Ж араты аы с тан у

ғылымның 
басты 
идеясы, 
негізінде, 
тарихтан 
келген. 
Тарихтағы  болтан  бір  құбылысты  түсіну  үшін  гуманитарий  не 
істейді?  —Ол  осы  оқигалардың  алдында  не  жағдайлар  болтан, 
олар  неге  алып  келді;  осыган  ұқсас  баскд  елдерде  баскд 
дәуірде  недей  оқиталар  болғанын  зерттейді.  Мұнда,  көңілді 
ерекше  өзгертетін  және  жаңа  сапалы  пайда  болатындарьша 
бөледі.  Осьшы  “тарихи  жақындау”  деп  атайды.  Атап  айтатын 
болсақ,  кдзір  бейсызық  гылымы  бөлімдерінің  бірі-тармақгалу 
немесе  бифуркациялар  теориясы  осындай жолда.
Бифуркацияның  мәнін,  мәселен,  әрі  қарай  не  істейтінін 
білмей  ойланып  түртан  сарбаз  сипаттайтын  болар.  Сарбаздьщ 
алдында  төмендегідей  жазулары  бар  тас  жатыр:  “Оңта  барсаң- 
үйленесің,  солта  барсаң-атынды  жоғалтасьщ,  тіке  жүрсең- 
басынды  төсейсің”  (кімнің  басы  екеңдігі  түсіндірілмейді). 
Ж олдың  тармақталған  жеріне  келгенде  енді  шешім  кдбыдцау 
керек  болады.  Тармақгьщ  қасындаты  жолдар  әлі  өте  жақын, 
бірақта  олар  сарбазды  әртүрлі  оқигаларга  душар  етеді. 
Бейсызық  ой-жаңа  тарих  әдістемесінің  ерекшелігі  және 
мүндагы  “тұрақтылық  және  тұрақсыздық”,  “бифуркация” 
“аттрактор”  сияқты категориялар өте  өнімді.  Бүл категориялар 
тарихты  жазбаша  сипаттамалы  түрден  теориялық  ғылымға 
айналуына  әсерін  тигізеді.  Біздің  ғасырдағы  ғылымньщ 
тамаша  нәтижесі  ретіңде  бифуркация  тигггері  санъшың  көп 
еместігін  түсіне  білу.  Күрделі  жүйелер,  қарапайым  жүйелер 
секілді 
өзгерістерге, 
бифуркацияларта, 
метаморфозаларға 
душар  болады.  Турбуленттік  атындағы  сұйықтың  қозталысы, 
лазерлік 
сөулені 
туғызатын 
атомдардьщ 
сәулеленуінің 
“коллективті  күш  салуы”,  жәндіктердің  популяциясьшьщ 
өзгеруі,  негізінде,  бірдей  заңдармен  анықталады.  Бүлардың 
тәртібі  оркестрге  үқсайды,  ондаты  әрбір  ойьшшы-оркестрант 
өзінің  партиясын  ойнап  өзін  жеке  солистпін  деп  немесе 
әріптестерінің 
алдьшда 
өзінің 
суверенитетін 
көрсетуіне 
болады,  бірақ оркестрді  баскдрыл түрған  тамаша дирижер  бар. 
Эрине, 
дирижер 
оркестрантгардың 
әркдйсысының 
мүмкіншілігін  шектейді.  Бірақ  та,  бүтіндей  жетілген  жаңа 
сапа-өзін 
үйлесімді, 
келісімді, 
гармония 
түрінде 
ұстау 
қабілеттілігі  пайда  болады.  Мұндагы  бір  таңгаларлық  нәрсе: 
барлық  осы  жүйелерде  “дирижерді”  ешкім  тағайындамайды. 
Ол 
өзіндік 
қүрылым 
барысында, 
оның 
мүхиттай 
мүмкіншіліктерінің  шіінен  шексіз  ең  азын  және  жүйенін.
94

