болуы, өздерінің геометриялық өлшемдерін өзгертетін электрлік
қарсылық жэне басқа қасиетгердің себебі болуы мүмкін.^
Өлшеу әдісінің цателіктері -
ол, олардың қайбір себебі
болатындар болмаса басқадан жіберілетін жэне жеңілдететін
теориялық қателіктер.
Көздерін табу жэне әдістемелік қателіктерді болдырмау -
эксперименттің техникасындағы бастысы. Мысалы, цилиндр
материалының оның геометриялық өлшемдерінің жэне массасының
(т ) өлшеулерінің нэтижелері бойынша р тығыздығын табу:
п
---і-
I
4
мүндағы, бөлінгіштегі ( т ) — идеалды цилиндрдің көлемі.
Ь - форманың ұзындығы (шынында цилиндрдің кесігі идеалды
дөңгелек емес, бүзушылығы бар).
Форманың «идеал еместігі» жэне шаманы таңдау, цилиндрдің
диаметріне қабылданған, эдістемелік қателіктің бірінші көзі
болады. Қателіктің екінші көзі - цилиндрдің шетінің параллельдік
еместігі жэне оның үзындығы болып саналатын шаманы таңдау.
Қателіктің үшінші көзі I ол, я сандық коэффициентін дөңгелектеу.
Қателіктің төртінші, соңғы көзі болатын салмақ, цилиндрдің жалпы
материалы бойынша идеалды болатын, ал шындығында үлгінщ
ішінде, қүйған кезде қуыс ауаның көпіршіктері түсетін болуы
мүмкін.
.
. .
Субъектілік цателіктер
эрбір адамның жеке ерекшеліктерінің
салдары болады:
- ағзаның ерекшеліктерінен;
- тамырлы әдеттің дұрыс еместігінен;
- алынған сигналға реакциясының жылдамдығынан.
Жуйелік цателіктер,
пайда болуының сипаты бойынша
түрацты,
барлық уақыт бойында не мэні, не белгісі өзгермейтін
жэне
ауыспалы,
уақыт бойында мэні жэне (болмаса) белгісі
өзгеретін болып бөлінеді.
Қателіктер
ауыспалы
болуы мүмкін:
-
о
з
ы
қ
—
түрақты болмаса көбейеді, болмаса кемиді;
- ауыспалы - мезгілмен белгісін жэне мэнін өзгертетін
(секундомерлер, сагаттық типтегі индикаторлар жэне т.б. айналу
осінің
стрелкасының
шкала
шеңберінің
орталығымен
түйіспейтігінен);
93
- күрделі заңдар бойынша өзгеретін қателіктер.
Өлшеулердің жүйелікті қателіктерін болгызбаудың әдістеріне
жататындар:
- қателіктер көздерін шеттету, өлшеулердің алдына дейін
(термостаттау, экрандау, жерге қосу, амортизаторларды қондыру);
- өлшеулерді жүргізу үдірісінде қателіктерді болдырмау
(инструменталдық қателіктерді болдырмау, дұрыс қондырмаудан
және сыртқы эсерлерден орын алмастыру әдісімен, белгі, қарама-
қарсы қою, симметриялық бақылау жэне т.б. қателіктердің орнын
толтыру);
Л
-
өлшеулердің нэтижелеріне белгілі түзетулер енгізу;
- жойылмаган жүйелік қателіктердің қалдығын бағалау.
Кездейсоқ қателіктер
- өлшеулердің қателіктерін қүрайтын
бір ғана шаманы қайталап өлшеген кезде кездейсоқ жағдайда
өзгеретін. Кездейсоқ қателіктер физикалық үдірістердің сипаты,
кездейсоқ көріну сипатты, жүмыс істеуші аспапта жүру, (ысқылау,
шу) себепті, практикалық есепке алуға мүмкін емес олшеулердің
жағдайларының кездейсоқ өзгеруінен туындайды.
