М. Т. б.ғ. д. КдөҚӨҒзи зертхана Алимкулов Ж. С., т.ғ. д

р ш
- й ■МИМІИІММЕШ \  .■
  -  ■
 
;  ■- 
:л
метрологиялық  сипаттамаларының  болуында. 
Арналуының
жэне 
техникалық 
сипаттамалырына 
байланысты 
ӨТҚ
бөлімдерге жэне бөлімшелерге бөлінеді.
Өлшеу  құралдарының  метрологиялық  сипаттамасы  жэне
класталуы 
8 суретте көрсетілген.
Өлшеу  құралдары  стандартталган  жэне  стандартталмаган
өлшеу құралдарына бөлінеді.
Стандартталган  өлшеу  құралдары
 -  ол  дайындалган  жэне 
стандарттардың  талаптарына  сэйкес 
пайдаланатын  өлшеу 
құралдары.
Стандартталмаган  өлшеу  цұралдары
  —  ол  талаптарды 
стандарттаудың 
орынды 
еместігін 
мойындайтын 
өлшеу
құрал дары.
Өлшеу  құралдары  эрекеттің  қагидасы  бойынша  мыналарга
бөлінеді:
-   механикалық
-   физика-химиялық;
-   электрлік;
-   оптикалық.
Өлшеу құралдары, түрлері  бойынша мыналарга бөлінеді:
-   өлшемдер;
-   өлшеуіш аспаптар;
-   өлшеуіш  құрылғылар;
-   өлшеуіш  машиналар;
-   өлшеуіш  жүйелер;
-   өлшеуіш  құрылымдар;
-   стандарттық үлгілер.
Өлшем
  —  ол  өлшем  құралдары,  физикалық  шаманы 
сақтауға  жэне  (болмаса)  қайта  өндіру  үшін  арналған,  бір 
болмаса 
бірнеше 
өлшемдермен 
берілген, 
олардың 
мэні 
белгіленген  бірліктермен  білдірілген  жэне  қажетті  дэлдікпен
белгілі.
Өлшемдер 
бірмәнді
  өлшемді,  бір  мөлшерлі  физикалық 
шаманы  қайта  өндіретін,  жэне 
көпмәнді,
  эртүрлі  мөлшерлі 
физикалық шамаларды қайта өндіретін  болып бөлінеді.
Өлшемдер  жиынтыгы  (құрамы)
  —  эртүрлі  мөлшерлі 
өлшемдер  топтамасы,  бір  ғана  физикалық  шаманың,  олар  қалай 
жеке түрде пайдаланылса,  солай  эртүрлі  байланыста болады.
1

Автоматтан
дырылған
Гирлер
Тура
әрекеттегі
Үзындық
өлшемдері
Салыстыр
малық
Аралык
Сурет 8. Өлшеуіш техника қүралдарының класталуы
Өдшемдер магазині -
 ол өлшемдер құрамы, қүралмасы бірегей 
құрылымға  біріктірілген,  олардың  әртүрлі  амалдарды  қосу  үшін 
бейімділігі бар.
Өлшеуіш  техникалардың  цүрады
  -   ол  жалпыланған  түсінік, 
техникалық қүралды қосатын, әдейі өлшеу үшін арналған. Өлшеуіш 
техниканың 
қүралдарына 
өлшеу 
қүралдары 
және 
олардың 
жиынтығы,  (өлшеуіш  жүйелері,  өлшеуіш  қүрылымдары),  өлшеуіш 
саймандар, өлшеуіш қүрылымдар жатады.
Өлшеуіш 
аспаптар
 
болатындар, 
өлшенетін 
физикалық 
шамалардын  белгілі диапазонда мэндерін  алу үшін арналган  өлшеу 
қүралдары.  Мэндерінің  индикативтік  дәрежесі  бойынша  өлшеуіш 
аспаптары  көрсететін  және  тіркейтінге  бөлінеді,  эрекеті  бойыиша 
ықпалдасқандық  жэне  қосылымдыққа.  Одан  басқа,  өлшеуіщ
Басқа
өлшемдер
Комекші  ӨТҚ
Өлшеуіш бұйымдары
Ақпараттық
Негізгі ӨТҚ
Өлшеуіш техника құралдары
яв
і рц 9*
ео
со
Я
С
в
о
ф
сЭ
Есептеулік
12

