494
Бала жүйкесінің дамуына балалар орттасы көп қырлы әсер етеді. Мектепке дейінгі
баланың жекелігінің қалыптасуы топтағы эмоционалдық-психологиялық аһхуалдың
жағымды болу шартында ғана толыққанды болады.
Шынайы өмірде мектепке дейінгі балалар ішінде құрдастарының орнында танымал
еместері кездеседі. Олардың қарым-қатынас шеңбері тар, олар ойын ұйымдарының
тұрақты мүшелері бола алмайды, ал олардың жеке қасиеттерін балалар төмен
бағалайды. Бұл жағдайда коррекция пәні юаланың топтағы құрдастары мен танымал
болмауы, ал психокоррекциялық жұмыстың негізгі бағыты – балалардың оған деген
дұрыс емес кері қатынасын бағдарлау және жағымды бағалау жүйесін зерттеу.
Бала жекелігінің қалыптасуында ауытқуының көрінуінің алғы шарты шет қалуға
ұмтылысы, өзге балалармен байланыстың ұзақ болмауы, ойын топтарына қатыспаудан
көрінуі мүмкін. Бұл жағдайда психокоррекциялық жұмыстың мақсаты қарым-
қатынасқа аз түсу симптомы болады. Мұнда психолог баланың ішкі ұйымына көңіл
аударады. Жұмыстың тиімді тәсілі ретінде ересектердің болып жатқан оқиғаға
эмоцияналды түсіндірмесін пайдалануға болады, бұл балаға болған жайтты
эмоцияналды қабылдауға көмектеседі. Мұнан кейін балаға құрдастарының ойынына,
таласына, қақтығысына өзінің түсіндіруші болуын ұсынуға болады.
Коррекциялық жұмыс пәні мектепте дейінгі кезеңде ойын әрекеттерінің
операционалды жағының ақауы болуы мүмкін; ойын дағдысының дамымауы,
әріптестіктің жағымды тәсілдерін игермеуі, ойын әрекеті тәсілдерінің тепе-теңдігі (тым
жайбарақаттылық, қозғалыстағы мазасыздану, моторлы импульсивтілік). Мұнда
коррекциялық жұмыстың бір бағыты балалардың ойын әрекеті түсінігін жинақтау
болып табылады; олардың зейінін сюжетті ойындарға ойын әрекетінің мазмұнына,
бірізділігіне, құрдастарының өмірге құштар, көңіл-күйлерінің көтеріңкі болуына
аударады. Психологиялық әсер етудің басқа бағыты – ойынның мағынасын түсіндіруге,
ойын әрекетін орындауды үйрету.
Балаларды құрдастарының ойын түсінігі, өз пікірін айта білуге, ортақ ойынды
жоспарлауға, әрекет бірізділігін анықтауға үйрету қажет. Қимыл әрекеті баяу дамыған
балаларда шапшаң мазмұны ойындарға қызығушылығын оятқан ең жоғарғы деңгейде
жетілдіріп, сәйкесінше мұндай баланың әрекетін мадақтап отырған дұрыс.
Қимыл
белсенділігі
жоғары
балаларға
өздерінің
қозғалысын
мазасыздығын басқара алуға мүмкіндік беретін жағдай туғызған жөн. Мұндай
балалардың қозғалысын жасанды шектеу олардың тек ашу мен қозғалуын күшейтеді.
Мотивациялық аумақты түзетуде баланың мінез-құлқындағы бұйрық –өзмшілдік
көзқарастың басым болуынан қарастырылады. Мұндай балалардың белсенді,
бастамшыл, қарым-қатынасқа бейім болуы мүмкін. Бірақ оларды ойынға деген
ұмтылыс ойнау үшін емес, алғашқы ұту деген ұмтылыс ойнау үшін емес, алғашқы ұту
деген секілді жекелік мақсаттар болады. Өзімшілдік мотивтері балалар мінез-құлқында
ашық көрінуімен бірге жасырын болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда негізгі түзету
жұмысы жекелік маңыздылық пен іс-әрекеттің қоғамдық құнды мотивтері арасында
үйлесімділікті орнатуға бағыттайды. Бұл үшін балаларды мақсатқа сай тәсіл әртүрлі
әлеуметтік пайдалы іс-әрекетке жұмылдыру. Онда мотивацияға негізделген тәсілдер
қолданылуы мүмкін; досқа көмек, өз тобына көмек көрсету, қақтығыста төрелік ету. Ең
бастысы бала әлеуметтік маңызды сапасын шынайы көрсете алса және өзінің «басты»
495
болуға қажеттілігін қанағаттандыра алса болғаны. Психокоррекция пәні «ғажайып
кешен» ол топтағы шеттелген балалардың күйін сипаттайды; өзін жағымсыз қабылдау,
өзіне деген парықсыз қатынас, даусының сенімсіз болуы, шешімсіз болуы мүмкін.
