Бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлауынша, 12 жыл түрмеде отырған ақын Арон
Атабек Семеноваға түрмедегі жағдайы туралы шағымданды. Ол камерасының суық əрі
дымқыл екенін, киім-кешегінің тозғанын жəне хаттар мен теледидар көруге рұқсат
етілмеген ақпараттық вакуумде жатқанын айтты.
Жақсартулар: 2015 жылы Қылмыстық кодекс бойынша, жазаның баламалы түрлері
ретінде айыппұл мен қоғамдық жұмыс ұсынылды, бірақ адам құқығын қорғаушылар
олардың тиімді түрде жүзеге аспағанын атап өтті.
d. Негізсіз қамауға алу немесе ұстау
Заң негізсіз қамауға алып, ұстауға тыйым салады, бірақ бұл мəселе əлі орын алып
отыр. Үкімет тарапынан бір жылдың ішінде заңсыз қамалған адамдар саны туралы
статистика берілмеген. Бас прокурордың айтуынша, жылдың алғашқы жартысында
прокурорлар алдын-ала қамау камерасында жəне полиция бөлімшелерінде заңсыз
қамалған 423 адамды босатты.
Полиция мен қауіпсіздік аппаратының рөлі
Ішкі істер министрлігі ішкі қауіпсіздікке жауапты полицияның жұмысын қадағалайды.
Полицияның құзыретіне тергеу мен қылмыстың алдын алу, əкімшілік құқық бұзушылық
жəне құқық тəртібі мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету кіреді. ҚР мемлекеттік қызмет
істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі əкімшілік жəне
қылмыстық тергеу өкілеттіктеріне ие. Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті (ҰҚК) шекара
қауіпсіздігі, ішкі жəне ұлттық қауіпсіздік, терроризмге қарсы күрес, экстремистік жəне
əскери топтар, саяси партиялар, діни топтар жəне кəсіподақ сияқты заңсыз
немесе тіркелмеген топтарды тергеу мен оқшаулауда маңызды рөл атқарады.
2017 жылдың шілдесінде Президент құқық қорғау органдарын реформалау туралы
заңнамалық түзетулерге қол қойды. Сыбайлас жемқорлықты тексеру өкілеттігін
ҰҚК қызметкерлеріне, жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ұлттық бюросына жəне əскери
қызметке тапсырды. ҰҚК, Сырбар (сыртқы барлау қызметі), Мемлекеттік қызмет
істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Президентке тікелей
есеп береді. Үкіметтің көп министрліктерінде тұрғындардың арыз-шағымдарын тіркеу
үшін арнайы блогтар ашылған.
Үкімет лауазымды адамдарға құқық бұзушылық жасағандары үшін қандай шара қолданса
да, олар сыбайлас жемқорлықпен айналысады жəне мемлекеттік қызметкерлермен жеке
қарым-қатынаста болғандықтан жазадан құтылады.
Қамауға алу жəне жұмыс істеу тəртібі
Қылмыс жасаған адаммен тергеу жұмысын жүргізу үшін алдымен оны полиция
бөлімшесіне əкеледі. Тергеу жүргізбес бұрын, айыпталушыға адвокатпен кездесуге
мүмкіндік беріледі. Айыпталушыны тұтқынға алу барысында оның үстінде қарудың бары
анықталған, дəлелдерді жасырған не жойған жағдайда, тергеуші дереу тінту жүргізе
алады. Тергеуші оны қамауға алған соң, үш сағаттың ішінде қамауға алудың
себептерін, қамауға алынған уақыт пен орнын, тінтудің нəтижелерін жəне өтінішті
жазған уақытты көрсетіп, күдіктімен бірге өтінішке қол қоюлары керек. Сондай-ақ
тергеуші қол қойылған уақыттан бастап 12 сағаттың ішінде прокуратураға жазбаша түрде
есеп беруі керек.
Тұтқынға алу сот тарапынан бекітілуге тиіс. Бекітілу рəсімі үш кезеңнен тұрады: (1)
тергеуші тұтқынға алған себебін растау үшін барлық дəлелдерді жинап, іске
қатысты барлық материалды прокурорға жібереді; (2) прокурор дəлелдермен жіті
танысып, 12 сағаттың ішінде сотқа жібереді; (3) сот процесі айыпталушы, оның
адвокаты жəне прокурордың қатысуымен өтеді. Егер қамауға алған уақыттан бастап
48 сағаттың ішінде қамау басқармасына сот тарапынан қамауға алу шешімі түспесе,
айыпталушы қамаудан дереу босатылып, іске жауапты тергеуші мен прокурорға
хабарлануы тиіс. Алдын ала қамауға алу мерзімі əртүрлі жағдайларда: қылмыстық топтар
жасаған ауыр немесе террористік қылмыстар, есірткі саудасы, кəмелетке толмағандарға
қатысты сексуалдық қылмыстар жəне т.б. кезінде 72 сағатқа ұзартылуы мүмкін. Сот
қамақтың басқа түрлерін қолдана алады: үй қамақ, жүріп-тұруға тыйым салу,
қаланы/тұратын жерін тастап кетпеуін жазбаша түрде талап ету. Құқық қорғаушылардың
пікірінше, бұл тəртіп жиі сақталмайды.
Бас прокурор 2017 жылғы желтоқсандағы Қылмыстық-процестік кодексіне енгізілген
түзетулер бойынша, қамауға алу себептері мен алдын-ала қамауға алу ұзақтығы 72 сағаттан
48 сағатқа қысқарғанын жəне күдіктілердің саны 1500-ге қысқарғанын айтты. Органдар
қамауда ұсталғандардың 83 %-ын 48 сағаттан артық ұстаған емес.
Сот органы қамауға алу ордеріне рұқсат беру/бермеуге өкілетті болса да, сот
төрешілері істің басым көпшілігінде ордер өкілеттігін прокурорға береді.
Тұтқынға уақытша ұсталған, қамауға алынған немесе қылмыс жасағандары үшін
айыпталған адамдар ұсталған, қамауға алынған, айыпталған кезден бастап адвокат
сұратуға құқылы. 2015 жылғы қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша, полиция
айыпталушыларға олардың құқықтары жайлы айтып, адвокатқа хабарлауға тиіс. Адам
құқықтарын бақылаушылардың пікірінше, тұтқындағыларға адвокаттармен кездесуді
шектеп, түрме қызметкерлері əңгімелерін жасырын түрде жазып, айыпталушылар
мен адвокаттар арасындағы кездесулерге қатысып отырған.
Адам құқықтарын қорғаушылар құқық қорғау органдарының қызметкерлері
қамаудағыларды адвокатпен кездеспеуге көндіргенін, адвокат келмей тұрып
