Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

221
реконструкциялауға  жəне  тиімді  етуге  қажетті қаржы  кұралдары туралы
статистикалық деректер болып саналады.
Қажетті  айналым  қаржыларының  мөлшері  мен  қаржылардың  жалпы
сомасына  жəне  олардың  айналымына  байланысты. Қажетті айналым
қаржыларының шамасын анықтау үшін, бірқатар тəсілдерді пайдаланады.
Ұқсас  кəсіпорындардың  баланстарын  салғастыру. Бұл  ең  қарапайым  тəсіл.
Бірaқ, бұл  əp6ip кəсіпорынның  ерекшелітерің  ескермейді  жəне  де  басқа
тəсілдерді қолданғанда не беретінің бақылау ушің ғана жарамды.
Капиталға  қажеттілікті  əсер  ететің  жекелеген  факторларды  таддау, басқаша
айтқанда, кунделікті  пайда  болатын  шығындарды  талдау — кунделікті
шығындар — каржыны  турақтандыру  мерзімді (кун  есебімен) — айналым
қаржысы.
Айналымдары 100 доллар  есебіңде  озіндік  құнды  талдау  жəне  төлем
жағдайын есептеу. Аталған тəсіл алдыңғылардан едəуір дəлiрек.
Мысал: Шикізат пен материалдар
40 долл.
Айналымдағы басқалаи шығындар
30 долл.
100 доллар есебіндегі шығындар
А м о р т и з а ц и я   ж ə н е   б а с қ а л а й   а қ ш а с ы з
  ш ы ғ ы н д а р
1 0   д о л л .
                                                                                                                                            - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
                                                                                                  Б а р л ы ғ ы :   8 0   д о л л .
М а т е р и а л д а р   м е н   ш и к і з а т т а р д ы ң
қ о й м а д а   т ұ р у   у а қ ы т ы
3 0   к ү н
( 4 0   к у н   —   1 0   к у ш   ж е т к і з у ш і г е   ө о л е у
м е р з і м і )
3 0   к ү н
Ө н д і р у   у а қ ы т ы
1 5   к ү н
Д а й ы н   өнімнің қо й м а д а   т у р у   у а қ ы т ы   1 0   к ү н
С а т ы п   а л у ш ы л а р р а   т о л е у   м е р з 1 м 1   1 0   к ү н
                                                                                                                                          - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - -
                                                                                                      Б а р л ы ғ ы :   8 5   к у н
Айналым қаржыларына қажеттылікті анықтаудың ақырғы формуласы:
Айналым қаржы-       құндіқ айналым               айналымдағы 100
ларын қажетсіну   =          ------------
х
             доллар есебінде
          1 0                               к а п и т а л   шығыны
ə) Курделі  қаржы  жоспары (инвестициялық  жоспары). Аталған  жоспар
кəсіпорындағы барлық күрделі қаржыны қамтиды. Оны жасау үшін тиімділікті
жəне барлық күрделі қаржының өтелу мерзімді талдау қажет. Ол үшін мыналар
атқарылады:

222
—өндіріс  шығындарын  салыстырмалы  талдау. Осы  арқылы  жаңа
жабдықтардың  шығындарын  пайдаланудағы  жабдықтардын  шығындарымен
салыстырады;
—пайдаларды  салыстырмалы  талдау. Мүнда  жана ecкi жабдықтар  бойынша
шығындар мен пайдалар салғастырылады;
—тиімділікті  анықтау. Талдау  барысында  жаңа  жабдықтарды  алуға  жэне
пайдалануға  қажетті  күрделі  қаржылар  жабдықтардан  алынған  қосымша
табыспен салғастырылады;
— өтелуін  анықтау. Мұндай  жағдайда  курделі  қаржы  айналымынын  жиілігі
талданады.
         Орташа жана жабдық үшін қажетті
                    +
Өтелу мерзімі   =              уақыт кұрделі қаржы
             жылдык  + жылдык
                                             амортизация пайда
б) Баланстың  өтімділігің  ұзақ мерзімге жоспарлау. Жоспарлаудың  бұл  тypi
кəсіпорынның біршама ұзақ перспективадағы қаржы жағдайын көрсетеді Оның
негізінде өткізу жоспары мен басқа да жоспарлардын деректері алынады. Басты
максаты — өтімдіділікті талдау мен бақылау болып саналатын қысқа мерзімдік
жоспардан  айырмашылығы, осы  тектес  жоспарды  жасау  непзгі  қаржы
принциптерін сақтауға мүмкіндік береді
2. Кыска  мерзімдік каржы  жоспары. Өтімділік  принциптін  сақтау  басқа
жоспарланған  шараларды  өміpre енгізуді  біршама  шектеді. Қысқа  мерзімдік
қаржы  жоспарына  кесіпорын  үшін  ерекше  мəні  бар, өйткені  ол  басқа
жоспарлармен  қоса  өтімділікті  талдауға  жəне  бақылауға  мүмкідік  бередi, ал
оған қойылган резервтер өтімді құралдар туралы мəлемет береді.
Қысқа мерзімдік қаржы жоспары мынадай жоспарлардан тұрады:
1. Кəсіпорын
қаржы
жоспарынан:
айналымдағ
ы
табыс, ағымдағы 
шығындар
(шикізат, материалдар, енбек ақы)_____________________
ағымдағы қызметтің ұтысы мен шығыны
2 .
Кəсіпорын  қызметінің  бейтарап  саласындағы  қа р ж ы   ж о с п а р ы :
табыс (ескі жабдықтарды сату т.б.)
_Шығын___________________________________________
Бейтарап  қызметтің ұтысы мен шығыны
3.Несиелік жоспар;
4.Күрделі қаржы бөлу жоспары;
5.Өтімдікті қамтамасыз ету жоспары.
Ол алдынғы жоспарлардын үтысын н е м е с е   з и я м ы н   қ а м т и д ы :   ұ т ы с
пен шығыннын жиынтығы
қолда бар өтімдіi құралдар________________
Өтімді құралдар резерві