аспаптары 
тура 
әрекеттегі, 
салыстырмалы 
аспаптарга, 
үңсастъщ,  сандъщ өзіжазатын
 және 
басатын
 аспаптарға бөлінеді.
Өлшеуіш  цұрылгы  -
  бір  жерде  қызметі  біріккен  өлшемдердің 
жиынтығы, өлшеуіш аспаптары, өлшеуіш қайта құрушыларды жэне 
басқа  құрылғыларды  жэне  бір  болмаса  бірнеше  физикалық 
шамаларды өлшеу үшін жасалған болып табылады.
Өлшеуіш  машина
  -   ол  ірі  мөлшерлі  өлшеуіш  құрылғы, 
физикалық  шамаларды  дәлдікпен  өлшеу  үшін  арналған,  солармен 
бүйымдар  сипатталатын  (күшөлшеуіш  машина,  бөлетін  машина, 
үлкен ұзындықгарды өлшейтін машина жэне т.б.)
Өлшеуіш  жүйесі
  —  қызметпен  біріккен  өлшемдер,  өлшеуіш 
аспаптар,  өлшеуіш  қайтақұрушылар,  ЭВМ  жэне  басқа  техникалық
қүралдар, 
тексерілетін 
нысандардың 
эртүрлі 
нүктелерінде 
орналасқан,  бір  болмаса  бірнеше  физикалық  шараларды  өлшеу 
мақсатымен,  осы  кеңістікке  тэн,  жэне  эртүрлі  мақсатпен  өлшеуіш
сигналдарды өндіруді көрсетеді.
Өлшеуіш  жүйелері  арналғандығына  байланысты 
ацпаратты 
өлшеуіш,  бацылаушы  өлшеуіш,  басцарушы  өлшеуіш
  жүйесіне  жэне 
басқаларға 
бөлінеді. 
Өлшеуіш 
жүйелерін, 
өлшеулік 
тапсырмаларына 
байланысты, 
цайта 
цүрылатын 
майысцац
өлшеуіш жүйелері
 (МӨЖ) деп атайды.
Өлшеуіш  қайта  құрушылар  нормаланған  метрологиялық
сипаттамага  ие  және  өлшенетін  шаманы  басқа  шамаға  қайта  құру 
үшін  қызмет  етеді,  болмаса  өлшеуіш  сигналды  өңдеуге,  сақтауга, 
эріқарай қайта ұйымдастыруға болмаса беруге ыңғайлы.
Өлшеуіш  қайта  қүрушылір  өлшеуіш  техникасының  құрамына 
кіреді, болмаса өлшеу құралымен бірге пайдаланылады.
Қайтақұрушы  өлшеуіштер  қайтақұру  сипатына  байланысты
үцсастарга,  санды—
үцсастарга,  үцсас—санды
  қайтақұрушыларға; 
өлшеуіш  қатарындағы  орны  бойынша  — 
біріншілік
  жэне 
аралыц 
қайтақұрушыга 
бөлінеді. 
Осыдан 
басқа 
қайтақұрушылар 
масштабты  және  жеткізуші
  болады.  Бір  өлшеу  құралында
бірнеше бірінші қайтақүрушы болуы мүмкін.
Бірінші  өлшеуіш  қайтақүрушы  — ол,  оған  тікелей  өлшенетін,
физикалық шамага ықпал ететін қайтақүрушы.
Стандарттыц  үлгілер  (Сү)
  —  мәндерімен  белгіленген,  осы 
заттардың  (материалдардың)қүрамы  болмаса  қасиетін  сипаттайтын
затгардың (материалдардың) үлгілері.
113