Жүйелік
қателіктерден
кездейсоқ
қателіктердің
айырмашылығы, ол өлшеулердің нэтижелеріне түзетулер енгізу
арқылы, егер, оларды шақыратын себептер жэне көздер белгілі
болғанында да оны жоюға болмайды. Дегенмен өлшеулердің
нэтижесіне олардың ықпалын, өлшеулердің санын көбейту арқылы
азайту мүмкін. Өрбір кездейсоқ оқиғаның негізгі сипаттамасы,
олардың пайда болуының ықтималдығының шамасы болатын,
жағдайлар санының қатынасы сияқты анықталатын, осы оқиғаның
пайда болуына жағдай туғызатын (шаманың магнасы), барлық
мүмкінді жағдайлардың жалпы санына, б.а. ықтималдық Р(А)
қайбір кездейсоқ оқиға А тең болады:
мұндағы, Пд — жағдайлар саны, А оқиғаға жағдай жасаған;
N - барлық мүмкінді жағдайлардың саны.
Егер барлық N жағдайлар А оқиғасының пайда болуына
жағдай туғызса, б.а. Пд=1^І, онда мұндай оқиға шындық саналынады
жэне оның ықтималдығы 1-ге тең. Егер барлық N жағдайларда А
оқиғасының пайда болуына жағдай туғызатын бір де бірі болмаса,
б.а. Пд=0, онда мүндай оқиға мүмкін емес саналынады жэне оның
ықтималдығы 0-ге тең.
Кездейсоқ
шамаларды
жэне
олардың
ықтималдығын
статистикалық әдіспен, осы мақсат үшін бақылаудың көптеген
санын жүргізу арқылы зерттейді.
Практикада кездесетін кездейсоқ шамалардың көп саны үшін
нормалды тарату функциясы (Гаусс заңы) бойынша таратылуды
күтуге болады.
Өрбір
кездейсоқ
шама
үшін
нормалды
таратылудың
тығыздығы теңдеумен хатталады:
■Ш:
'%
л
(х-а)2
1
0_2
У = — 7^=-е
СГлЛл
мүндағы, у=р(х) - ықтималдық тығыздық (х функциясының);
х — кездейсоқ шаманың мэні, ол үшін у анықталады,
е=2,7183 - натуралды логарифмнің негізі;
а және
о —
нормалды таратылудың параметрлері,
о - орташа квадраттық ауытқу.
4.3 Қателік және белгісіздік
Метрологияның
жекебір
теориялық
жэне
қолданбалы
сүрақтарын дамыту бойынша маңызды мәселе, ол халықаралық
метрологиялық мекемелердің талабы мен олшеудің нэтижесін
үсынудың жаңа концепциясы болды. Оның негізі келесідегіден
түрады.
Барлық елдерде өлшеулердің
нэтижесін
өңдеу
ықтималдық теорияның жэне математикалық статистиканың
аппаратын
пайдаланумен
жүргізіледі.
Практика
жүзінде
барлығында қателіктер кездейсоқтық жэне жүйелілік болып
бөлінеді.
Дегенмен
қател іктерд ің
моделдері,
сенімдшік
ықтималдықтың мағынасы жэне сенімділік аралықтардың қүрылуы
әлемнің эр елінде бір бірінен озгешеленеді. Әртүрлі елдердің
зертханаларында алынған олшеулердің нэтижелерін салыстырган
кезде, біраз қиындықтарға экеледі. 90-жылдардың басында біраз
халықаралық
үйымдардың
қатысуымен
осы
қиындықтарды
болдырмау үшін - Халықаралық заңнамалық метрологиялык үиым
(МОЗМ), Халықаралық шама жэне салмақ комитеті (МКМВ),
Халықаралық шама жэне салмақ бюросы (МБМВ), Халықаралық
стандарттау
бойынша
үйым
(ИСО)
жэне
Халыкаралық
электротехникалық комиссия (МЭК) - өлшеудің нэтижелерін
хаттаудың жаңа концепциясы бар жаңа қүжат дайындады.
«Өлшеулердегі белгісіздікті білдіру үшін» аталынган, стандарттау,
95
Достарыңызбен бөлісу: |
