модалар (тербелістер типі) болады. Орнықсыздық реттілік
параметрлерін анықгайды; мысалы, сұйық-бу фазалық өтулер
үшін ортаның тығыздьгғы немесе темірдін, ферромагнитгік
күйге
өтуіндегі
магниттелгендік.
Демек,
орнықсыздық
фазалық өтудегі процестердің кинетикасын сипаттайтын
корреляциялық функцияны анықгайды.
Биологиялық түрлердің эволюциясы, оның математикалық
моделі, әрбір элементке К кірісі болатын N элементтен
тұратьш
булъдық ЛГТУ-торлары
болатын,
биосистеманың
аналога көмегімен кдрастырылады. Мүндай зерттеулерде
күйлердің тізбекгілігі торлардың траекториясын анықгайды.
Күйлердің саны шектеулі, сондықган система белгілі бір
уақыттан кейін аралықтағы бір күйге оралады және бөрі
осылай
қайталанады.
Бұл
зандылық гидродинамикалық
ағынньщ эргодикалық кдсиетіне ұқсас (2.1.3-бөлімді қараңыз),
ал осындай биожүйе күйлерінід циклдері динамикалық
аттракторларға ұқсас. Жүйе берілген циклдің “аттрактор
бассейнінде” кдлады, бірақ сыртқы әсерден басқа бассейнге
“өтіп”
кетуі
мүмкін
(терендіктегі
шарикке
ұқсап).
Биологиялық
бақылаулар
осындай
математикалық
зерттеулердің нәтижесін растайды.
Г.Никольстың [3] жазганындай “информация өндейтін кез-
келген акт екі фазадан тұрады: кеңею фазасы және сығылу
фазасы; бұларды организм тізбектеп немесе көдімгі кері
байланыстың рекурсты тұзага көмегімен бір желіге келтіріп іс
жүзіне асырады”
Кеңею фазасында организм-процессор өзінің моторлы
активтілігімен сан жағынан және қоршаган ортаны қоздыру
априорлы ықгималдылыгы жағынын көптеген альтернативтер
(баламалар) туғызады.
Сығылу
фазасында
процессор
өзінің
сенсорларының
көмегімен бұрынғы бір көптеген аттракторлар-категориялар
туғызған аттра кторл ардың тарту облысын қысып сығады.
Сонымен, биологиялық процестер үшін, осы екі талапты
кдн ағаттанды ру үшін бар хаосты таңғажайып аттракторларды
иемдену керек (стационарлық күйлер мен шекті циклдер тек
сығылу фазасы ушін гана керек жөне тек классификатор
ретінде пайдалы).
“Процессорды” модельдеу үшін аттракторға екі негізгі
талап қойылады: динамикалық еске сақгаудың үлкен көлемі
және жақсы сьгғылымдылық. Орнықты стационарлық күй
88
және
информациялық
өлшемділіктін;
орнықты
шекті
циклдары динамикалык, информация үшін еске сақтаудың өте
нашар модулі болып табылады. Сонымен кдтар,
олар
информация ның сығылуына арналған қондырғы ретінде өте
ыңғайлы.
Атгракторлар
динамикалык.
және
селекгивті
информацияларды сақгау үшін өте қажет. Бүлар, өздері
“ аттракторлар ”
бола тұрып информацияның сығылуына
арналған қондырғы қызметін де атқарады.
Бір
элементтің басымдылығы
өзгерістердің көшкінін
(құмның төбешігіндегідей), мутацияларлды тудыруы мүмкін.
Популяциялардың
эволюциясына
байланысты,
үлкен
селективті бағалылығы және өмір кдбылеттілігі болатын
мутанттар панда болғаннан-ақ, флуктуацияларға қарамастан,
бүрынғы тұрақгы популяция жойылады. Бұл турбуленттіліхтід
дамуындағы ұсақ масштабты құйындардың ірі құйьшдарға
алмасуьша өте ұқсас. Осыдан барлық этаптарда жүйелердің
өзін-өзі ұйымдастыруының принциптері бірдей болады деген
тұжырьгмға келуге болады. Демек, эволюция тізбекгелген
орнықсыздықган тұрады; ол өмір сүру ы кдималдъіғыныц,
жаңа информацияньщ өсімшесі мен тууының таралуьш
қайтымсыз өзгертуі мүмкін, сонымен қатар шумдармен
басылып тастальшган информацияларды айқындауы мүмкін.
