Сү  қасиеттердің  стандарттық  үлгілері

Сү 
қасиеттердің  стандарттық  үлгілері
  және 
қүрамның 
стандарттық 
үлгілері,
 
деп 
бөлінеді. 
Заттардың 
жэне
материалдардың 
стандарттық 
үлгілерінің 
қасиеттері, 
метрологиялық  арналуы  бойынша 
бірмәнді  өлшемдердің
  рөлін 
атқарады.  Оларды  эталондар  сапасында  пайдалануы  мүмкін. 
Мысалы,  жанама  диэлектрикалық  сіңімділіктің  стандарттық  үлгісі 
эталон  сияқты  пайдалануы  мүмкін  (аттестаттаған  кезде  эталон 
сапасында  оған  мемлекеттік  растау  сұлбасы  бойынша  разряд
тапсырылады)қүрылгыны 
метрологиялық 
аттестаттаған 
кезде
электрмагниттік
стандарттық
калориметрлерді растау ушін паидаланады
ГОСТ  8.009  -   мен  ықтимал  өлшеу  қүралдары  нормаланған 
метрологиялық сипаттамамен, мына сияқтылармен сипаталады:
-  шкаланың үзындыгы;
-  шкаланың бөлігінің бағасы;
-  өлшеуіш аспабының көрсеткішінің қүбылуы;
-  өлшеудің диапазоны;
-  өлшемнің номиналды мэні;
-  өлшеу  қүралының  сезімталдығы;
-  өлшеу қүралының  сезімталдығының табалдырығы;
-  өлшеу қүралының түрақтылығы (сурет 9).
Өлшеу  қүралы  неғүрлым  жоғары  дэлдікті  болса,  ол  үшін 
солғүрлым  метрологиялық сипаттама нормаланады.
Шкаланың 
үзындығы 
барлық 
өлшеу 
қүралдарының 
шкаласының  ең  қысқа  белгісінің  орталығы  арқылы  өтетін  жэне 
бастапқы 
жэне 
соңғы 
белгілермен 
шектелген 
сызықтын 
үзындығымен анықталады.
Шкаланың 
үзындыгын 
шкалада 
көрсетілген 
бірлікке 
байланысты емес үзындық бірліктерімен білдіреді.
Шкаланың  бөлінуінің 
багасы
  -   ол  өлшеу  қүралының 
шкаласының  көрші  екі  белгісіне  сәйкестенетін  шкаланың  мэнінің 
айырмасы.
Көрсеткіштердің қүбылуы,  өлшеу диапазоныңың бір ғана
нүктесінде, осы нүктеге жаилап келген кезде, өлшенетін шаманың 
аз жэне үлкен мәні жагынан аспаптың көрсеткіштерінің 
айырмасымен сипатталады.
114