223
Қаржы жоспарын жасағанда қаржыландырудың бірқатар жалпы ережесі
басымдылыққа ие болады. Олар мыналар:
1. қаржы  қатынасы мерзімдерінін принципі («банктің  алтын  ережесі»).
Қаржыны  пайдалану  жəне  алу  белгіленген  мерзімде өтуітиіс, яғни  ұзак
мерзімді  өтелетін күрделі қаржы  ұзақ мерзімге 6epілyi  тиic;
2.
төлем  кабілетінің принципі. Жоспарлау  төлем  кабілеті  кез  келген
уақытта қамтамасыз eтyi тиіс;
3. курделi каржынын  тиімділік  принципі.
Барлық  күрделі  қаржы
үшін қаржыландырудың ең арзан əдісі тандап алынуы тиіс. Заем капиталын сол
уақытта  қатыстыруға  болады, егер  бұл  өзіндегі  қаржының  тшмдідігін
арттыратын болса;
4. тəуекел  етудің  балансылану  принципі. Əсіресе  тəуекелді  күрделі  қржыны
өз қаржысы есебінен қаржыландыру қажст;
5. нарық  қажетіне  бейімдеу  принципі. Нарық  коньюктурасын (болжамын)
ескерудің, əpi ұсынылған  кредитке  өзінің  тəуелділігінді  ескерудің  айрыкша
маңызы бар;
6.шектеулі  тімділік  принципі. Неғурлым  көп  пайда  келтіретін  күрделі
қаржыны талдап алу қажет;
Батыстағы  кəсіпорындардың  жоспарлау  жуйесымен  танысқан  кезде, барлық
жоспарлау  кəсіпорын  мақсатына  бейімделетіндігін (американдықтардың
тусіндіруше  кəсіпорын  философиясы), демек  пайда  табуды  көздейтіндігін
ескеру қажет.
Пайда  дегемніміз салықты  шегеріп  тастағанда калатын  таза  табыс.
Сондықтан  да, қаржы  жоспарын  жасаған  кезде  кəсіпорын  басшысы  салық
жуйесін де, сондай-ак салық ауыртпалығын кеміту мүмкңділігін де ескереді.
Бұл жағдай  əcipece халықаралық  концерн  үшін айрыкша  маңызды. Өйткені,
белгілі 6ip концерннін  кəсіпорындары  əр  турлі  елдерде  орналасады. Түскен
пайда  жоспарлы  турде  нақты  елдегі  салық  шамасына  қарай  бөлінеді. Демек,
табыс  салығы  жоғарғы  елдерде  де  пайда 6ipшамa төмен  деңгейде, ал  салығы
шамалы елдерде, жоғары деңгейде жоспарланады.
Түтастай алғанда, халықаралық  концерндерде  жоспарлау  жуйесі əpi жоспарлы
тапсырмалардың  орындалуын бақылау  біршама  күрделі Оның  өзі кəсіпорынға
қатысты  қызметтің  барлық  саласын  қамтиды. Компьютерлеу  қажетті
мəліметтердің  тезірек  келуіне  ықпал  ете  бастады. Кейбір  халықаралық
концерндер əр апта сайын өз баланстарын əлемнің əр елінде орналасқан барлық
филиалдары үшін 6ip мезетте жасайтын болды.