар  еді.  Еске  түсірсек,  сарбаздың  тармақгы 
жолдарының 
тек 
біреуін 
ғана 
“сәулетті 
болашақкд” 
(“гүлденген  экономикаға”  және  т.б.)  деген  бағыт  көрсетіліп, 
кдлғандарына  “жүруге  тиым  салынады”  белгісі  қойылған 
жағдай,  тіпті  де  келісімді  бола  қоймас.  Баскдша  айткднда, 
кдзіргі 
танда 
ғылыми 
қоғамдастық 
нашар 
студенттін 
жағдайьша  душар  болды.  Студент  емтихан  тапсырғанда,  оған 
онъщ  оқымаған  сүрақгары  келген.  Үзақ  мерзімді  болжау 
жасайтын  біраз  ірі  әлеуметті-экономикалық  және  тарихи 
теориялар  нәтижесіз  больш  іске  аспады.  Үзақ  мерзімді 
қоғамның  даму  болжамын  алу  мүмкіншілігінің  өзі  де  күдікті 
болды.  Христиан  діншілігі,  гегель  панлогизмі,  марксизм-
98

ленинизм 
алые 
болашақ 
туралы, 
оньщ 
дамуының 
асимптотикасьш,  оньщ  ‘максать!”  туралы  түсінікт ер - ілімд ер 
берген  болатьш.  Баскд  жағынан  қарастырсақ,  бейсызық 
динамика  қарапайым  объектілердің  көптеген  мысалдарьш 
алдымызға тартты.  Олар  үшін  үзақ мерзімді  болжам  (прогноз) 
беруге  болмайды,  “мақсат”  немесе  “м ән”  дегендерді  енгізуге 
болмас,  өйткені  олардьщ  алдын-ала  прогнозы  дайын  [19].  Біз 
бүгін  білмейміз,  біздін,  қоғам  осындай  объектілерге  жатады 
ма?  Болмысымыз  қалай?  “Тарихгың  мәні  бар,  бірақ  ол  бізге 
түсініксіз” деген  К.Ясперспен  [14]  келісу керек пе?
Экономистер  мен  саясаткерлердің  алдына  ұзақ  мерзімді 
прогноз  проблемасы  өте  кдтты  қойылған.  Үкіметтердің, 
трансұлттық 
комланиялары 
мен 
халыкдралық  үйымдар 
басшыларыньщ 
қызмет-істерінде 
жоспарлау 
горизонтын 
қысқартудьщ  қауіпті  тенденциясы  орын  ала  бастады.  Бұл 
жағдайда  француз  королінің  “Менен  кейін-мейлі  су тасқыны” 
фразасы  оптимизм  мен  мемлекеттік  даньпппандылықгьщ 
көрінісі  сияқгы.  Король  өзіне  керекті  өмір  деңгейін,  кем 
дегенде,  20-30  жыл  бойы  үстап  түру  үшін  жоспарлаған. 
Жаратылыстану  ғылымдарының 
табыстары 
“үш 
китке” 
сүйенеді,  олар:  көптеген  құбылыстарды  сипаттаудағы  жетекші, 
басты  процестердің  және  басты  айнымалылардьп і,  (реттілік 
параметрлерінің)  азгантай  тобьш  бөліп  алу  мүмкіншілігі;  осы 
шамаларды  өмір  бойы  істелініп  және  өңделіл  келе  жаткдн 
өлшеу процедурасы;  реал модельдері  болатын  және  теориялық 
тадцаумен  істес  болатын  концептуалды  және  математикалық 
аппарат.  Тарихи,  әлеуметтік-психологиялық,  психологиялық 
зерттеулердщ  контекстінде  бұл  мақсаттар  енді  ғана  қойыла 
бастаған.
Зерттеушілер, 
қазіргі 
кезде, 
ірі 
тарихи 
оқиғаларды 
Л.Н.Гумилевтің  дамыткдн  этногенез  теориясымен  түсіндіріп 
жүр  [16].  Бұл  теорияға  сәйкес,  этностьщ  дамуы  оның, 
көбінесе, 
ішкі 
себептерімен, 
оның 
өзіндік 
дамуымен 
анықгалады.  Этностьщ  даму  стадиясын  сипаттайтьш  негізгі 
шешуші  айнымалы-ол  оның  пассионарлығы.  Бүл  шама  өзінің 
мархабатгы  өмірін  және  кдуіпсіздііін  бағалылыққа,  тәртіп 
стандаргына,  қарым-кдтынаскд,  жаңалыққа  сарып  ететін 
адамдардьщ  санымен  анықгалады.  “ Пассионарлар  тек  кдна 
ұйымдастырупшлар  емес,  олар  тікелей  орьщдаушылар  ретінде 
де  көрінеді.  Олар  өзінің  артық энергиясын  өз  тұқымдастарын 
үйымда сты руға және  басқаруға жүмсап,  үлкен  қиьшшыльпщен
99