Өліиеу  цүрсигдарының  өлиіеу  диапазоны
  -   шаманың  мәнінің 
ауданы,  оның  шегінде  өлшеу  құралдарының  қателіктерінің 
жіберілетін шегі нормаланған.
Өлшеулердің  төменгі  жэне  жогарғы  шектері  өлшеудің 
диапазонын тежейді. Өлшеу құралдары, физикалық шамаларды, бір 
диапазонды жэне көп диапазонды аспаптарға бөледі.
Өлшеудің  номиналды  мзні
  -   дайындаған  кездегі  өлшемге 
болмаса  қосыпжазылған  шаманың  мэні.  Көпжағдайда  номиналды 
мән өлшемде көрсетіледі.
Сезімталдъщ —
  осы  құралдың  шығыс  сигналының  өзгеруінің, 
оның өзгеруіне әкелетін өлшенетін шамаға қатынасы, б.а.
мұндағы, Д1 -  шығардағы сигналдың өзгеруі;
Дх - өлшенетін шаманың өзгеруі.
Өлшеу  цүралының 
сезімталдыгының  табалдырыгы
  —  ол 
физикалық  шаманың  өзгеруінің  ең  аз  мэні,  содан  бастап  осы 
құралмен оны өлшеу іске асырылатын болуы мүмкін.
Өлшеу  цүралдарының  цателігі
  — ол  маңызды  метрологиялық 
сипатгамалардың  бірі.  Ол  өлшеу  құралдарының  мүлтіксіздігінен 
бейнелейді 
жэне 
конструкциялық 
мүлтіксіздігін 
жэне 
(болмаса)дайындау 
технологиясының 
салдарынан, 
өлшеуіш 
аспаптарды  құрастырудың  сапасының  қанагаттанғысыздығынан, 
өлшеу  құралдары  жасалған  материалдардың  тозуынан  жэне
көнеруінен 
пайда 
болады. 
Өлшеу 
құралдарының 
конструкциясының  мүлтіксіздігін  алатын  болсақ,  онда  қозғалмалы 
бөлшектері бар өлшеу құралдары туралы айтамыз.  Осы бөліктердің 
қозғалған  кезеңінде  «люфты»,  «саңылау»,  «өліжүріс»,  «еркін 
жүріс» болмаса «бос жүріс» аталынатындар  пайда болады.
Одан  басқа  қозғалмалы  бөлшектердің  қажалу  ұдерісінде 
ысылу  пайда  болады.  Жоғарыда  мазмұндалғанның  барлығы  өлшеу 
құралдарының 
қателіктерінің 
көзі 
болуы 
мүмкін. 
Өлшеу 
қүралдарының  қателіктері  -  дайындау  технологиясының  мүлтіксіз 
еместігінен, 
болмаса 
дұрыс 
еместігі 
себебінен, 
өлшеу 
қүралдарының  шкаласына  белгілерді  дэл  салмаганнан  (градуирлеу 
қателіктері).  Материалдардың  көнеруі  жэне  тозуынан  өлшеу 
құралдарының қателігі болуы мүмкін.
115

Көнеру  үдерісі,
  ол  белгілі  уақыт  бойында  материалдардың 
қасиеттерінің 
өзгеруін 
көрсетеді. 
Көнеру 
үдерісі 
өлшеу 
қүралдарының  кейбір  қасиеттерін  жогалтуға  экеліп  соғады,  ол 
метрологиялық  сипаттамасына  эсер  етеді.  Материалдардың  тозуы
да қателіктің себебінің бірі болуы мүмкін.
Көнеру  үдерісімен  салыстырғанда  бұл  үдірісте  кезінде  уақыт
өткенге  қарай  аспаптың  сапасы  жэне  сенімділігі  жақсарады,  және 
тозуының 
жылдамдығы 
өлшеу 
қүралдарын 
пайдаланудың 
белсенділігіне  байланысты  үздіксіз  жүреді.  Тозуға  байланысты, 
қателіктер  белгіленген  шекке  жеткенде,  өлшеу  қүралдарын 
пайдалануға 
жібермейді. 
Оларды 
жондеуге 
жібереді 
(гирлер,үзындықтың соңғы өлшемдері ж б.)
Көптеген  өлшеу  құралдары  өздерінің  көрсетулерін  сыртқы 
ықпалдардың  себебінен 
өзгертеді. 
Мысалы, 
магнитті 
және 
электрлік  алаң  атмосфералық  қысымның  өзгеруінен,  ауаның 
жоғарғы  ылғалдылығы,  тербеліс,  иондық  нұршашу  және  тағы 
басқалары.
Өлшемнің  номиналдық  мэні  жэне  аспаптардың  көрсеткіштері 
олармен 
өлшенетін 
шамалардың 
шындық 
мэніне 
айрықшаланатынын 
жоғарыда 
айтылғандардың 
барлыгы 
күәлендіреді.  Осы  ауытқулар  өлшеу  құралдарының  қателіктерін 
сипаттайды.
Өлшеу құралдары мынандай қателіктермен сипатталады:
-  абсолюттік;
-  салыстырмалы;
-  келтірілген;
-  негізгі; 
і
-  қосымша;
-  статикалық;
-  динамикалық.
Өлшеу құралдарының абсолюттік қателіктері өлшенетін физикалық 
шаманың бірліктерімен белгіленеді: 
А = Х„ -  Х8, 
мұндағы,  Хп-  аспаптың көрсеткіші;
Х ё -
 өлшенетін шаманың расындағы мэні.
Өлшеу 
құралдарының 
қатыстық 
қателігі, 
өлшенетін 
физикалық шаманың расындағы мэніне қатынасымен белгіленеді:
,у=А.іоо% 
х а
і і б