Бірақ та мутациялар көптеген генға таралмауы керек. “Тірі
организмдердің эволюциясы тек тәртіп пен хаостың шекара
участогіне келуі мүмкін” [9].
Биоорганикалык,
қосылыстар
аскынғанда
энергияны,
мүмкін информацияны да иемденеді. Күрделі қосылыстар
күйрегенде энергия бөлініп шығады (микроорганизмдер тіпті
жануарлар
мен
адамдардың
қалдықгарын
қарапайым
қосылыстарға
айналдырады),
мүмкін
информация
да
жоғалатын болар-биосфераның өзіндік құрылымы осылай
өтеді. Көмір қышқыл газының, оттегінің, судьщ молекулалары
Жер бетіндегі өмірінде тіршілік арқылы мындаған рет өткен
шығар. В.И.Вернадскийдің [8] төртінші постулаты бойынша,
тірі зат, күн сәулесін түрлендіре отырып органикалық емес
материяны үздіксіз айналымға жібереді.
Қазіргі “өліден тірі пайда болады” деген үғым Холдейн
(1929
ж.)-Опарин
(1924
ж.)
гипотезасының
негізінде
кдлыптасқан.
Гипотеза
бойынша
спектрдің
барлық
ультракүлгін бөлігін кдмтиіъш Күннің сәулеленуінің әсерінен
қарапайым
қосылыстардан
күрделі
көмірсутектілер
89
қосылыстары пайда болады. Бұл жағдайлар Жер түзілісінің
бастапқы
ерте
кезеңдерінде
өткен,
ол
кезде
Жердің
атмосферасында сәулеленудің бөлігін жүтатын және оның
әсерінен бізді қорғайтьш озон қабаты болмаған.
1970 жылдардагы М.Эйгеннің зерттеулерінде химиялық
реакциялардағы
гиперциклдердің
бәсекелесуінде,
тандап
алынудың
нәтижесінде,
қысқа
пептидты
(белокты)
молекулалардың өзіндік құрылымының әрі кдрай жүретіндігі
түсіндірілген.
Бірақ та
М.Эйгеннің өзі,
кезінде,
бүл-
өзқауымдықтьщ
синергетикалық
приндиптері
екендігін
білмеген; бүл принциптерді зерттеу кейінірек қызу басталады.
Синергетика
принциптерін
қолданудың
болашақ
мүмкіншіліктері өліден тірінің пайда болуына алып келуін
кдрастыра отырып Н.Бордьщ ережесін еске түсіруге тура
келеді, яғни кез-келген ғылыми түжырымға “сонымен кдтар
тағы да басқа көзкдрас бар” деген ұгымды қосу керек.
Берілген
жағдаңца,
бұл-аргументтері
жеткілікті-нақгьі,
тірілердің тек тіріден пайда болуы туралы биогенез теориясы.
Мұны жақтаушылар М .Эйгеннің мәліметтері информациялық
молекулаларға емес, тек әртүрлі химиялық түзілістерге жатады
деп тұжырымдавды. Сондықтан биологиялық өзқауымдық
немесе ж әй ұйымдар өлі табиғаттағыдай нақгы емес. XXI-
ғасырда синергетика мен генетиканың әрі қарай дамуы іс
жүзінде не болгандыгын анықгап тағайындайтьш шығар деген
үміттеміз.
Экономикада флуктуациялар жыпылықгаудьщ шумына сая
келеді. Э кономиканы ң метастабильдік күйі күм төбешігінщ
стабильдік
(тұрақты)
емес
күйіне
ұқсайды.
Бірнеше
компанияның азық-түлігіне қажетгілік, кездейсоқ, аз шамаға
өзгергенде, бақылаудан тыс товардың сатылуы, табалдырық
ретінде, оньщ сатылуына және өндірісінде “көш кін” туғызуы
мүмкін. Сондықтан кризистерді және басқа да керексіз
тендендияларды болдырмас үшін сатып алу қабілеттілікті,
товарға
қызығушылықты
және
т.б.
экономикалық
процестердің көрсеткіштерін тұрақгы мұқият зерттеу керек.
Информацияны иемдене және жүйелерді әртүрлі күйлерге
айналдыруды игере отырып жаңа технологияларды (мыс.,
лазерлік) дамьггуға, аддын-ала білуге және экономикалық,
геологиялық және баскд кризистік құбылыстарды шығарьш
тастауға (тіпті болмаса өсерін кемітуге), әсіресе, үлкен
дәрежеде өзіндік процестерін баскдруға болады.
90
Достарыңызбен бөлісу: |