тәртібін  реттейтін  мүмкіншілікті  тандап  алуынан  пайда 
болады.
ХХ-ғасырда  тарих  туралы  ойға  үлкен  іргелі  табыс  үлесін 
қосқан  британ  тарихшысы  Арнольд  Тойнби  [11,12].  Осы 
үлестің 
мәнін 
бүл 
концепцияны 
жақгайтындар 
да, 
оппоненттері де  мойындайды.  Ол тарихты  бірнеше  әлсіз  өзара 
әсерлесетін  өркениеттіліктің  тууы,  дамуы,  гүлденуі  жөне  сөнуі 
деп 
қарастырады. 
Бүл 
идеяны 
төмендегі 
мысалмен 
түсіндірейік.  Бір  регионда  тұратын  әртүрлі  халықгардың  ұқсас 
проблемалары  болады. 
Мысалы, 
ескі  Грецияньщ  қала- 
мемлекетінің  қайсыбір  этапыңца  тұрғындары  азық-түліктің 
жетіспеушілігіне  душар  болды.  Бүл  Тарихкд  қойылган  талап 
еді.  Сол  кездегі  көптеген  қалалар-мемлекеттердің  бұған 
стандартты  беретін  жауабы-жаңа  жерлерде  колониялар  құру. 
Мұндай  әскериленген  түрғы н  елдің  табысты  болуының 
мүмкіншілігі  көбірек,  өйткені  колониялық  территориялардьщ 
тұрғьшдарыньщ  кдру-жарағы  аз  және  істі  ұйымдастыру 
мәселесі  томен.  Спарта  баскд  жауап  ұсынды:  өзінін,  жерін, 
дүниесін  теңіздің  арғы  жағынан  емес,  Грецияньщ  ішінде 
ұлғайту  кеңейту  қажет,  ол  үшін  ғасырлар  бойы  өмір  сүрген 
жақсы  қаруланған  халықгардан  жерді  тартып  алу  керек.  Бірақ 
бүл  талай  басқа  моральды,  өмірді  баскдша  ұйьшдастыруды 
керек  етеді.  Ол  үшін  еркектерді  аштыққа,  төзімділікке, 
шьщамдылықкд үйрету керек болады,  физикалық кемшіліктері 
бар  балаларды  өлтіруге  тура  келеді.  Ж әне  бұл  өмірдегі  терең 
өзгерістерге жатпайды.  Ақырында Афин  өзінің  жауабын  берді. 
Жауап:  сауда-сатгық  жүргізу, 
басқа  халықтарға  қажетгі
заттарды  жасау  және  алып-барып  беру.  Бұл  ситуациядағы 
Афиннің 
жауабы 
табысты, 
керекті 
болды. 
Сонымен 
өркениеттіліктің  тағдырьш  тарижтың  талабьша  берілетін 
жауаптар 
анықгады. 
Емтиханды 
тапсырғандардьщ 
алға 
басуына  шанс  пайда  болды.  Бұл  жүйенің  ашық  өзіндік 
қүрылымыньщ сипаттамасы  болып табылады.
Ал 
енді  XVI-ғ. 
Никколо 
Макиавеллидің 
саясаттану 
бойьшша  жазған  классикалық  трактатын  еске  түсірейік.  Ол 
“Государь”  атты  кітабының  8-тарауында,  стандарт  ретінде, 
мынадай  ситуацияны  қарастырады:  “Сицилиялық  Агафокл, 
қарапайым 
түгіл, 
жек 
көрінішті 
ортадан 
шықса 
да, 
Сиракуздың  патшасы  болтан” 
Әскерге  шақырыльш,  ол 
Сиракуздың  преторына  дейінгі  дәрежеге  көтерілген.  Осы 
басшылықкд  бекітілген  соң,  ол  Сирақузда  билікті  толық  өз
95

қолына  алып,  иемдемекші  болтан.  Ол  бір  күні  республикага 
кдтысты  істерді  шешу  керек  деген  лақаппен  Сиракуз  халқы 
мен  сенатты  жинап,  солдаттарға  шартты  белгі  беріп,  барлық 
сенаторларды  және  халықган  шықкдн  ірі  бай  адамдарды 
атқызьш  тастатан.  Осындай  қылмысты  шарадан  соң  Агафокл 
азаматтар  жағынан  ешқандай  кдрсылас,  кедергі  кездестірмей 
ары  қарай  басқара  берген  [13].  Істің  мүндай  тәсілін  “болтан 
фактылардың  стратегиясы”  деп  атауга  болады.  Жүйе  тез 
бифуркациялық  диаграмманьщ  бір  тармагынан  екіншісіне 
ауысады.  Бұл  ситуацияда  бифуркация  параметрі  ретінде  баяу 
өзгерістерді  сипаттайтын  уақыттық  айньшалыны  тандап  алуга 
болады.  Жүйе  күйінің  сипаттамасы  ретінде,  мысалы,  тұртын 
халықгың  әлеуметгік  қоргалуының  дәрежесін  алута  болады. 
Сипатталып  жазылган  модель  (үлгі)  “мемлекет,  топ,  үйым 
дегеніміз-мен”  деп  айтатын  адамга  сая,  қотам,  негізінде,  бір 
адамдай  қызмет  істейді  делінетін  ситуацияга  тамаша  сәйкес 
келеді. 
Мұндай  тәсілде 
“тарихтың  талабы”  жүйе  дәл 
бифуркация  нүкгесінен  өткенде  пайда  болады.  АТойнбидің 
жазтан,  тандап  алган  талабы,  тура  дәлме-дәл  осыңдай 
нұктеден  өтудің  өдісі.  Атап  айтсақ,  ұлылардьщ  орны  осы 
бифуркация  нүкгесінде.  Бұл-  дамытатын,  істі  жалтастыратын 
емес,  кім  бастайды,  негізін  құрайды,  жаңа  жол  таңдайды-міне 
солар  үшін.  Тек  бифуркация  нүктелерінде  тана  ірі  басшы 
қызметкерлердің  әлеуметгік  заказдың  орны  болады.  Бүл 
нүктелерден 
кдлыс 
жатқаңдарта 
көп 
нәрсе 
алдьш-ала 
белгіленіл  анықгалган  және  бір  немесе  бірнеше  адамдар 
ситуацияны  түбегейлі  өзгерте  алмайды.
Осыған  жақьш  ойды  америкалық тарихшы  Майкл  Шермер 
былайша 
білдіреді: 
“ретгелінген 
тарихи 
оқиталардың
тізбегіндегі  хаосгы  өзгерістер  сирек  болады  жөне  олар 
тосынан  болып  салыстырмалы  түрақсыздықкд  алып  келеді; 
бүл  өзгерістер  болатын  нүктелерде  “кджеттілік”  баскдлармен 
соқгыгысады,  сөйтіп  “кездейсоқгық”  оқиганың  бағытын 
өзгертуге  мүмкіншілік  (шанс) алады”
Нақты  дәл  тылымдардың  өкілдері  өздерінің  моделдеріне, 
теңдеулеріне,  есептеулеріне  өте  мүқиятты  кдрайды.  Бұл  тек 
проблемаларды  түсініп  шешуге, 
ары 
қарай  дамытуына 
мүмкіншілік  береді.  Біздің  дәуірдің  ғұлама  физиктерінің  бірі 
Ричард  Фейнман  кванттық  механиканың  негізгі  тендеуі 
туралы  былай  жазады:  “Шредингер  теңдеуіне  күрбақалар, 
композиторлар  және  тіпті  мораль  да  кіруі  немесе  олардың
96