Психокоррекция бағыты мұндай баланы құрдастарымен, ортақ іс-әрекетпен
жұмылдыру қажет.
Мектеп жасына дейінгі балалардағы тұтығуды түзетудегі ойын
қызметінің ролі.
Ойын баланың (негізгі) жетекші қызметі ретінде бірқатар еркшеліктерімен
ерекшеленеді. Ерте балалық шақта елшіктеу негізінде және заттар мен монипуляциялық
іс-әректтер негізінде болып табылады, ол мектеп жасыны дейінгі кезең араларда бала
ұшін оның өмірін қоршаған белсенді шығармашылық көрінісінің формасы болып
табылады. Ойынның да, адамның да басқа да барлық қызметі сияқты қоғамдық сипаты
болады. Ол сөз (қосылатын) кіретін комплексті іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады.
Үлкен адамның іс-әрекеті мен сөзін қайталай отырып, бала эмационалды түрде оған үн
қатады, оол білімдерге сүйенеді,оларды нақтылайды және қорытылады, ойынның оның
танымдық және өнегелі күштің дамуына себепші болуына қарай.
Дамыған формаларда ойын – бұл балалар адамдық қарым-қатынастың әлеуметтік
тәжірибесін меңгеретін ұжымдық қызмет. Бұл тәжірибені меңгеру оларда дербестікті,
белсенділікті, инициативасын, ұймдастырушылық дағдыларын дамыту арқылы болады.
Ойындарды педагогикалық мақсатта пайдалану бар болғаны осы қызметтің әлеуметтік
аспектісін күшейтеді.
Ойын қызметін тұтығуды жоюда қолдану ерекшеліктері
Тұтығушы балалармен түзету- тәрбиелік жұмыста барлық ойындар бірқатар
мынадай қағидаларды ескеріп қолданылады.
1. Бірінші кезекте қызмет принципі (қағидасы) жүзеге асырылады. әрбір ойнынды
қызмет деп есептеу керек, ал ойын жүйесін өзара байланысты әртүрлі қызметтің
жиынтығыректіндеиқарастыру керек. Бұл жерден ойын әрқашан тақырыпты таңдауды,
балаларды ойнауға көндіру0, рольдерді бөліп беру, басталуы, дамуы, ойынды аяқтау
және баланың мінез-құлқына баға беруді пайымдайды. Ойынды былай түсіну логопедке
ойын жаттығуын (доппен, қозғалыс кезінде тақпақ айтып және т.б.) және қызмет
ретіндегіойынды араластырмауға мүмкіндік береді.
2. Жүйелілік, бірізділікпринципі жәнежасты ескеру ойындарды белгілі бір жүйеде,
әрбір жас шамасына неғұрлым маңызды ойын түрін бөлуге мүмкіндік береді.
Логопедиялық тұтығушы баладағы ойын дамуының жүйелілігі дұрыс сөйлейтін
құрдастарына қарағанда басқаша. Егер жақсы сөйлейтін балаларда, ересек адам,
ойынды тәрбиелеу құралы ретінде пайдалана отырып, бірінші кезекте баланың
шығармашылық ойыныныа сүйенетін болса, онда түзету курстарада ойын басқа жолдан
өтеді. Онда дайын мазмұны және мәліметі бар ойыннан шығармашылық ойын
ережелеріне. Мұндай жүйелілікті ойында қолдану тұтығудың клиникалық суретін
ескеруге, баланың мінез-құлық ерекшеліктеріне ескеруге мүмкіндік береді және
тұтығушы балаларда мінез-құлық пенсөйлеуде өз бетінше ұйымдастыру мен
белсенділікті дамыту жағдайын құрады.
4-5 жастағы тұтығатын балалармен жұысты бүкіл түзету курсы аралығында өлең
айтып ойналатын ойындар (хоровод) негігі орынды алады. Олар әрбір сабақта
